Ser de España

Duelo a garrotazos, de Goya, un referente icónico das Dúas Españas que o pintor aragonés retrata entre as dores do seu nacemento.

O Ser de España ou Problema de España é o nome que adoita designar un debate intelectual acerca da identidade nacional española que xorde co rexeneracionismo a finais do século XIX, e coincidindo coa aparición dos nacionalismos periféricos. Conflúe co tópico das Dúas Españas, imaxe moi descritiva da división violenta e o enfrontamento fratricida como característica da historia contemporánea de España.

O obxecto do debate non foi propiamente político ou xurídico-constitucional —a definición de España como nación en sentido xurídico, tema que foi debatido no proceso constituínte da carta magna de 1978, onde se enfrontaron posturas de negación, matización e afirmación da Nación española—; nin tampouco propiamente historiográfico —estudar a construción da identidade nacional española, que se fixo historicamente como consecuencia da prolongada existencia no tempo das institucións do Antigo Réxime e, ás veces, a pesar delas—. O que aqueles pensadores pretendían era dilucidar a preexistencia dun carácter nacional ou Ser de España, é dicir: cales son «as esencias» de «o español», e sobre todo, por que é algo problemático en si mesmo ou non o é, fronte ao aparente maior consenso nacional doutras nacións «máis exitosas» na súa definición, como a francesa ou a alemá, expondo a posibilidade de que España sexa ou non unha excepción histórica. Todo isto deu orixe a un famoso debate ensaístico, literario e historiográfico que se prolongou por décadas e non terminou na actualidade, con formulacións e puntos de vista moi diferentes. En moitas ocasións o propio debate foi obxecto de crítica en si mesmo, por unha banda polo que supón de introspección negativa, e por outro pola previa condición de buscar un esencialismo, é dicir, unha perspectiva filosófica en canto é unha reflexión sobre a esencia, cando o propio dunha perspectiva "histórica" sería o cambio no tempo, pois as nacións non son entes inmutables, senón construcións dos humanos ao longo da historia, mesmo restrinxidas á historia máis contemporánea no que respecta aos modernos conceptos de nación e nacionalismo.

Inicio do debate intelectual

Este libro de 1934 representa unha evolución de Ramiro de Maeztu cara a posicións moito máis «imperiais» que as da súa mocidade.

José Ortega e Gasset.Entre as súas múltiples reflexións sobre o problema de España, chegou a dicir:«O que nos pasou e pásanos aos españois é que non sabemos o que nos pasa».

Este tema xa aparece no regeneracionismo de Joaquín Costa, cunha achega inicial moi significativa como foi a Introdución a un tratado de política textualmente dos refraneiros, romanceiros e xestas da Península, de 1881 e sendo a súa obra máis transcendente Oligarquía e caciquismo como a forma actual de goberno en España: urxencia e modo de cambiala, 1901; tamén en Anxo Ganivet cando escribiu Idearium español e tamén Porvir de España, ambos de 1898, ano en que se suicidou. Xorde das posicións enfrontadas desde a denominada polémica da ciencia española entre os krausistas, como Gumersindo de Azcárate ou Francisco Giner dos Ríos e a súa Institución Libre de Ensino, e os pensadores que poden cualificarse de casticistas ou reaccionarios, como Gumersindo Laverde ou Marcelino Menéndez e Pelayo, director da Biblioteca Nacional de España e autor dun descomunal estudo erudito onde identifica o español co ortodoxamente católico, por contraste co que non o é, aínda que apareza en España: Historia dos heterodoxos españois, estando na orixe da definición intelectual do que traxicamente acuñouse como «Anti-España».

