Taboada

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Taboada (homónimos).

Taboada

Localización
42°42′57″N 7°45′46″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	Provincia de Lugo
Capital	Taboada
Poboación
Poboación	2.657 (2023) (18,11 hab./km²)
Xentilicio	taboadés
Xeografía
Superficie	146,7 km²
Altitude	540 m
Comparte fronteira con	Portomarín Antas de Ulla Monterroso Chantada Paradela O Saviñao Rodeiro
Organización política
• Alcalde	Roi Rigueira Agromartín
Eleccións municipais en Taboada
Identificador descritivo
Código postal	27550
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	27060
Páxina web	concellotaboada.es

Taboada é un concello da provincia de Lugo, pertencente á comarca de Chantada e á Ribeira Sacra. No 2020 contaba con 2.716 habitantes.

É unha porta natural á Ribeira Sacra: atópase no norte da comarca de Chantada, ao pé da serra do Faro e na beira occidental do encoro de Belesar sobre o río Miño. O seu xentilicio é «taboadés».

Xeografía

O concello de Taboada atópase no norte da comarca de Chantada, no suroeste da provincia de Lugo. Cunha extensión de 146,7 km², conta con máis de 200 núcleos de poboación repartidos entre 27 parroquias. Limita ao norte con Portomarín, ao noroeste con Monterroso e Antas de Ulla, ao oeste con Rodeiro, ao sur con Chantada, e ao leste co Saviñao e Paradela. A vila de Taboada, capital municipal, atópase nunha planicie no centro xeográfico do concello, repartida entre as parroquias de San Tomé do Carballo e Bembibre.

Parroquias de Taboada

O termo municipal esténdese dende a serra do Faro ata as beiras do río Miño. O punto máis alto é a cima do San Cristovo (818 m), preto de Monterroso, aínda que as parroquias máis occidentais, próximas á serra, acadan alturas de máis de 700 metros.

O río Toldao (que toma distintos nomes ao longo do seu percorrido) atravesa o concello de oeste a leste e o río Enviande marca o límite co concello de Chantada polo sur.

Predominan os bosques autóctonos de carballos e castiñeiros, así como zonas de labradío e de cultivo da vide nas ribeiras. Hai algunhas zonas onde medran piñeiros e, en menor medida, tamén se cultiva o eucalipto. O concello pode adscribirse paisaxisticamente á da planicie luguesa, agás as zonas da ribeira miñota.

O concello de Taboada rexistra episodios sísmicos de forma relativamente frecuente, tendo como epicentro a parroquia de Mourulle, onde probabelmente existe unha falla.

Demografía

Segundo o padrón municipal, en 2020 tiña 2.716 habitantes, o que supuxo unha diminución de 40 habitantes con respecto ao ano anterior.

Censo total (2020)	2.716
Menores de 18 anos	194 (7,1%)
Entre 18 e 65 anos	1.420 (52,3%)
Maiores de 65 anos	1.102 (40,6%)

Historia

Época prerromana e romana

Hai algúns xacementos megalíticos, mámoas como as do monte da Medela, preto do lugar das Neves ou no extremo noroccidental do concello, no lugar do Maxal, lindando coas comarcas do Deza e a Ulloa. Dos tempos anteriores á romanización consérvanse vestixios en Fradé, Arxiz e Insua. O vestixio castrexo máis importante é o Guerreiro de Ralle, do que se conserva só a cabeza, sendo a peza de maior tamaño do ámbito castrexo galaico que, estando enteira, podería acadar os catro metros de altura. Está conservada na casa da aldea que lle dá nome na parroquia de Vilela. Na Casa da Torre de Moreda existen restos de tumbas antropomórficas que suxiren unha grande antigüidade na poboación do lugar.

A cultura castrexa poboaba algúns centros importantes como os dos castros de Castelo, Moreda ou da Moa de Nóvoa, así como outros xacementos menores e menos evidentes como os de San Lourenzo, Carboeiro ou Fontefría. No castro de Castelo segue a celebrarse anualmente a Queima das Fachas, de posíbel orixe castrexa, relacionada con outras celebracións como o Folión de Fachas de Vilelos (O Saviñao) ou a Festa dos Fachós de Castro Caldelas.

