Saltar ao contido

Nacionalismo español

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
A batalla de Tetuán de Dionisio Fierros Álvarez, 1894. A batalla, que tivo lugar en 1860, durante a guerra de África, onde as tropas españolas dirixidas polo xeneral O'Donnell venceron.

O nacionalismo español é o movemento social, político e ideolóxico que conformou desde o século XIX a identidade nacional de España.[1]

Non é propiamente un nacionalismo irredentista: a única reivindicación territorial identificada como “nacional” foi Xibraltar (desde o século XVIII); o resto das reivindicacións territoriais foron historicamente as coloniais ou imperiais (durante o século XIX contra a independencia de Hispanoamérica e no século XX sobre o Magreb). Tampouco ten sido un nacionalismo centrípeto (que pretendese unificar comunidades de españois sometidas a outras soberanías), pero si presenciou o nacemento de nacionalismos periféricos[2] que, desde finais do século XIX, funcionaron como movementos nacionalistas centrífugos (que pretenden a conformación de identidades nacionais alternativas).[3]

Como nos demais estados-nación de Europa Occidental (Portugal, Francia e Inglaterra), a conformación dunha monarquía autoritaria desde finais da Idade Media produciu o desenvolvemento secular paralelo do Estado e a Nación en España, baixo as sucesivas conformacións territoriais da Monarquía Hispánica.[4] Como ocorreu en cada un dos outros casos, a identidade nacional e a mesma estrutura territorial terminou dando moi distintos produtos; pero sempre, e no caso español tamén, como consecuencia da forma en que as institucións responderon á dinámica económica e social (en ocasións, malia esas mesmas institucións), e sen acabar de presentarse no seu aspecto contemporáneo ata que non terminou o Antigo Réxime. O factor de identificación máis claro foi durante todo ese período o étnico-relixioso, expresado na condición de cristián vello. Ao final do período (século XVIII) foise acentuando o factor de identificación lingüístico en torno ao castelán ou español, con novas institucións como a Real Academia Española.

A rendición de Bailén, de José Casado del Alisal. Claramente inspirada no cadro de Velázquez A rendición de Breda, ilustra a batalla de 1808 na que o xeneral Castaños derrotou ao exército francés do xeneral Dupont.

Historia

[editar | editar a fonte]

Historicamente o nacionalismo español xurdiu co liberalismo e na guerra contra Napoleón.[5]

A partir de 1808 pódese falar en España de nacionalismo: o patriotismo étnico pasou a ser plenamente nacional, polo menos entre as elites. E iso foi obra indiscutible dos liberais. As elites modernizadoras aproveitaron a ocasión para intentar impoñer un programa de cambios sociais e políticos; e o método foi lanzar a idea revolucionaria da nación como titular da soberanía. O mito nacional resultou mobilizador contra un exército estranxeiro e contra os colaboradores de Xosé Bonaparte, en tanto que non españois (afrancesados). Os liberais españois recorreron á identificación entre patriotismo e defensa da liberdade: como declarou o deputado asturiano Agustín Argüelles ao presentar a Constitución de 1812, «españois, xa tedes patria».
José Álvarez Junco[6]

Desde entón cambiou os seus contidos e propostas ideolóxicas e políticas (sucesivamente "doceañista", "esparterista", ata brevemente "iberista", propugnando a unión con Portugal no contexto da crise dinástica de 1868). O carlismo, que era un movemento de defensa do Antigo Réxime, non tiña ao adxectivo "nacional" en ningunha estima (soberanía nacional, milicia nacional, bens nacionais... eran o vocabulario dos liberais, máis canto máis progresistas). Porén, o nacionalismo español que se demostrou decisivo no século XX arranca da frustración polo desastre de 1898, no que se denominou rexeneracionismo, que reivindican movementos moi opostos entre si: desde os dinásticos (Francisco Silvela, Eduardo Dato, Antonio Maura) ata a oposición republicana (de contraditorio e breve paso polo poder) pasando polos militares (crises de 1917 e ditaduras de Miguel Primo de Rivera e Francisco Franco).

En concreto, co nome de panhispanismo —que máis propiamente se refire a un movemento centrado na unidade das nacións hispanoamericanas—, entendido como imperialismo español, adoita referirse concretamente ao aparecido trala crise de 1898, dentro do contexto máis amplo no que se atopan o rexeneracionismo e a xeración do 98 —cuxos autores, vindos da periferia, coincidían en considerar a Castela a expresión de "o español"—, expresado na súa forma máis clara por Ramiro de Maeztu (na súa segunda etapa). Tivo como ideólogos e políticos a Ramiro Ledesma e Onésimo Redondo (fundadores das JONS) e José Antonio Primo de Rivera (fundador de Falange Española); utilizando unha expresión que ten a súa orixe en José Ortega y Gasset, define a España como unha unidade de destino no universal, defendendo unha volta aos valores tradicionais e espirituais da España imperial. A idea de imperio faille ser máis ben universalista que localista, o que o fai singular entre algúns nacionalismos, pero máis próximo a outros (sobre todo ao fascismo). Alén disto, incorpora un compoñente decididamente tradicionalista (con notables excepcións, como o vangardismo dun Ernesto Giménez Caballero), arraigado nunha historia milenaria, a da monarquía tradicional ou monarquía católica, aínda que en moitas ocasións se amose indiferente na cuestión concreta da forma de estado, e de forma destacada, non é laico nin secularizado, senón expresamente católico romano, o que permite definir (no primeiro franquismo) o termo nacionalcatolicismo.

Monumento á Constitución Española, Paseo da Castellana entre os Novos Ministerios e o Museo de Ciencias Naturais, Madrid.

A transición política que, xunto con cambios sociais e económicos profundos nun sentido modernizador, se xestou paseniño desde o franquismo final ata a construción do edificio institucional actual (Constitución de 1978 e estatutos de autonomía), produciu un retroceso moi marcado da utilización social dos símbolos de identificación nacional españois,[7] mentres que os nacionalismos periféricos adquiriron unha notable presenza e cotas de poder territorial, que chega a ser electoralmente maioritaria en Cataluña (CIU, ERC) e o País Vasco (PNV, EA e a chamada esquerda abertzale); e substancialmente menor en Navarra (NaBai) e Galicia (BNG). Canarias (CC), Andalucía (PA) ou outras comunidades autónomas presentan nacionalismos menos evidentes (frecuentemente cualificados como rexionalismos), baseados en feitos diferenciais de carácter lingüístico ou histórico non menos marcados que os anteriores.

Desde o ámbito dos nacionalismos periféricos, adóitase falar de nacionalismo español[8] ou españolismo[9] como equivalente a centralismo, normalmente para identificarlle, a efectos polémicos ou como argumento político coa extrema dereita nostálxica do réxime de Franco.[10] ou cunha presunta opresión do Estado sobre eses territorios, que en casos extremos (particularmente no País Vasco e Navarra con ETA) se emprega como xustificación para un terrorismo que se autodefine como loita armada encamiñada á liberación nacional.[11] En cambio, ningún dos partidos políticos maioritarios afectados por tal denominación de españolistas ou nacionalistas españois, identifícanse co termo, e acostuman, no seu lugar, utilizar a expresión non nacionalistas para designárense a si mesmos fronte aos nacionalistas, que é como se adoita designar aos chamados "periféricos".[12]

Desde unha perspectiva máis maioritaria en termos sociais, territoriais e electorais,[13][14] a identificación con España, os seus símbolos e institucións adquiriu formas máis propias do patriotismo constitucional ou nacionalismo cívico,[15] que trata de respectar as distintas visións de España encaixándoas nun marco plural, incluínte e non excluínte, conceptos nos que adoitan coincidir os partidos políticos maioritarios (PSOE e PP) ou minoritarios (IU, outros partidos rexionalistas ou nacionalistas ás veces denominados moderados), malia manteren diferenzas políticas profundas ás veces expresadas de forma moi crispada.[16] Ata se incluíu nas mensaxes publicitarias a expresión "Goberno de España", que antes non se usaba, para referirse ao goberno central ou do Estado.