Inmediatamente despois, o Desastre de 1898 supuxo un revulsivo conducente á introspección e reflexión sobre as súas causas, relacionándoas co atraso relativo de España ante a modernidade, de forma paralela ao concepto de nacións decadentes e nacións emerxentes que se aplicaba nese momento a Alemaña fronte a Inglaterra, Xapón fronte a Rusia ou a Estados Unidos fronte a España, moi ao fío dos argumentos a favor do imperialismo e mesmo das teorías de supremacía racial que na época considerábanse «científicas», como a euxenesia ou o darwinismo social.

O debate é continuado polas xeracións de 1898 (Miguel de Unamuno En torno ao casticismo, Do sentimento tráxico da vida) e de 1914 (Ortega e Gasset Meditacións do Quixote, España invertebrada, A rebelión das masas, este último cunha vocación territorial máis ampla, e que tivo gran repercusión en Europa). O debate entre ambos, expresado na disxuntiva europeizar España ou españolizar Europa, tivo como frase máis divulgada o que inventen eles! de Unamuno, que Ortega consideraba desviación africanista do mestre e morabito salmantino.

A identificación do español co castelán e a procura na paisaxe e veciñanza de Castela das súas características esenciais por parte de autores provenientes da periferia foi considerada como unha característica principal da Xeración do 98 (Unamuno, Ramiro de Maeztu, Pío Baroja [vascos], Azorín [valenciano], Antonio Machado [andaluz] e, menos claramente, Valle Inclán [galego]). Non se ocultaban os trazos negativos: o atraso, a ignorancia, a envexa, o cainismo, a brutalidade (A busca, A terra de Alvar González, Divinas palabras). O esperpento valleinclanesco (Luces de Bohemia), o expresionismo pictórico de José Gutiérrez Solana ou a galería de tipos españois de Ignacio Zuloaga son as súas ilustracións escénica e visual.

Indicouse que algúns membros da xeración do 98 tiveron unha evolución ou traxectoria vital «de esquerda a dereita», partindo de posicións próximas ao movemento obreiro e moi críticas coa visión tradicionalista de España, para acabar reconciliándose con esta, sobre todo Ramiro de Maeztu e Azorín, e en certo xeito (máis espiritual o primeiro e máis escéptico o segundo) Miguel de Unamuno e Pío Baroja. Antonio Machado e Valle Inclán tiveron unha evolución contraria: de posicións máis «conservadoras» a outras máis «progresistas». Diso dependeu que uns ou outros fosen reivindicados pola oposición ao franquismo ou polo pensamento falanxista e o nacionalcatolicismo dos primeiros anos deste. En realidade, viviron de forma tráxica a separación das Dúas Españas, e todos eles participaron dunha maneira ou doutra nun cuestionarse polo Ser de España que non tiña unha resposta clara. Quizais o mellor exemplo deuno a triste separación dos irmáns Machado: Manuel, no bando nacional e Antonio, no republicano.

A xeración de 1914, que se cualificou como máis europeísta e modernizadora, contou con intelectuais que se implicaron en política (Ortega, Manuel Azaña, Ramón Pérez de Ayala) e con outros que optaron polo apartamiento voluntario da realidade (Juan Ramón Jiménez, Ramón Gómez da Serna). Moitos outros autores, vinculados a esta xeración, ou á súa etiqueta paralela (novecentismo de Eugeni d'Ors), aparecerán como os principais contribuíntes ao debate sobre o Ser de España nas décadas posteriores á guerra civil, tanto desde o exilio (Salvador de Madariaga, Américo Castro, Claudio Sánchez Albornoz...) como desde o interior da España franquista (Manuel García Morente).

Referencias na literatura anterior

As referencias literarias a España foran un tópico ou subxénero que aparece con certa continuidade desde moi antigo: con carácter positivo láudelos hispaniae ou loas a España, como os da literatura latina e en concreto o de San Isidoro

ou como o de Alfonso X o Sabio

que adquiren tinguiduras sombrías con Quevedo

Esas palabras son mostra da conciencia da decadencia española polas mentes máis lúcidas do século XVII, entre as que destacan os arbitristas, como Martín González de Cellorigo (Memorial da política necesaria e útil restauración de España e estados dela, e desempeño universal destes reinos, 1600) ou Sancho Moncada (Discursos de 1619, editados máis tarde como Restauración política de España). O esforzo dos novatores entre finais do XVII e comezos do XVIII tivo escasa repercusión.