Durante a época romana as terras do actual concello estaban atravesadas de norte a sur pola Vía Lucus Augusti-Aquis Querquennis, unha variante da Vía XVIII ou Vía Nova que unía Braga con Lugo. Esta vía atravesaba as parroquias de Sobrecedo, Vilela, Campo, Moreda, Carballo, Vilameñe e Meixonfrío. Boa parte do seu trazado seguiu sendo utilizado até a época moderna como camiño real e inclusive algúns tramos coinciden coas estradas actuais. Deste período histórico consérvanse algúns miliarios nos lugares de Sisto (Vilela; con até catro) e a Puricela (Carballo).

Idade Moderna e Antigo Réxime

Escudo do Condado de Taboada na igrexa de San Pedro de Bembibre

Durante todo o Antigo Réxime, o actual concello de Taboada estaba dividido en varias xurisdicións, que responden a centros de poder diferentes. Por un lado, toda a parte oriental do concello contaba cunha xurisdición propia, co seu centro aproximado no pazo de Vilar (chegando a conformar un concello propio durante algún tempo en época contemporánea). Outras parroquias pertencían a outras xurisdicións: Monterroso, Amarante, Quinzán e Portomarín.

Distintas familias fidalgas construíron nas terras de Taboada numerosos pazos e casas grandes, como os pazos de Perrelos (o exemplo máis salientábel de boato fidalgo), Nogueira (Cicillón), Relás (Carballo; fundado por unha rama menor dos señores de Taboada) ou Vilar (Esperante; sobre unha fortaleza medieval), ou as casas grandes de Buín (Campo), Covas (Castelo), Sonán (San Salvador de Insua), Mosteiro e a Amieira (Xián).

Época contemporánea

Xa no período liberal, en 1835 organizáronse os concellos de Taboada (antiga xurisdición) e de Vilar (na parte oriental do actual concello, posibelmente vinculado ao soar de Vilar de Esperante), aínda que algunhas parroquias pertencían a Monterroso, Amarante e Portomarín. En 1840 constituíuse o actual concello tendo como primeiro alcalde a Xosé María López de Prado. Desde entón, as únicas modificacións territoriais producidas foron a incorporación até 1845 das hoxe chantadinas parroquias de Adá e Arcos. O nome de Taboada foille atribuído pola xurisdición maioritaria do Antigo Réxime, administrada polos Condes de Taboada, así como a súa capital, pois até mediados do século XX só aparecía rexistrada como "Carballo", "Santo Tomé" ou "Santo Tomé do Carballo".

Inicialmente, Taboada pertencía ao partido xudicial de Chantada, pero cando en 1822 Chantada pasa á provincia de Ourense, Taboada convértese na capital do partido homónimo, abranguendo parte do anterior de Chantada, e mantívose así até 1844. Contou con xulgado comarcal (incluíndo os concellos de Taboada e Portomarín) até 1953..

A mediados do século XIX construíuse a estrada N-540, arredor da cal foi crecendo a vila de San Tomé do Carballo, a cal experimentaría un importante crecemento económico e demográfico -unha mostra é a Casa de Manuel Rigueira, de estilo modernista, construída en 1919. En 1926, Otero Pedrayo falou da vila taboadesa como

Vila moderna e de claro aspecto, é país de rica gandría (notábel polos seus bos becerros), apelídase de Carballo para distinguila da antiga Taboada dos Freires, non lonxe no antigo camiño de Monterroso.

O crecemento da cabeceira municipal continuou ao longo das primeiras décadas do século, feito que reflicte o título de vila que lle foi outorgado en 1947 pola ditadura. Igualmente, en 1955, Modesto Carballas Cadahía, na revista Vida Gallega, afirmaba que

O recordo daquela modesta aldea da nosa infancia formada por unhas cantas casiñas salpìcadas entre o verde céspede da súa fértil campiña, permítenos sinalar a grande transformación experimentada en poucos anos pola buliciosa e atraente vila taboadesa de hoxe, coas súas modernas edificacións, os seus centros culturais, a súa puxanza comercial, as súas importantes vías de comunicación, o seu continuo movemento de coches, e o carácter alegre e acolledor dos seus habitantes.

En 1963 concluíu a construción do encoro de Belesar, que anegou unha considerábel superficie na parte ribeirá do concello, incluíndo centos de hectáreas de leiras, viñedos e montes, así como poboacións enteiras (Santa Marta, Pincelo, Mourulle, etc.), e a Ponte Fortes (construída en 1945), que unía as dúas beiras do río. En 1967 deu inicio a construción da Ponte de Mourulle, coñecida popularmente como "Ponte dos parafusos", que foi deseñada por José Antonio Torroja e pola cal pasa a estrada LU-611, logo dun prolongado preito (que chegou ao Tribunal Supremo) entre o Concello e FENOSA, que se negaba a construír a ponte.