Nacionalismo e soberanía

[editar | editar a fonte]
Proclamación da Constitución de Cádiz, por Salvador Viniegra. Poa data na que tivo lugar —o 19 de marzo de 1812— bautizouse popularmente como a Pepa. O grito Viva a Pepa pasou a ser un lema liberal.

Do mesmo xeito que todas as monarquías europeas durante a crise do Antigo Réxime, o reino de España sufriu profundos cambios sociais e políticos entre finais do século XVIII e comezos do século XIX, especialmente a partir da invasión napoleónica. As guerras napoleónicas transformaron toda Europa, facendo xurdir sentimentos nacionais onde antes non os había ou non se expresaban co novo concepto identitario xurdido na Revolución francesa: o de nación como suxeito da soberanía (Sieyès). España non foi unha excepción a esa nova corrente nacionalista. Desde a guerra contra a Convención, a propaganda antifrancesa ía xerando a idea dun inimigo exterior, que se concretou de forma evidente coa guerra da independencia española, aínda que a adopción das teorías e prácticas políticas do "inimigo" eran evidentes: a Constitución de Cádiz de 1812 non era en moitos aspectos menos "afrancesada" que a Constitución de Baiona de 1808, aínda que a influencia desta naquela non fose máis que reactiva.[17]

O concepto rousseauniano de soberanía nacional non se limitou a inspirar aos revolucionarios liberais, senón que se prolongou ata os movementos políticos "de masas" da Idade Contemporánea, incluíndo os totalitarismos (comunismo e fascismo) no seu supeditación do individuo á vontade xeral.[18] Outras interpretacións ven tanto a Locke como a Rousseau na liña do contractualismo individualista, mentres que serían Hegel e a filosofía do dereito do século XIX os que proporían o principio corporativo, para o que a soberanía e a liberdade no es individual senón colectiva.[19]

Sexa cal for a súa xénese intelectual, a irrupción do totalitarismo no nacionalismo español efectuouse con toda a súa forza nos anos trinta do século XX; non tanto polo reducido aínda que influente Partido Comunista (que non alcanzou máis que parcelas compartidas de poder durante a guerra civil) como polos movementos opositores á Segunda República e polo franquismo, cuxa condición fascista ou totalitaria foi sempre obxecto de controversia, chegándose a propoñer a utilización dos termos autoritarismo (Juan Linz) e fascismo clerical (Hugh Trevor-Roper).

Nacionalismo e economía

[editar | editar a fonte]
Locomotora Mikado 1-4-1, utilizada por Red Nacional de los Ferrocarriles Españoles
Edificio da Compañía Telefónica Nacional de España na Gran Vía de Madrid. Construído entre 1926 e 1929 (simultaneamente ao Empire State Building de Nova York) foi, cos seus modestos 88 metros, o primeiro rañaceos que se construíu en España.

Nos novos estados-nación, íanse desenvolvendo unhas novas colectividades interclasistas, homogeneizadas e codificadas de cidadáns propietarios, habitantes dun espazo económico cada vez máis aberto para o despregue eficaz das formas capitalistas. A insegura implantación do estado liberal en España foi paralela ás peculiaridades do proceso de industrialización (fracasado para algúns autores, como Jordi Nadal)[20] e de conformación do sistema de propiedade (coa desamortización como feito principal). En termos de política económica, a través de prácticas proteccionistas[21] foise forxando un verdadeiro nacionalismo económico que ás veces é cualificado de mentalidade autárquica,[22] que era sobre todo demandado pola emerxente industria téxtil catalá, que trala perda do mercado colonial fóra diso Cuba, só tiña posibilidade de colocar os seus produtos no mercado nacional español (que aínda que depauperado, polo menos estáballe reservado ou "cativo"), ante a imposibilidade de competir no mercado internacional. Ante iso chocou repetidamente contra os intereses librecambistas da oligarquía terratenente castelán-andaluza beneficiada pola desamortización, vinculados á exportación de materias primas (agrícolas e mineiras) e a apertura aos investimentos exteriores (destacadamente un ferrocarril de custoso trazado, que co tempo integraría espacialmente o mercado nacional).[23] A expresión de ambos intereses foron as ramas progresista e moderada do liberalismo español, e a frustración das expectativas dos industriais cataláns está en boa parte nas sucesivas escisións demócrata, republicana, federal, cantonal, e a finais do século XIX, do denominado catalanismo.

A finais dese mesmo século, en pleno desenvolvemento das industrias naval e siderúrxica polo intercambio de ferro vizcaínos por carbón inglés, xorde con Sabino Arana o nacionalismo vasco como consecuencia tanto das medidas centralistas, que culminaron coa case desaparición dos tradicionais foro, como da reacción ás repercusións da industrialización nas comunidades tradicionais vascas, de ideoloxía maioritariamente carlista, integristas católicas e receosas da inmigración de obreiros castelanfalantes do resto de España (maquetos), entre os que se estendía o marxismo e o ateísmo. Nos medios urbanos, onde a burguesía era tradicionalmente liberal e hostil ao carlismo, só nalgúns medios profesionais e pequenos burgueses optarase polo nacionalismo vasco, mentres que a gran burguesía farao pola integración económica e política no bloque oligárquico central.[24]

O triunfo do proteccionismo foi claro desde finais do século XIX (chegouse a falar do Xiro proteccionista dos conservadores, entre 1890 e 1892),[25] e será unha dos acenos de identidade da política da ditadura de Primo de Rivera, momento en que se fundan algún dos monopolios de maior percorrido histórico no sector das comunicacións –Telefónica, 1924–, ou o do petróleo –CAMPSA, 1927–. Tamén se tomaron outras medidas vagamente inspiradas no corporativismo que se desenvolvía simultaneamente na Italia fascista, así como unha política de obras públicas (encoros, estradas) que foi continuada pola Segunda República. Cualificábase por entón á española como unha das economías máis pechada do mundo (coa obvia excepción da Unión Soviética), e aínda se discute o alcance positivo ou negativo de tal feito. Polo menos, parece certo que no curto prazo a Gran Depresión afectou máis ás economías canto máis abertas e conectadas ao exterior estivesen, pero de existir a ocasión non puido aproveitarse, dado o desastre que supuxeron tanto a guerra civil como os primeiros anos de illamento internacional do franquismo, intensificado máis ou menos voluntariamente cunha política económica autárquica, que non se superou ata o Plan de Estabilización de 1959.[26] Porén, durante as posteriores décadas de forte desenvolvemento planificado, o intervencionismo e o peso do sector público en sectores estratéxicos da economía (ferrocarrís –RENFE, 1941–, industria –INI, 1941–, enerxía –ENDESA, 1944–) seguiron sendo moi fortes ata a reconversión industrial dos anos 1980 previa á entrada de España na Unión Europea, xa en democracia e co goberno socialista de Felipe González; correspondendo ao goberno conservador de José María Aznar as últimas privatizacións.