Washington Irving.

No século das luces, a crítica ilustrada, desde a precoz de Feijoo (Teatro crítico universal) á desesperanzada de José Cadalso (Cartas marruecas, e Defensa da nación española, #ambos os resposta ás Cartas persas de Charles de Montesquieu), pasando pola academicista de Antonio Ponz (Viage de España), percibía o atraso acumulado por España desde o Século de Ouro fronte á cegadora Francia do Grand Siècle e a Encyclopédie. A opinión interna debatíase entre castizos e afrancesados. A percepción exterior era cruel: o desolador «Que se debe a España?» de Masson de Morvilliers (Encyclopédie Méthodique, 1782). A resposta a tal provocación, un artigo de Juan Pablo Forner (Oración apoloxética pola España e o seu mérito literario, 1786) nin sequera foi tomada en serio pola opinión ilustrada española, dando orixe ao soado e pesimista «pan e touros» de León de Arroyal, un tópico que continuou representando a opinión elitista da intelectualidade española e renovándose periodicamente, con achegas do propio Unamuno.

En cambio, outros estranxeiros souberon pór en valor as peculiaridades que atopaban en España, desatando unha verdadeira «hispanofilia» desde o romanticismo, para o que España era o punto máis próximo onde atopar a atracción morbosa do exotismo, forzando a percepción para confirmar as expectativas que a debuxaban como terra de bandoleiros, toureiros e xitanos, (Carmen, de Prosper Mérimée, convertida en ópera por Bizet); e retroceder a unha ucrónica Idade Media, poboada de refinados reis mouros decadentes (Contos da Alhambra, Washington Irving) e sombríos inquisidores (O pozo e o péndulo, Edgar Allan Poe). Abusouse tanto dese tópico que o realista Honoré de Balzac puido escribir:

Simultaneamente, pero con maior percorrido, nace o hispanismo como disciplina intelectual, apoiado pola presenza en Francia e Inglaterra dos exiliados españois, como Antonio Alcalá Galiano (Memorias, Leccións de literatura española, francesa, inglesa e italiana do século XVIII) ou Juan Antonio Llorente (Histoire critique de l'Inquisition espagnole, 1817 e 1818), incluíndo o caso de cambio de nacionalidade e relixión de José María Branco White (Letters from Spain, 1822). Entre os primeiros «hispanistas» que non son meros tradutores dos clásicos do Século de Ouro atópanse o francés Louis Viardot (Histoire des Arabes et des Maures d'Espagne), o norteamericano Alexander S. Mackenzie (A year in Spain, 1829) ou o inglés Lord Holland, estudoso de Lope de Veiga e anfitrión dos liberais exiliados. Unha perspectiva peculiar achegouna o predicador protestante e estudoso de idioma e costumes dos xitanos, George Borrow.

A conxuntura tráxica de división entre españois do século XIX, que trouxo os primeiros exilios (afrancesados, liberais...), coa nova perspectiva que dá ver desde fóra a España que xa non se ten, debeuse á feroz sucesión de guerras civís ideolóxicas (Guerra de Independencia Española, Guerra Carlista) e o costume de confiar a alternancia política aos pronunciamentos militares (Rega, Cen Mil Fillos de San Luís, «espadóns» moderados e progresistas...), en ausencia de eleccións libres ou prácticas parlamentarias e administrativas aceptadas mutuamente polos principais partidos. Aínda que esa situación remediouse co Pacto do Pardo entre liberais de Sagasta e conservadores de Cánovas (1885), nin antes nin despois desa data, nin sequera en conxunturas críticas (como a crise de 1917, que obrigou a gobernos de concentración e produciu resultados de práctico empate entre os dous partidos gobernantes) ningún goberno español perdeu unhas eleccións convocadas por el mesmo até 1931 (grazas ao uso dos procedementos do caciquismo e a fraude electoral).