En 1964 deu inicio a construción da actual casa consistorial (que antes se atopaba na Casa da Cruz, actual Casa da Cultura, xunto cos xulgados), e a urbanización da praza de Riazón, dando lugar á actual Alameda. A partir de entón, o crecemento da vila dirixiuse esencialmente cara a estrada de Ramil e cara ao norte da Avenida de Lugo, ocupando neste último lugar, aproximadamente desde o cruzamento coa Rúa dos Condes de Taboada, territorio da parroquia de Bembibre.

En 1974, as portomarinenses parroquias de Soengas e o Castro de Soengas pediron a incorporación ao Concello de Taboada, aducindo a súa maior relación histórica a todos os niveis e os mellores servizos con que contaban, aínda que non chegou a producirse.

Cultura

Toponimia

Etimoloxicamente, o topónimo procede probablemente do adxectivo latino tabulatus, -a, -um, "chán", que podería ser asignado á terra, -ae, "terra" (por iso derivaría da forma feminina) co significado de plana ou cadrada.

Porén, outra explicación é a de que procede do nome dun propietario, Arias Petri de Tabulata, establecido nas terras da actual parroquia de Taboada dos Freires (de onde derivaría igualmente o topónimo). Isto indicaría que o seu soar orixinal estaría na parroquia de Ponte Taboada, en Silleda. Este Tabulata consolidaríase como patronímico nas terras do municipio. A partir de inicios do século XV, os señores e despois condes de Taboada (co soar en San Pedro de Bembibre), reunirían as parroquias da súa xurisdición baixo o nome de Taboada, que lle daría nome ao seu título nobiliario.

Patrimonio histórico e artístico

• Arquitectura relixiosa

Igrexa de San Pedro de Bembibre

Taboada é unha zona rica en arquitectura románica. Hai un total de sete igrexas deste estilo, construídas entre os séculos XII e XIII.

A Igrexa de San Pedro de Bembibre atópase a un quilómetro do pazo dos condes de Taboada. De planta rectangular e con ábsida semicircular, ten un interesante retablo, conserva o púlpito no muro norte, frescos en bo estado e o sartego do primeiro conde de Taboada, Xoán Taboada de Ribadeneira e Figueroa. Foi declarada Ben de Interese Cultural.

A Igrexa de Santa María de Taboada dos Freires é unha das poucas igrexas de orixe templaria do país. Construída no 1191, é obra do Mestre Pelaxio, como figura no tímpano, onde está representando a Sansón degolando un león. Debeu ser parte dun mosteiro hoxe desaparecido. En febreiro de 2018, a casa reitoral, en fronte á igrexa e do século XVII, veuse abaixo após décadas de abandono.

Igrexa de Santa María de Piñeira.

A Igrexa de Santa María de Piñeira é o templo románico de maior tamaño do concello e estivo ligado á actividade monacal (tendo constancia da presenza de polo menos dous mosteiros na parroquia). Conserva intacta a súa planta primitiva, agás a portada, que é moderna,e ten unha ábsida de considerable tamaño. Conta cun baldaquino pétreo tardomedieval no seu interior.

Outras igrexas románicas de interese son as de Santa María de Castelo, San Xián de Campo, Santa Mariña de Cerdeda e San Xoán de Bouzoa.

Á parte das grandes construcións, hai en Taboada unha gran cantidade de capelas, cruceiros e petos de ánimas esparexidos polo municipio.

• Arquitectura civil

Esta é unha zona de gran concentración de construcións señoriais entre as que cómpre destacar:

A Casa da Torre de Moreda, con planta orixinaria propia dunha torre (o que dá conta da súa antigüidade) e moi modificada ao longo da Historia. No seu interior atopáronse restos de tumbas antropomórficas que nos levan a pensar que este foi un dos primeiros asentamentos humanos da contorna. Atópase no lugar de Eirexe, fronte á igrexa parroquial.

O pazo de San Pedro de Bembibre ou dos Condes de Taboada, coñecido popularmente como o Palacio, construído en 1530 sobre unha antiga casa-torre de principios do século XV. Ten unha planta en U e o aspecto dunha fortaleza: torre ameada e aspecto austero e robusto, con algunhas decoracións renacentistas (balaústres, xanelas, arcos, etc.).