Nacionalismo e lingua

[editar | editar a fonte]
Dicionario de Autoridades, o primeiro dos editados pola Real Academia Española, en 1726. Utiliza a denominación lingua castelá, se ben no prólogo do dicionario se utiliza a denominación lingua española: "...a lingua española, sendo tan rica e poderosa de palabras...", "...entre as linguas vivas é a española, sen a menor dúbida, unha das máis compendiosas e expresivas...", etc...[27] Posteriormente a Academia decantouse pola utilización de lingua española, incluso con informes polémicos ante a redacción do texto da Constitución española de 1978.[28][29]

A capacidade da lingua como vehículo de identificación e construción nacional é incluso anterior ao nacionalismo do século XIX, e no caso español a atribución dunha intención nese sentido acostuma remontarse mesmo a 1492 por unha famosa frase do autor da Gramática castellana, Antonio de Nebrija: sempre a lingua foi compañeira do imperio.[30] Moi soada foi tamén a orgullosa reivindicación do idioma por Carlos I de España en Roma fronte ao embaixador de Francia (un bispo), o 16 de abril de 1536:[31]

Señor bispo, enténdame se quere; e non espere de min outras palabras que da miña lingua española, a cal é tan nobre que merece ser sabida e entendida de toda a xente cristiá.

A pesar do repetido que foi este texto para proxectar cara ao pasado a identificación nacional española coa lingua castelá, o feito é que o propio Carlos aprendera moi tardiamente esa lingua (unha das causas da guerra das Comunidades de Castela foi as dificultades de relación cos seus novos súbditos) e que as Españas dos Habsburgo non foron de ningunha forma un estado cunha identificación nacional lingüística, incluso se puidese entenderse como estado.[32] Chegouse a argumentar que o castelán non era máis que unha de entre as múltiples linguas do Imperio, non prevalecente nin sobre as peninsulares (galego, catalán, portugués...), nin sobre as europeas (alemán, francés...) nin sequera sobre as linguas indoamericanas, "sometidas" pero persistentes; e desde logo moito menos prestixio socialmente que o latín.[33]

Máis transcendencia supuxo a adopción do modelo académico francés baixo o que se instituíu a Real Academia Española, a partir do século XVIII, cando as posesións territoriais da monarquía reduciranse e simplificado como consecuencia do Tratado de Utrecht, e producirase a abolición do réxime foral nos reinos orientais da Península Ibérica, reducidos aos Decretos de Nova Planta. A Academia aprestouse á defensa casticista da pureza da lingua española, nun comezo fronte á invasión de galicismos. Simultaneamente, o castelán foi gañando a consideración de lingua oficial en todo tipo de ámbitos, incluíndo aos cambios, como as desfasadas Universidades ás que as reformas ilustradas querían desprender do vetusto latín, bastante impuro filoloxicamente, e cada vez máis inoperante cientificamente.

Pola contra, o debate nacionalista lingüístico tivo que esperar ao xurdimento dos nacionalismos periféricos de finais do século XIX, que tomaron a identidade lingüística como clave do seu desenvolvemento, institucionalizado un século máis tarde coa formación das Comunidades Autónomas (a partir de 1979). A súa postura reivindicativa adoita denunciar a imposición do castelán sobre as linguas vernáculas (sobre todo durante o Franquismo, que chegou a ser cualificado de xenocidio lingüístico e cultural[34] A reacción en sentido contrario implica a denominada normalización lingüística, delimitación ou consideración de lingua propia dun territorio ou outro. Esta normalización suscitou á súa vez novas e opostas denuncias de imposición, ben sexa en nome dos castelanfalantes locais, ben por parte de quen considera que certas variedades lingüísticas merecen consideración de lingua independente respecto doutra, como ocorre co valenciano respecto do catalán;[35] tamén se rexeitan os argumentos baseados nas inxustizas retrospectivas propios dos nacionalistas periféricos, argumentos tildados de vitimismo e mitificación.[36]

En cambio, a postura institucional da Academia e a maior parte dos seus compoñentes, é negar a identificación nacionalista-lingüística para o caso español. A idea humboldtiana da lingua como manifestación do espírito dun pobo ou a do igualitarismo lingüístico se transfire ás linguas, que son simples instrumentos, máis ou menos afinados e postos a punto, caracteres que corresponden aos homes que as utilizan.[37] Si que se patrocina unha optimista e nova imaxe do español como vehículo de concordia, internacionalismo e incluso rendibilidade.[38] na liña do que se denomina poder brando [39]

A construción da historia nacional

[editar | editar a fonte]
Muerte de Churruca, durante a batalla de Trafalgar, por Eugenio Álvarez Dumont, 1892. Esta batalla tamén foi obxecto do primeiro dos Episodios Nacionales de Benito Pérez Galdós.
Monumento funerario de Colón na Catedral de Sevilla.
Monumento a Don Paio, realizado en 1965 e instalado en Covadonga.

Seguindo as tendencias dos estados liberais europeos, a práctica totalidade da produción da historiografía española, ata mediados do século XX, realizouse desde óptica nacionalista, construíndose a partir dos segmentos, acontecementos, datos, citas ou textos que potencialmente tivesen unha coherencia nacional e que presentasen unha significación por si mesmos, eliminando os elementos turbadores ou incómodos para o encaixe necesario do devir histórico de España como elemento unitario. Para iso dispoñía de precedentes ben antigos, desde os textos visigodos e o corpus cronístico medieval, particularmente completo nos reinos de Asturias, León e Castela, sen que faltasen tampouco materiais dos reinos orientais da Península. A unificación dos reinos baixo o Imperio español da Idade Moderna trouxo consigo unha continuación do traballo das crónicas desde unha perspectiva hispánica, no que tivo un papel decisivo a aparición da monumental Historia de España do Pai Mariana. Institucionalizouse o oficio de historiador, coas figuras de Cronista maior, Cronista de Indias e a partir do século XVIII a Real Academia da Historia.

Non era polo tanto unha novidade que se demandase da historia unha función ideolóxica, o que ocorreu é que a partir do século XIX se centrou en explicar e catalizar a realidade estatal e nacional explicitada desde a Constitución de Cádiz e proporcionar a necesaria cohesión social. Tratou, por tanto, de tecer os feitos acaecidos na península para corroborar unha xenealoxía de España como nación, cun pobo dotado, desde a máis remota antigüidade, dunha traxectoria vital común. A Historia convertérase así no soporte para edificar o relato natural de España como nación.