Os feitos foron prontamente obxecto de estudo historiográfico en si mesmos (Conde de Toreno Historia do levantamento, guerra e revolución de España París, 1851) e, antes mesmo, os escritores españois comezaron a inspirarse directamente no enfrontamento, como os tristes versos de Bernardo López García (referidos á Guerra de Independencia)

ou a patética visión do xornalista que asinaba como Fígaro (Mariano José de Larra), pouco antes de suicidarse (no contexto da Guerra Carlista)

Mariano José de Larra, por José Gutiérrez de la Vega. (Museo Nacional do Romanticismo de Madrid). No multitudinario enterro de Larra, comezou a destacar outra figura senlleira do romanticismo, que chegaría a dominar a escena madrileña dos anos seguintes: José Zorrilla, continuador do mito de Don Juan.

e percorren un camiño que vai do nacionalismo doído pero orgulloso ao patriotismo escéptico en Benito Pérez Galdós (Episodios Nacionais, Miau, Misericordia) ou Leopoldo Alas. Pero é a xeración do 98 a que converte a introspección crítica sobre o español en centro integral da súa proposta estética e ideolóxica, forxando lemas lapidarios:

Simultaneamente, aparece o ambiguo Adéu, Espanya! do poeta catalán Joan Maragall.

As dúas Españas

E aínda din que o peixe é caro, de Joaquín Sorolla, un exemplo de pintura social.

O concepto machadiano das dúas Españas, co que este debate está intimamente asociado («a discusión centrouse... na orixe histórica da gran traxedia española, tentando explicar, por unha banda, o suposto fracaso ante a modernidade e, se non hai máis remedio, a guerra civil»), foi rastrexado por Santos Juliá desde os seus primeiros creadores: Mariano José de Larra, pasando por Jaime Balmes e os xa citados Marcelino Menéndez Pelayo, Ramiro de Maeztu e José Ortega e Gasset.

Tamén o portugués Fidelino de Figueiredo (As duas Espanhas). Outros autores, como Américo Castro (cuxa achega imprescindible se trata máis adiante), negaron a oportunidade de tal expresión.

Significa en realidade a evidencia dunha tripla fractura, que se abre simultaneamente aos cambios que supón a Idade Contemporánea e que levará ao enfrontamento de 1936. Esa tripla fractura pódese expresar en tres pares de conceptos opostos:

• A oposición dereita / esquerda, ligada á denominada «cuestión social» do século XIX: que á súa vez contén tanto o xurdimento do movemento obreiro como resposta á industrialización e que se converte nunha temible loita de clases (por exemplo, o pistolerismo de Barcelona entre patronal e sindicatos), como o atraso rural e o «señoritismo» e «caciquismo» que tentan remediarse coa reforma agraria. A debilidade das clases medias «ilustradas» ou «profesións liberais» (incluso a inexistencia ou destrución prematura dunha burguesía nacional) foi mencionada por algúns como unha das causas da polarización social e política, e expresada como unha característica do «carácter español» desde que a lenda negra fixou o seu estereotipo: o modo de vida fidalgo, o espírito cristián vello, o desprezo polo traballo... A distinta implantación de socialistas e anarquistas introduce un elemento máis de fragmentación, neste caso, interna ao movemento obreiro.

Procesión do Corpus en Atienza. As manifestacións do culto católico seguen sendo na actualidade as convocatorias públicas de calquera tipo seguidas por máis cantidade de españois de todas as zonas e clases sociais.