O pazo de Relás está na aldea homónima, na parroquia de Santo Tomé do Carballo. A súa propiedade estivo ligada a unha rama menor da familia dos condes de Taboada e ten, como o anterior, un aspecto austero e robusto.

O pazo de Vilar, na parroquia de Esperante, hoxe en ruínas,ten un gran tamaño e foi cabeza do arciprestado de Vilar e da xurisdición do sur do concello durante o Antigo Réxime.

O pazo de Perrelos, no lugar homónimo da parroquia de Castelo, data do século XVII e é un grande exemplo do barroco civil galego.

Ademais destes, existe o Pazo de Nogueira e múltiples casas grandes, como as da Amieira e Mosteiro (en Xián), a de Covas (en Castelo), a de Buín (en Campo), a do Neto ou do Carreira (en Sobrecedo), a de Vidás (en Cicillón), a de Sonán ou a da Cruz (que funciona como Casa da Cultura na vila de Taboada).

Festas e celebracións

Festa do Caldo de Ósos

O caldo de ósos é un prato típico de Taboada que se elabora nalgunhas parroquias dos concellos veciños. É un caldo feito co espiñazo do porco (os "ósos" que lle dan nome), garavanzos, pataca, miolos, un sofrito de aceite, allo e pimentón doce e pemento picante ao gusto. Desde 1991 vénse celebrando a Festa do Caldo de Ósos, todos os fins de semana de Entroido, na que se promociona a degustación deste prato e doutros produtos tradicionais: augardentes, licores, queixo, mel, carnes e artesanía. Ademais, tamén hai actividades culturais: concurso de cantos de taberna, concertos de rock e de música tradicional e baile, así como un pregón, habitualmente dado por algunha personalidade vinculada con Taboada. A primeira edición tivo lugar en 1991 e tivo o impulso inicial dun grupo de amigos que se reunían no "Bar Carballós", no centro da vila.

Queima das Fachas

Artigo principal: Queima das Fachas.

O Folión de Castelo, chamado nos últimos anos Queima das Fachas, que se celebra tódolos días 7 de setembro, no Castro de Castelo, consiste na queima duns fachos de gran tamaño ou fachas, dispostos de forma circular, conmemorando unha antiga tradición. Esta podería ter diversos orixes: como forma de comunicación, coa función de ver pola noite ou constituír un ritual máxico. Está declarada Festa de Interese Turístico de Galicia e é promovida pola Asociación Cultural "As Fachas".

Esta celebración abre as festas parroquiais de Castelo, dedicadas a Santa María.

Festas dos Milagres

As festas patronais da vila de Taboada, dedicadas á Virxe dos Miragres, teñen lugar a segunda fin de semana de agosto e son as de maior afluencia do concello. O último día das festas celébrase a "Festa do Óso", recuperada no 2013 logo de décadas de abandono e que consiste en comer as sobras da comida ao aire libre.

Tecido deportivo e asociativo

Do punto de vista deportivo, o concello de Taboada conta con dous equipos de fútbol: o Taboada Club de Fútbol, fundado en 1973, e o Club Atlético de Taboada ("Relámpago de Taboada"), creado en 2016.

En canto ao tecido asociativo, Taboada conta coa Asociación Cultural O Carballo, fundada en 1985. Tamén hai ou houbo asociacións que promoven a música e o baile tradicionais, como Os Rechouchíos (2015) ou Os Deiquí (2009-2023). A Asociación Cultural O Marrao Enxebre organiza eventos festivos e musicais desde 2014. Conta tamén con Coral Polifónica e Banda de Música Municipal (refundada en 2019 tras varios anos sen actividade).

Símbolos

O escudo de Taboada baséase no da casa dos Condes de Taboada: catro táboas de ouro sobre fondo de goles e oito potes que, segundo a tradición, empregou Lope de Taboada para atravesar o río Miño durante unha campaña militar; unha coroa condal; e o engadido dunhas follas de carballo, en alusión ao peso desta árbore na vida económica do municipio ao longo da historia, máis en concreto ao centenario Carballo de Ramos, na vila de Taboada.

Este escudo ten algunhas diferenzas co escudo condal dos Taboada, inclúe oito potes en vez de nove e ten o engadido das follas de carballo. Foi deseñado en 1988 e aprobado definitivamente en 1990.