Non é concibible para esta metodoloxía analizar os feitos históricos desde unha visión plural, complexa nin, aínda moito menos, contraditoria co punto de vista unitario. Foron en gran parte obviados os procesos históricos rivais, as memorias alternativas que se irían construíndo desde os nacionalismos periféricos; pois, do mesmo xeito, tanto en Galicia, País Vasco e Cataluña desenvolveuse tamén o mito e a lenda en torno a diversos personaxes que debían encarnar a esencia dos seus pobos ancestrais que se fixeron remontar á antigüidade clásica ou máis aló.[40]

Por mor dese obxectivo, nas décadas centrais do romántico século XIX os historiadores fixeron realidade a visión compacta dun pobo español dotado de ingredientes perennes, dunha esencia española mantida inalterable desde Indíbil e Mandonio. Esta lista de heroes da Patria, encarnacións do carácter nacional español ou xenio da raza,[41] atanguería tanto a Recaredo e Guzmán o Bo, como a Roger de Lauria, o Cid, Wilfredo o Veloso, Fernando III o Santo, Xaime I o Conquistador, Hernán Cortés, Juan Sebastián Elcano, Daoíz y Velarde ou Agustina de Aragón. Ata se encaixou nesa lista de españolidade, sen maior dificultade, tanto aos emperadores hispano-romanos, como Traxano ou Hadriano, como ao rebelde lusitano Viriato.

Máis resistencias tivo a españolidade de Cristovo Colón, quen era simultaneamente obxecto de reclamación por Italia (coa inestimable axuda da emigración italoamericana, tanto nos Estados Unidos como na Arxentina). Incluso a localización exacta dos seus restos foi obxecto de vivos debates entre Cuba, República Dominicana e España, que apostaba polo aparatoso mausoleo da Catedral de Sevilla.

A popularización destas figuras históricas chegou a extremos kitsch, como esta poesía, que se divulgou en milleiros de recordatorios de nacemento que se vendían ata non hai moitos anos.[42]

Cunas humildes, al nacer mecieron,

vidas que asombro de los mundos fueron:

Fernando e Isabel, ¡pecho y cabeza!,

forjaron de un Imperio la grandeza.

Colón, humilde en ambición suprema,

añadió un nuevo mundo a su diadema.

Cervantes, pobre, con virtud notoria

da a España con su pluma eterna gloria.

Velázquez, sin soberbia, al orbe inquieta

con la luz singular de su paleta;

Y Pizarro y el Cid dan los mejores

destellos de que son conquistadores.

¿Qué gloria a su ascendencia enternecida

no dieron estos hombres con su vida?

Pon el primer jalón de este camino

regalando a tu hijito un pergamino.

A institucionalización da ciencia histórica, engadiu fitos importantes, como a creación da Biblioteca Nacional e o Arquivo Histórico Nacional. Un papel moi importante tivo a inclusión da historia nos plans de estudos, tanto a nivel da ensinanza primaria como da media, prevista no Plan Moyano. As correntes liberais (hexemónica a mediados do século XIX: Modesto Lafuente, Juan Valera ou reaccionaria (Marcelino Menéndez Pelayo, que se impón desde finais do século XIX) non terán diferenzas en canto a súa incuestionable identificación de España como nación; senón en canto á consideración concreta da personalidade desta: resistente á opresión para os primeiros (identificada cuns idealizados comuneiros ou coa mártir da liberdade Mariana Pineda), católica e imperial para os segundos (luz de Trento, martelo de herexes, espada de Roma, mellor representada por Isabel a Católica ou Filipe II). A españolización de figuras dun pasado remoto, ata mítico, non se limitou ao século XIX: en plena transición, e cunha metodoloxía moi persoal e diverxente Fernando Sánchez Dragó obtivo o Premio Nacional de Ensaio por Gárgoris y Habidis. Una Historia Mágica de España (1978, premiado en 1979).

Monumento a Afonso XII no estanque do Parque do Retiro de Madrid (1902), deseñado polo arquitecto José Grases e con obras de Mariano Benlliure, Josep Clarà e Mateo Inurria entre outros.
Os últimos de Filipinas, sobre os que se fixo unha película dirixida por Antonio Román (1945).

Lemas acerca da identidade nacional durante o século XIX

[editar | editar a fonte]
Véxase tamén: Pan e Touros.
Diversión de España, gravado da serie Los toros de Burdeos, que Francisco de Goya realizou nun espazo tan propicio para a introspección sobre a condición nacional como é o exilio, entre 1824 e 1825. Os touros xa eran a festa nacional española por antonomasia, aínda que tal condición se discutira desde os ilustrados, que se opoñían, con notables excepcións, como o propio Goya. É innegable o papel dos festexos taurinos e outras celebracións na vida diaria e a conformación da mentalidade e da propia linguaxe corrente, así como a súa función redutora dos conflitos sociais, como ocorreu máis tarde co fútbol.

Iberismo

[editar | editar a fonte]

Fóra do españolismo pódense atopar movementos iberistas, algúns dos cales defenden a reconstrución dun estado que ocupe a Península Ibérica. Este estado recibiría o nome de Iberia. Normalmente queda fóra disto Andorra.

Terrorismo e violencia

[editar | editar a fonte]

Hai que facer mención á violencia exercida por moitos grupos e persoeiros baixo a escusa da defensa da nación española. Podemos atopar comportamentos violentos xa a comezos do século XX, coma os ataques á revista satírica Cu-Cut, tras os que se aprobou a Lei de Xurisdicións, mediante a que os delitos contra a patria e o exército ían parar á xustiza militar. Este tipo de nacionalismo continuou moi presente durante a ditadura de Miguel Primo de Rivera e na Segunda República española coas accións de grupos españolistas de ultradereita especialmente contra os nacionalistas cataláns. En palabras de José Antonio Primo de Rivera, había que loitar na rúa cos puños e as pistolas.

Podemos atopar tamén unha grande influencia do nacionalismo español no levantamento que dá inicio á guerra civil española, e na brutal represión que se practicou despois contra os que foron acusados de crebar a unidade de España, como foi o caso de Alexandre Bóveda e moitos outros.

Coa chegada da democracia xorden grupos que atentan contra o contorno abertzale, como o Batallón Vasco Español ou Guerrilleiros de Cristo Rey. Tamén se practicou o terrorismo de Estado coa creación dos GAL. Hai, amais, unha gran cantidade de supostos casos de tortura a persoas vinculadas á esquerda nacionalista vasca. Algunhas das acusacións teñen sido probadas en xuízos, pero a maioría quedan sen demostrar.

O nacionalismo español hoxe

[editar | editar a fonte]

Así como os nacionalismos periféricos foron encaixados no panorama da monarquía parlamentaria, houbo que encaixar ó nacionalismo español de xeito que honrase á constitución como factor unificador de tódolos españois.