• A oposición catolicismo integrista / anticlericalismo, que xorde coa descristianización das capas populares e intelectuais desde o segundo terzo do século XIX, coincidindo coas guerras carlistas (matanza de frades en Madrid de 1834, motíns anticlericais de 1835), acentúase coa desamortización eclesiástica de Mendizábal, non se tranquilizou co Concordato de 1851 (a pesar de que Isabel II tentou integrar aos «neocatólicos» e reuniu unha verdadeira «corte dos milagres» presidida por San Antonio María Claret e Sor Patrocinio, a (monxa das chagas), continuou contra o krausismo do último cuarto de século XIX (expulsando aos catedráticos que non quixeron acomodar os seus ensinos á ortodoxia, como Francisco Giner dos Ríos, que optaron por fundar a Institución Libre de Ensino), e acentuouse a principios do XX (Semana Tráxica de Barcelona, lerrouxismo), expresándose mesmo desde algúns gobernos dinásticos (lei do cadeado de José Canalejas) e sobre todo os do primeiro bienio da Segunda República, especialmente no relativo ao ensino e a supresión da Compañía de Jesús. Incluso a concesión do sufraxio feminino en 1932 tivo detractores desde ambientes progresistas por considerar que as mulleres votarían segundo a orientación das súas confesores (enfrontamento entre Clara Campoamor e Vitoria Kent). Agustín de Foxá resumiu con ironía que os españois están

Sabino Arana, fundador do Partido Nacionalista Vasco.

• A oposición centralismo / nacionalismos periféricos, identificados estes últimos á defensa de linguas distintas ao castelán pero socialmente con diferentes orixes: o resentimento fronte á inmigración e o crecemento industrial das cidades dos pequenos propietarios rurais católicos e carlistas no País Vasco; e a burguesía progresista industrial catalá, organizada durante o século XIX na defensa dunha política económica proteccionista oposta ao librecambismo dos exportadores cerealeiros castelán-andaluces, hexemónicos politicamente en «Madrid». Paradoxalmente, unha formulación similar de bandos enfrontados produciuse dentro da mesma Castela séculos antes, desde a Baixa Idade Media até a Guerra das Comunidades.

Na maior parte dos casos, podía situarse ás forzas políticas e sociais, e aos individuos, nunha ou outra das Dúas Españas así definidas, aínda que para outros casos non estaba tan claro: en Biscaia ou Guipúscoa, moitos católicos (incluíndo a sacerdotes) eran nacionalistas vascos, e interviñeron na Guerra Civil no bando republicano; a Lliga Rexionalista de Francesc Cambó tiña moi pouco que ver coa Esquerra Republicana de Francesc Macià e Lluís Companys (de feito, da dereita catalá partiron os apoios iniciais do xeneral Miguel Primo de Rivera, así como unha significativa parte dos da sublevación militar de Franco); mentres que as esquerdas eran notablemente centralistas e os republicanos pretenderon crear un «estado integral» que recoñecía as autonomías rexionais, por esixencias da «conlevancia». A expresión provén do debate do Estatuto de Autonomía nas Cortes (13 de maio de 1932), notablemente realista e pragmático, no que interviñeron Azaña e Ortega, e non se marcaba ningún acento tráxico nin «excepcional».

Doutra banda, a maior parte das agrupacións e partidos definidos como republicanos, así como a propia masonería (cuxo papel na época foi obxecto de controvertidas teorías), tiñan un compoñente social nada obreiro, e máis ben próximo ás clases altas ou medias.