Economía

A gandaría ocupa un lugar principal na economía taboadesa.

O sector primario ocupa un lugar principal na economía do concello. Practicamente a totalidade da súa superficie está destinada á súa explotación e o sector secundario está directamente vinculado co primario. Tamén o sector dos servizos está condicionado en boa medida polas actividades agrarias.

A gandaría ocupa o primeiro lugar nas actividades económicas deste concello, situada na meseta ou superficie de aplanamento interior, con modernas explotacións dotadas das últimas tecnoloxías, que lle permiten unha produción de gran calidade e cantidade. Conta, igualmente con industrias lácteas —queixo da denominación Arzúa-Ulloa— distribuídas en espazos rurais. A fábrica de pensos da cooperativa Aira, instalada en 2005, ocupa o único soar do parque empresarial.

A cooperativa Aira ten un os seus principais centros lóxísticos en Taboada.

A agricultura é a outra grande actividade, na que destacan as forraxes, para consumo propio. A viticultura ten tamén un forte peso, levándose a cabo (sen ter en conta desprezables excepcións) nas plataformas en chanzos das ribeiras do encoro de Belesar, no linde oriental do municipio. A variedade de uva máis apreciada é a mencía. As augardentes multivarietais, dentro da denominación de Portomarín, conseguen unha alta calidade. Tamén hai algunhas plantacións recentes de oliveira, aínda que son moi recentes.

A explotación da madeira é o outro gran motor económico primario. Sobre todo no nordeste do concello esténdense importantes plantacións de piñeiro e, en menor medida, tamén de eucalipto.

O sector servizos (alimentación, transportes, servizos agrícolas, de ensino, de saúde etc) está concentrado case na súa totalidade na capital municipal.

Boa parte dos pequenos empresarios e comerciantes do concello están organizados na Asociación de Comerciais e Industriais do Municipio de Taboada (ACIMTA).

Celébranse feiras o 4 e o 20 de cada mes.

Política e goberno

A política taboadesa do período democrático estivo marcada por incontestables maiorías das dereitas ata tempos recentes. As primeiras eleccións democráticas foron gañas pola UCD, que tiña como oposición os dous últimos alcaldes da ditadura, candidatos por AP e un independente, respectivamente. En 1983 formouse unha infrecuente coalición entre AP e PSOE para evitar que o candidato de Coalición Galega, José Ramos, accedese á alcaldía. No entanto, dito candidato faríao nas seguintes eleccións, por AP e o PP, reunindo maiorías absolutas durante 20 anos, tocando teito en 1995 ao conseguir 10 dos 13 concelleiros da corporación. Ramos Ledo, logo de reter a maioría por moi poucos votos en 2007, cedeulle o posto en 2009 a Ramiro Moure Ansoar, que conseguiría maiorías absolutas até 2023, aínda que en 2019 por só 14 votos.

Nas eleccións municipais de 2023, o PP encabezado por Ramiro Moure perdeu a maioría absoluta e caeu ata os catro concelleiros, mentres os socialistas de Roi Rigueira conservaron catro actas e o BNG liderado por José Portela irrompeu con tres concelleiros. Estes dous últimos grupos pasaron a conformar un goberno de coalición para o mandato 2023-2027.

Lista de alcaldes

• José María López de Prado (1840-?)
• Bautista Chorén Lagarón (?-1961)
• Jesús Fente Ledo (1961-1967)
• Jesús González Rodríguez (1967-1976)
• Román García Navia (1976-1979)
• Antonio Vázquez Portomeñe (1979-1983)
• Antonio García Fontao (1983-1987)
• Xosé Xesús Ramos Ledo (1987-2009)
• Ramiro Moure Ansoar (2009-2023)
• Roi Rigueira Agromartín (2023-)

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Taboada.

• 
  Carballo de Ramos, no lugar de San Tomé do Carballo.
• 
  Casa de Manuel Rigueira (1919), na vila de Taboada.
• 
  Igrexa de San Xoán de Bouzoa.
• 
  Igrexa de Santa María de Castelo.
• 
  Carballo dos Cartos, Castelo.
• 
  Igrexa de Santa Mariña de Cerdeda.

Parroquias e lugares

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Taboada vexa: Lugares de Taboada.

Véxase tamén

Outros artigos

• Eleccións municipais en Taboada