Para bastantes persoas o himno español e a bandeira vermella e amarela nacionalista seguen a remitir ó pasado franquista, e por iso non se identifican con estes símbolos. A situación en España contrasta con outros países nos cales unha poboación relativamente maior louva os seus himnos e bandeiras. Pero isto ten que ver con que son países de maior tradición democrática, e os seus símbolos no teñen connotacións ditatoriais. Aínda máis, noutros países plurinacionais (Bélxica, Canadá) non hai problema en recoñecérense baixo símbolos comúns nin en disentiren desta identidade. [Cómpre referencia]

Nese contexto desenvolvéronse dúas correntes diferenciadas de nacionalismo español que difiren en intensidade. Por unha parte, o nacionalismo excluínte ligado ó ideario franquista baseado na citada historia mitificada do pobo español ancestral cuxos valores se mantiveron inalterados ó longo dos séculos. E por outra parte, está un novo nacionalismo inspirado no patriotismo constitucional de Jürgen Habermas que trata de respectar as distintas visións de España encaixándoas nun marco plural e non excluínte. [Cómpre referencia]

En calquera caso, a constitución española de 1978 afirma (artigo 2) que a nación española é indivisible, e invoca a intervención do exército español (artigo 8) como garante do axioma. Por isto, o constitucionalismo está considerado un disfrace do españolismo, tal e como denunciou o deputado vasco Josu Erkoreka durante o pleno de discusión do Novo Estatuto de Autonomía para a Comunidade Autónoma Vasca. [Cómpre referencia]

Hoxe en día, o resto dos nacionalismos que conviven no estado español defenden que o nacionalismo español debería adecuarse aos novos tempos e defender a unidade de España e non a súa indivisibilidade —quitando o polémico artigo e a mención ó exército do texto constitucional español—, do mesmo xeito que eles defenden os seus propios postulados. Esta é unha das pedras angulares da Declaración de Barcelona firmada polos partidos CIU, BNG e PNV.

Os últimos episodios da historia recente que fixeron aflorar ó nacionalismo español na súa vertente máis radical foron a aprobación por parte dos parlamentos vasco e catalán de sendos proxectos de estatuto de autonomía que tentarían superar os actualmente vixentes.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Benedict Anderson (op. cit.) define a toda nación como unha comunidade imaxinada, nun sentido similar ao de Eric Hobsbawm cando falaba de tradicións inventadas (Seton-Watson, H.: Manufactured Mythologies: Review of The Invention of Tradition páxina 1270 de Times Literary Supplement, Volume 4207, 18 de novembro de 1983). Santos Juliá, especificamente para o proceso de construción nacional en España apunta que Os historiadores están envorcados no estudo do que chaman procesos de construción nacional: non hai cousa que venda hoxe máis que todo o relacionado coa memoria e a identidade, ambas colectivas. Santos Juliá Un respiro, El País, 23/03/2008. Gabriel Tortella indica:
    A miúdo fálase e escríbese coma se o único nacionalismo que aparecese sobre a face da Terra a principios do século XIX fose o español. En realidade trátase dun fenómeno universal, ou case. (...) O Estado-nación é produto da gran revolución moderna que se inicia en Holanda e Inglaterra no século XVII e que se xeneraliza un século máis tarde coa independencia de Estados Unidos e a Revolución francesa, que, en realidade, é unha Revolución Europea. Todo isto xa o estableceron fai medio século Louis Gottschalk e Jacques Godechot, entre outros. O interesante do caso español non me parece ser o seu pugna por ser unha nación moderna no século XIX. Iso ocórrelles a todas, empezando por Francia, e incluíndo ás anglosaxoas, onde tamén hai unha longa e complexa pugna pola modernidad. A orixinalidade española estriba en que, sendo un país atrasado económica e intelectualmente a comezos do século XIX, loita cunha gallardía extraordinaria por preservar a súa identidade á vez que se esforza por adoptar e adaptar o mellor do programa revolucionario: o parlamentarismo, a Constitución, a soberanía popular, as liberdades básicas.
    El Dos de Mayo y la nación, El País, 21/05/2008.
  2. ↑ A expresión non é pexorativa e é a máis utilizada tanto mediáticamente como nos programas de disciplinas na Universidade: UNED,Autónoma de Madrid Arquivado 12 de setembro de 2019 en Wayback Machine., Universidad de Navarra Arquivado 27 de setembro de 2007 en Wayback Machine., Universidad Miguel Hernández[Ligazón morta] e en todo tipo de textos:El laberinto español y los nacionalismos periféricos Arquivado 10 de novembro de 2007 en Wayback Machine. (22-4-97), artigo de Luis Bouza-Brey, La nación post-imperial. España y su laberinto identitario Arquivado 24 de setembro de 2015 en Wayback Machine. de José Álvarez Junco. Véxase tamén Historia de dos ciudades (29-9-2013), do mesmo autor.
    Desde o fin do Antigo Réxime, que en España non chega ata 1975, asistimos a unha incómoda cohabitación de nacionalismos. Na cabeza, o máis inicuo de todos por descoñecerse como tal, o nacionalismo español, e á zaga, os chamados nacionalismos periféricos, que adoitan presentarse de forma cándida ou taimada como os únicos realmente existentes.
    Vladimir López, La nación exhausta, Público, 12 de outubro de 2013
    Os nacionalistas cataláns dinnos que todos somos nacionalistas pero o exercicio do recoñecemento unicamente han de realizalo aqueles a os que, paradóxicamente, eles mesmos non recoñecerán xamais a súa identidade nacional. España, no seu discurso, non é nunca unha nación senón un Estado. ... Baixo este punto de vista, o Estado español, o que os nacionalistas españois chamarían España, é un ente artificial e, xa que logo, de natureza continxente que, por medio, da forza e da violencia busca formar unha nación artificial sacrificando as verdadeiras nacións, naturais, que habitan o seu territorio. ... para o nacionalismo catalán todos somos nacionalistas, pero non da mesma xeito. Os nacionalistas cataláns, galegos e vascos defenderían unha nación natural e, xa que logo, errados ou non nos medios que utilizan para converter as súas nacións en estados, teñen ao seu favor o defender unha causa lexítima. Con todo, os nacionalistas españois defenderían unha nación contranatural, artificiosa, que ao non acomodarse á orde natural das cousas resulta indefectiblemente violenta. De modo que, con toda naturalidade, os nacionalistas cataláns dinnos que o que ha de facer o nacionalismo español para abandonar a súa violenta catalanofobia é recoñecer a Cataluña como nación e, implicitamente, renunciar á súa propia, isto é, a España. En resumo, que a reiterada demanda do recoñecemento do carácter plurinacional do Estado non significa outra cousa que a esixencia de renuncia á idea de España como nación por parte daqueles que participan deste sentimento de identidade. Os españois haberán de renderse.
    Ángel Rivero, ¿Nosotros no somos nada?, La Razón, 13 de outubro de 2013
  3. ↑ Gregorio Peces-Barba Los nacionalismos en España, El País 23/11/2010, utiliza a expresión nacionalismos abiertos y cerrados; o seu artigo é contestado no mesmo medio por Hilari Raguer De nacionalismos abiertos y cerrados, 10/01/2011.
  4. ↑ A pretensión centralizadora de a monarquía era parte da súa procura de ampliar os límites da súa autoridade ante os privilexios locais, estamentais e particularismos de todo tipo. Constantemente viña sendo sometida a probas e tensións, desde a Baixa Idade Media, e na Idade Moderna destacadamente desde as diferentes formulacións da idea imperial de Carlos V (Guerra das Comunidades de Castela, guerras relixiosas en Alemaña) e desde a hispanización da monarquía con Filipe II (Corte en Madrid, Rebelión das Alpuxarras, Revolta de Flandres, incorporación de Portugal, Alteracións de Aragón). A vontade ou decisión de incrementar a capacidade de rei para intervir en cada reino, foi notablemente menor entre os Habsburgo que entre os Borbóns, aínda que sempre tivo momentos de maior ou menor intensidade, e chegou a explicitarse en documentos entre os que destaca o Gran Memorial do Conde-Duque de Olivares a Filipe IV en 1624:
    Teña A Vosa Maxestade polo negocio máis importante da súa monarquía o facerse rei de España; quero dicir, Señor, que non se contente A vosa Maxestade con ser rei de Portugal, de Aragón, de Valencia, Conde de Barcelona, senón que traballe e pense con consello mudado e segredo por reducir estes reinos de que se compón España ao estilo e as leis de Castilla sen ningunha diferenza, que se Vosa Maxestade alcánzao, será o Príncipe máis poderoso do mundo.