A Terceira España

Para algúns autores, a división fratricida en Dúas Españas é tan maniquea que non se recoñecen nela. Acuñouse a expresión Terceira España (atribuída a Salvador de Madariaga) coa que se quere indicar a existencia dun grupo social, encarnado na postura de destacadas personalidades intelectuais, que non tomaron parte na Guerra Civil ou que non se identificaron realmente con ningún dos bandos en contenda, independentemente de que antes dela simpatizasen con partidos ou movementos que puidesen asociarse a algunha das Dúas Españas ou que despois dela mantivésense no exilio ou baixo o réxime franquista, o que fai difícil fixar unha lista dos que foron asociados a ese difuso grupo:

Noutros casos cítanse os nomes de Julián Marías, Xavier Zubiri e os filósofos da Escola de Madrid vinculada a Ortega, distanciado da traxectoria que vía na República desde a súa Non é iso, non é iso e que mantivera un silencio clamoroso co seu máis discreto En tempo de guerra, cando a paixón alaga aos xentíos, é un crime de leso pensamento que o pensador fale. Tamén adoita citarse ao primeiro presidente da Segunda República, Niceto Alcalá Zamora.

Para outros autores como Xavier Casals, o concepto mesmo é cuestionable.

A «Idade de Prata»

Billete dedicado a Ramón e Cajal en 1935. No seu reverso, o monumento obra do escultor Victorio Macho (1926), que se atopa no Parque do Retiro.

A pesar de que a dinámica social ía aumentando a enerxía das contradicións que, vistas con perspectiva, levaron ao tráxico estalido da Guerra Civil, o primeiro terzo do século XX (desde o reinado de Afonso XIII, pero sobre todo durante a ditadura de Primo de Rivera e a Segunda República), foi calquera cousa menos unha época tenebrosa e pesimista: acolleu a chamada Idade de Prata das letras e ciencias españolas.

Tradicionalmente, neste período fálase de varias xeracións da cultura española, que son coñecidas como do 98, 14 e 27.

Como período non foi acoutado con nitidez, pero un fito inicial de gran repercusión interna polo que supuxo para o orgullo nacional tras o deprimente desastre de 1898, foi sen dúbida o Premio Nobel de medicamento outorgado a Santiago Ramón e Cajal (1906). Aínda que naquel momento en realidade só significaba unha luminaria illada xurdida do esforzo individual, os feitos posteriores demostraron que representaba un síntoma da renovación científica de España do primeiro terzo do século XX, e que conscientemente tentaba construír a nación mediante o progreso. Por contraste, o Premio Nobel de literatura outorgado dous anos antes a José de Echegaray suscitou un sonoro escándalo no mundo literario español, o que non deixaba de ser proba do dinamismo e a pluralidade existente no seu seo.

A repatriación de capitais obrigada pola evacuación de Cuba distou moito de ser unha traxedia económica, e a neutralidade española na primeira guerra mundial produciu fabulosas oportunidades de negocio, ao mesmo tempo que intensificou os desequilibrios sociais (crises de 1917). A sociedade de consumo de masas non se implantou até moito máis tarde, aínda que si apareceron algunhas das súas características, como a electrificación e a difusión dos modernos medios de comunicación (teléfono e radio). Multitude de cabeceiras xornalísticas contribuíron de forma moi notable á divulgación da produción intelectual e a creación dunha opinión pública caracterizada pola liberdade e o pluralismo.

No cultural, esta época presenciou a madurez das xeracións de 1898 e de 1914, o florecemento de institucións creadas nas primeiras décadas do século (a Xunta para Ampliación de Estudos, a Residencia de Estudantes e moitas outras), e foi testemuña de como a posición unamuniana do «Que inventen eles» quedaba superada pola cada vez maior conexión da intelectualidade española coa europea de vangarda. As mentes españolas máis lúcidas parecían estar a se atopar consigo mesmas, e co seu lugar no mundo. Dese clima intelectual é mostra un documental, recentemente recuperado, que se filmou na época para ser distribuído en América, titulado Que é España? 1929–1930.