    O concepto de natio (nación) utilizado desde o Renacemento, seguirá subordinado a un campo semántico presidido pola noción de Monarquía (José María Jover Zamora, como comentario ao memorial de Olivares e outros textos contemporáneos, como o de Juan de Palafox e MendozaHistoria y civilización: escritos seleccionados Volume 13, pg. 78 Universitat de València, 1997 ISBN 978-84-370-2692-3). A pretensión de control da monarquía (tanto a autoritaria como a absoluta) sobre os súbditos tiña causas e obxectivos moi diferentes ás do posterior nacionalismo.

    O carácter irredutiblemente feudal do absolutismo permaneceu... Exército, burocracia, diplomacia e dinastía formaban un inflexible complexo feudal que rexía toda a maquinara do estado e guiaba os seus destinos. A dominación do Estado absolutista foi a dominación da nobreza feudal na época da transición ao capitalismo. O seu final sinalaría a crise do poder desa clase: a chegada das revolucións burguesas e a aparición do Estado capitalista.
    Perry Anderson O Estado Absolutista, px. 37

    A consideración de "nacións-estado" aos de Europa occidental desde finais da Idade Media e comezos da Idade Moderna é un tópico da historiografía e a ciencia política, e vincúlase á propia construción dos conceptos de Estado, nación e soberanía, como refire aquí Gregorio Peces-Barba El País, 1/12/2011:

    España con Francia e Inglaterra é un dos países que antes alcanzaron un Estado unitario nas orixes da modernidade e que só tivo dous soberanos desde que este concepto expresa a unidade do poder moderno, a soberanía a partir da súa construción teórica para Jean Bodino nos seis libros da República 1576. No Estado absoluto o soberano era o rei que estaba por encima das leis, e no liberal, a partir da Constitución de 1812, o soberano foi a nación, entendida como o conxunto dos cidadáns.
  5. ↑ Aínda que a etiqueta nacionalista non tivo éxito en España como autodenominación, a existencia dun fenómeno similar ao dos nacionalismos contemporáneos europeos foi amplamente estudada. O feito trátase no artigo de Joan B. Culla i Clarà intitulado Nacionalistas sin espejo, El País, 16 de marzo de 2007.
  6. ↑ José Álvarez Junco (2001) Mater dolorosa. La idea de España en el siglo XIX Madrid: Taurus. Fragmentos seleccionados por José Uría, Página Abierta, 157, marzo de 2005 [1]. As palabras deste autor suscitaron un debate intelectual sobre o xurdimento do concepto de nación española, co tamén historiador Antonio Elorza nun soado cruce de artigos e cartas publicadas en El País; para Elorza la Nación precede á entrada en escena do proceso constituínte; para Álvarez Junco, máis escéptico en cuestións esencialistas, non é a previa existencia da nación o que importa, mentres que por ese lado [o puramente militar] a loita non ten nada que ver con unha liberación ou independencia nacional. Unha nova exposición da postura de Antonio Elorza:
    Por suposto, non existía un suxeito colectivo que entón permitise falar de nación como titular da soberanía. Si existía, en cambio, unha conciencia nas elites de identidade nacional que viña de moi atrás e que a vontade de reforma acentúa
    El Dos de Mayo y la nación, El País, 28/04/2008
  7. ↑ Antonia María Ruiz Jiménez ¿Y tú de quién eres? Identidad europea y lealtad a la nación[2] Arquivado 09 de maio de 2007 en Wayback Machine.
    A particular combinación e relevancia de elementos cívicos de identificación, tanto no nivel nacional como no europeo, provén, en parte, do rexeitamento a moitos dos elementos clásicos de nacionalismo, dado o abuso dos mesmos por parte do réxime de Franco. Deste xeito, a representación de España non é fácil para moitos españois, que se ven forzados a diferenciar constantemente entre o (lexítimo) orgullo nacional e o (censurado) nacionalismo. Isto resultou tamén nun discurso público por parte das elites políticas e os medios de comunicación social no que a idea ou o concepto de "nación española" está vedado. Alternativamente, as elites tenden a usar términos politicamente máis correctos como "este país", o "estado español" e utilizar símbolos inclusivos como a constitución, en detrimento da bandeira, o himno, o exército etc. (Jáuregui 2002, Ruiz Jiménez 2002), todo o cal vén reforzar a importancia destes elementos na identificación nacional dos españois. De xeito semellante, a entrada de España na CEE, viuse non só como unha oportunidade económica, senón como un símbolo dos valores democráticos que contribuiría a reforzalos e consolidalos en España. Deste xeito, tamén no nivel europeo, os valores cívicos (respecto polos dereitos e deberes da democracia entre outros) adquiriron importancia para a identidade con Europa (véxase Jáuregui 2002).
  8. ↑ El Parlament rechaza el «nacionalismo español», en El Mundo, 1 de xuño de 2001
  9. ↑ Saz Campos & Archilés Cardona 2011, p. 292.
  10. ↑ A existencia de reivindicacións nacionalistas permitiu a retroalimentación do nacionalismo español, que recorreu ao menosprezo destes e á súa asociación co terrorismo. Así, Edurne Uriarte replica a Gregorio Peces-Barba en [3], ABC, 28 de xaneiro de 2005:
    Existe un nacionalismo español, si, aínda que algúns prefiran chamalo patriotismo constitucional, e consiste no conxunto de sentimentos e crenzas ao redor da centralidade da nación española para a articulación territorial do noso Estado. De feito, millóns de españois comparten ese nacionalismo español, máis aló das elites políticas e intelectuais que intentaron definilo... son lamentables as falsificacións de quen equiparan este nacionalismo español cos nacionalismos étnicos excluíntes, porque os nacionalistas españois son os que acordaron na Transición a construción dun Estado profundamente descentralizado, no máximo nivel de descentralización das democracias do planeta. Son nacionalistas que creen que España é un país plural, de identidades complexas, e son os que defenden o Estado das autonomías fronte a quen o queren destruír. E estes nacionalistas españois nada teñen que ver co nacionalismo español do franquismo, en contra do que insinúan e ata afirman en ocasións as súas detractores. O seu concepto de nación española e o seu concepto de estado están nos antípodas do franquismo, e non só desde o punto da oposición da democracia á ditadura. Outra cousa é que os antifranquistas menos evolucionados politicamente empéñense en ver nacionalismo español franquista en calquera defensa da nación española. Pero ese é o problema das súas pantasmas do pasado e non dos españois modernos, de dereita e de esquerda, que souberon conxugar nación española con democracia.
  11. ↑ É unha constante dos seus documentos, por citar algún, o "zutabe" ou comunicado de 26 de setembro de 2007, en 20minutos: ETA anuncia que seguirá con la lucha armada hasta lograr la "libertad"
  12. ↑ Joan Romeu, op. cit., ademais deste artigo publicado en El País, 16/01/2008: La tensión entre nacionalismos en España
    Recoñecer a existencia de diversas nacións en España non supón que se teña que ser nacionalista. Moitos españois non somos nacionalistas, pero iso non impide saber dun proceso que afunde as súas raíces en nosa(s) historia(s), máis ou menos fabulada(s) e interesada(s), e na incapacidade de articular un proxecto colectivo capaz de integrar a distintos pobos que se senten diferentes. Precisamente aí radica a diferenza fundamental entre quen son nacionalistas e quen non o somos. Para algúns sectores do nacionalismo democrático vasco ou catalán, o obxectivo perseguido será conseguir que a súa nación convértase nun Estado-(nación) ou aspirar a algún tipo de asociación confederal, confundindo de paso a parte co todo no seu propio ámbito cultural e negando a realidade crecentemente multicultural alí existente. Os riscos e os costos de iniciar ese camiño, pouco realista ao meu xuízo, son tan importantes como imprevisibles. Pola súa banda, un nacionalista español procurará negar toda opción ás outras culturas sociais minoritarias. Persistir nesa posición, negando a diversidade e o recoñecemento en serio de feitos diferenciais, é igualmente indefendible e insostible.
  13. ↑ "Enquisa encargada polo ministerio de Defensa sobre "Orgullo de ser español" e "Emoción ante símbolos"" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de outubro de 2007. Consultado o 23 de outubro de 2015. 
  14. ↑ Enquisa do CIS sobre a identidade española fronte á identidade europea.
  15. ↑ A identificación coa condición de "español", sexa en exclusiva, sexa compartida coa condición de "catalán", "vasco", etc. é moi maioritaria, ata en cada unha das comunidades autónomas con nacionalismos periféricos. As interpretacións políticas destes datos e as súas tendencias poden ser variables e ata opostas, pero os estudos sociolóxicos son neste punto claros:
    segundo as investigacións serias, manifestan un sólido e crecente apoio ao chamado pacto constitucional do 78 (polas dúbidas: Enric Martínez-Herrera e Thomas Milley, The Constitution and the Politics of National Identity in Contemporary Spain, en Nations & Nationalism 2010, 16, 1).
    (Félix Ovejero Lucas La sentencia y la hidráulica, El País, 21 de xullo de 2010)

    A perspectiva do Partido Popular reflíctese neste artigo de César Alcalá: El "patriotismo constitucional". A dun artigo de Fernando Savater Vivere libero (El País, 6 de decembro de 2001), citado por Bernat Castany Prado en Literatura posnacional, Editum, 2007, ISBN 978-84-8371-684-7, pg. 71.

    «A ditadura e o réxime de Franco desacreditaron o españolismo e os nacionalismos -sobre todo o vasco e o catalán- que se redefiniron como liberación nacional e identificouse democracia en España con dereitos das nacionalidades. Iso é unha interpretación moi criticable, en parte falsa, pero que se produciu e é difícil reconstruír unha idea forte de España sobre iso que fai anos chamabamos patriotismo constitucional»
    Juan Pablo Fusi, profesor da universidade Complutense de Madrid, en «Breve historia do mundo contemporáneo» (entrevistas en COPE, 5 de outubro de 2013).
  16. ↑ José Luís Rodríguez Zapatero, na última fase do seu primeiro mandato, intensificou as referencias a España:
    Hoxe falar da bandeira española e da nosa patria é falar de liberdade, dereitos e cidadanía, que é o mellor xeito de expresarse con patriotismo.
    Citado por Luís Ayllón: se arropa con la bandera en sus mítines de Uruguay y Argentina, en ABC 12 de novembro de 2007
  17. ↑ Ignacio Fernández Sarasola, La primera Constitución española: El Estatuto de Bayona Arquivado 11 de xaneiro de 2010 en Wayback Machine.
    Do fracaso do Estatuto de Baiona pódese desprender facilmente que a súa influencia na historia constitucional española foi practicamente nula. A súa principal achega derivou por unha vía negativa, ao servir de revulsivo aos «patriotas» para elaboraren a Constitución de 1812, verdadeiro envés liberal do Estatuto. Positivamente a influencia do Estatuto de Baiona no soado texto de Cádiz é inapreciable, posto que respondían a filosofías moi distintas: autoritaria e ilustrada a do primeiro; netamente liberal, a do segundo. Nada máis errado que as interesadas palabras do afrancesado Marchena, quen dicía que a Constitución de Cádiz só tiña de bo o que copiara ao texto de Baiona
  18. ↑ Talmon (Totalitarian Democracy) ve el inicio de la concepción moderna del totalitarismo en Rousseau. Citado en El totalitarismo en el siglo XX Emilio Figueredo. Outras asociacións fan Pablo Molina Rousseau, prescriptor del socialismo ou José Fernández Santillán (Hobbes y Rousseau entre la autocracia y la democracia), citado en "Dossier: Totalitarismo". Letras. El periódico de los universitarios en la red (en castelán). 1 de xuño de 2007. Arquivado dende o orixinal o 08 de agosto de 2007. Consultado o 23 de outubro de 2015. 
  19. ↑ Rosa Mª Rodríguez Ladreda La cuestión de la soberanía: a propósito de los nacionalismos vasco y catalán Arquivado 22 de xuño de 2007 en Wayback Machine.. Revista El Búho. Xaneiro - Xuño de 2004 ISSN 1138-35
  20. ↑ Nadal, Jordi (1975) El fracaso de la Revolución industrial en España 1814-1913, Barcelona, Ariel
  21. ↑ Proceso estudiado desde fechas tan tempranas como 1931 -PUGÉS, MANUEL. Cómo triunfó el proteccionismo en España. (La formación de la política arancelaria española). Prólogo del Profesor D. Pedro Gual Villalbí. Barcelona, Editorial Juventud- hasta la actualidad -Antonio Tena Junguito (2001)¿Por qué fue España un país con alta protección industrial? Evidencias desde la protección efectiva 1870-1930 Documento de trabajo de la Universidad Carlos III de Madrid-
  22. ↑ Juan Velarde Fortes O español como base do desenvolvemento, no II Congreso Internacional da Lingua Española, Valladolid, outubro de 2001
    En España, precisamente, desde o arancel dos moderados de 1847, acentuado coa mensaxe proteccionista de Cánovas do Castelo maximizado polo arancel de guerra de 1891, e continuado, de modo cada vez máis forte, ata 1957, existiu unha clarísima mentalidade autárquica.
    [4]
  23. ↑ Juan Hernández Andreu y Nelson Álvarez Vázquez (2005) Librecambismo y proteccionismo en España (siglos XVIII y XIX) Madrid: Universidad Nacional de Educación a Distancia ISBN 84-362-5034-6 Francisco J. Constenla Acasuso (1982) La evolución del proteccionismo en España y el Arancel Cambó de 1922, Santiago de Compostela: F.J. Constenla ISBN 84-300-6438-9
  24. ↑ Nacionalismo y movimientos obreros en España Arquivado 18 de xaneiro de 2015 en Wayback Machine. en El Rincón del Vago.
  25. ↑ Carlos Dardé Giro proteccionista de los conservadores Arquivado 10 de decembro de 2008 en Wayback Machine., en artehistoria
  26. ↑ Josep Fontana, ed. (1986) España bajo el franquismo, Barcelona: Crítica ISBN 84-7423-284-8. Particularmente, para temas económicos, las pgs. 170-215, secciones Estancamiento industrial e intervencionismo económico durante el primer franquismo (José Luis García Delgado), El mercad negro de productos agrarios en la posguerra (Carlos Bariela) y Realidad y propaganda de la planificación indicativa en España (Fabián Estapé y Mercè Amado)
  27. ↑ http://books.google.es/books?id=70UI8ZQt56QC&pg=PA677&hl=es&source=gbs_selected_pages&cad=3#v=onepage&q&f=false Diccionario
  28. ↑ "abc23/06/1978". 
  29. ↑ "abc27/10/1978". 
  30. ↑
    siempre la lengua fue compañera del imperio: y de tal manera lo siguió: que junta mente començaron. crecieron. y florecieron. y después junta fue la caída de entrambos
    Prólogo de la Gramática de la lengua castellana.
    A frase é moi citada con algunha variante, como a Lingua vai co Imperio, como fai Martínez de Sousa, en Cerida, odiada ortografía. Las propuestas de reformar el español escrito tropiezan con el escepticismo y el desinterés, en El País, 26/11/1989. Un informe sobre La cuestión lingüística en siglo XVI, por Ricardo García Cárcel en Artehistoria.
  31. ↑ Defender el castellano. No hay progreso ni civilización sin el desarrollo del idioma. La lengua corre el riesgo de degradarse Arquivado 12 de setembro de 2019 en Wayback Machine., La Nación, 14 de octubre de 2005. Texto de Carlos V citado terminando de otra manera ligeramente diferente, por Manuel Segarra Berenguer (2005) Cruces de Seda Arquivado 23 de setembro de 2015 en Wayback Machine., Alicante: Editorial Club Universitario.84-8454-461-3. Entiéndame vuesa merced si quiere, porque no he de hablarle sino en la mi lengua española, que es lengua tan noble que debería hablarse en el orbe todo. En la cita se recoge tal como es citado por Sergio Zamora El desarrollo y expansión de la lengua española; y por Alejo Fernández Pérez La importancia del español, en Arbil, nº73.
  32. ↑ Bartolomé Clavero (1986) Tantas Personas Como Estados. Madrid. Tecnos; (1991) Razón de Estado, Razón de Individuo, Razón de Historia. Madrid: Centro de Estudios Politicos y Constitucionales.
  33. ↑ Henry Kamen Imperio: la forja de España como potencia mundial (2003)
  34. ↑ Josep Maria Solé i Sabaté; Joan Villarroya; y otros (2006) El franquisme a Catalunya. (1939-1977), Barcelona: Edicions 62, cuatro volúmenes. Vol I La dictadura totalitària (1939-1945); citado por Josep María Soria El franquismo en Catalunya. Más de cien historiadores repasan en cuatro tomos el auge y caída del régimen, La Vanguardia 13/07/2005.
  35. ↑ Rosa Díez pregunta al Gobierno sobre la discriminación lingüística en Baleares, en El Mundo, 30 de abril de 2008. Dos lenguas, una imposición Arquivado 21 de maio de 2008 en Wayback Machine. (sobre el valenciano y el catalán). O 23 de xuño de 2008 Una veintena de intelectuales reclama reformas para defender el castellano, en un "Manifiesto por una lengua común". Documento presentado en el Ateneo de Madrid e asinado inicialmente por Mario Vargas Llosa, José Antonio Marina, Aurelio Arteta, Félix de Azúa, Albert Boadella, Carlos Castilla del Pino, Luis Alberto de Cuenca, Arcadi Espada, Alberto González Troyano, Antonio Lastra, Carmen Iglesias, Carlos Martínez Gorriarán, José Luis Pardo, Álvaro Pombo, Ramón Rodríguez, José María Ruiz Soroa, Fernando Savater y Fernando Sosa Wagner (El País, 24 de junio de 2008).
    Desde hace algunos años hay crecientes razones para preocuparse en nuestro país por la situación institucional de la lengua castellana, la única lengua juntamente oficial y común de todos los ciudadanos españoles. Desde luego, no se trata de una desazón meramente cultural -nuestro idioma goza de una pujanza envidiable y creciente en el mundo entero, sólo superada por el chino y el inglés- sino de una inquietud estrictamente política: se refiere a su papel como lengua principal de comunicación democrática en este país, así como de los derechos educativos y cívicos de quienes la tienen como lengua materna o la eligen con todo derecho como vehículo preferente de expresión, comprensión y comunicación.

    O documento foi obxecto dun debate extenso. Un exemplo de resposta crítica, por parte do viceconselleiro de Política Lingüística do Goberno vasco, Patxi Baztarrika Galparsoro: Los temores de Goliat, El País, 18/07/2008.

    Manifiesto que, más que a favor de "la lengua común", parece abogar por el monolingüismo de facto... Sería deseable que los firmantes y vitoreadores de tan trasnochados principios, en lugar de abogar por una "modificación constitucional y de algunos Estatutos autonómicos" (¡eso mismo que, en otros contextos, acarrea inmediato anatema!), petición harto sospechosa de nostalgia preconstitucional, regresaran al espíritu de regeneración democrática que ha permitido en Euskadi la construcción de un amplísimo acuerdo político y social en torno al euskera. Sin coacción, pero con firmeza; sin agresiones, pero también sin tibieza.
  36. ↑ Dáse este rexeitamenteo, por exemplo, nas obras de Jon Juaristi (El bucle melancólico, El bosque originario), un antigo abertzale que pasou a denunciar o nacionalismo vasco e os nacionalismos periféricos en xeral
  37. ↑ Gregorio Salvador, citado por Jesús Menéndez Lengua e identidad nacional, An. 2. Congreso Brasileño de Hispanistas, outubro de 2002
  38. ↑ José del Valle La lengua, patria común: Política lingüística, política exterior y el post-nacionalismo hispánico, artículo publicado originalmente en: Roger Wright y Peter Ricketts (eds.), Studies on Ibero-Romance Linguistics Dedicated to Ralph Penny, Newark [Delaware], Juan de la Cuesta Monographs (Estudios Lingüísticos n.º 7), 2005, pp. 391-416.
  39. ↑ Gustavo Suárez Pertierra: Ambiciones globales para España. España tiene prestigio y capacidad de atracción internacionales, amén del capital de su lengua y cultura. Pero puede y debe explotar mejor sus recursos en el mundo. Necesita una estrategia colectiva como país., en El País, 14/04/2008:
    los espacios privilegiados del poder blando: la cultura y, sobre todo, la lengua, que es nuestro principal activo. Así lo avalan 400 millones de hispanohablantes en Latinoamérica y 40 millones en EE UU. Según algunos expertos, el valor económico del español alcanza al 15% del PIB.
  40. ↑ Jon Juaristi trata o asunto en ensaios como El bucle melancólico e El bosque originario
  41. ↑ La Fiesta de la Raza artículo firmado Por los emigrantes, aparecido en El Carbayón, Oviedo, 14 de outubro de 1921.
  42. ↑ Poesía de M. Sardina
  43. ↑ Contextualización do texto de Morvilliers, os seus antecedentes e as súas primeiras repercusiones en España, en Carlos Martínez Shaw: El debate sobre España en Artehistoria.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Nacionalismo_español&oldid=6615603»