A xeración de 1927 ou da amizade reuniu a unha gran cantidade de poetas irrepetible (Federico García Lorca, Rafael Alberti, Dámaso Alonso, Gerardo Diego, Pedro Salinas, Jorge Guillén, Luís Cernuda, Vicente Aleixandre, Manuel Altolaguirre, Emilio Prados...) cuxa nómina non esgota as individualidades de todos os ámbitos da cultura que adoita deixar fose (o filósofo María Zambrano, o científico Severo Ochoa, o dramaturgo Alejandro Casarón, o seu rival escénico José María Pemán, os fundadores do teatro do absurdo español, Miguel Mihura e Enrique Jardiel Poncela, e máis poetas, como José Bergamín,Juan Larrea, Rosa Chacel, Carmen Conde, Miguel Hernández, o enxeñeiro Eduardo Torroja, os arquitectos de GATEPAC...).

Todos eles, xunto a artistas como os mozos Dalí e Joan Miró, ou os xa maduros Jacinto Benavente e Juan Ramón Jiménez (#ambos os premio Nobel de Literatura), Pau Casals e Manuel de Falla (músicos), Julio González e Pablo Gargallo (escultores) ou o universalmente valorado Picasso (Gaudí morrera en 1926, e non gozou da proxección internacional que alcanzou posteriormente a súa obra), volveron facer pensar en Europa se era certo que o «xenio español» morrera con Goya (único nome que, desde unha óptica chauvinista pero non exenta de base, se recoñecía entre o baldío científico e a escasa repercusión das artes españolas do século XIX).

A difícil reconciliación de tradición e modernidade que aínda Machado opuña dialécticamente (deixando un penoso retrato da a España... devota de Frascuelo e de María), parecía haberse conseguido con García Lorca (Primeiro Concurso de Cante Jondo de Granada, 1922, en colaboración con Manuel de Falla; Romancero Xitano, 1928; Poema do Cante Jondo, 1931; amizade con Ignacio Sánchez Mejías...), quen puxo o folclorismo, o flamenco e a tauromaquia á altura que merecen como expresión de cultura popular, empeño entusiasta que compartiu cun formidable grupo de mozos e maduros que, ao mesmo tempo, levaba aos clásicos ás aldeas nas Misións Pedagóxicas e as xiras da Barraca. Madrid volveu ser un referente cultural para os intelectuais hispanoamericanos no período que vai desde a primeira visita de Rubén Darío (1898) á última estancia de Pablo Neruda (1935–1937), e César Vallejo pasando por Vicente Huidobro. O intercambio de profesores coas universidades americanas (Julio Rey Pastor) e xiras de compañías dramáticas nos seus teatros (Margarita Xirgú) foise facendo habitual. O ano 1929 presenciou a celebración simultánea da Exposición Universal de Barcelona e a Exposición Iberoamericana de Sevilla.

De ningún xeito foi un período compracente, pois a conciencia do atraso seguía producindo críticas, como a durísima película de Luis Buñuel Las Hurdes, tierra sin pan, vinculada ás famosas expedicións de Maurice Legendre e Gregorio Marañón (á que asistiu o rei Afonso XIII). Outras figuras intelectuais apostan por implicarse decididamente no poder para levar a cabo un programa reformista coa Segunda República (Fernando dos Ríos, Julián Besteiro e destacadamente Manuel Azaña), estrelándose coa realidade da política e co distanciamento duns (Non é iso, non é iso, é o título dun famoso artigo de Ortega e Gasset, anteriormente a alma dos intelectuais da Agrupación ao servizo da República, e que participou no Congreso constituínte) e a aberta hostilidade doutros, decididamente opostos a ese camiño (José Antonio Primo de Rivera, Ernesto Giménez Caballero). As traxedias consecutivas da Guerra Civil Española, a posguerra e o exilio marcaron unha radical ruptura con aquel clima intelectual.

Non obstante, o pesaroso panorama favoreceu a introspección, e a reflexión sobre o problema de España continuou, renovouse e enriqueceuse con achegas dos hispanistas, como o citado Legendre, desde unha posición próxima ao bando vencedor, outros próximos ao perdedor (George Orwell Homenaxe a Cataluña, Ernest Hemingway Por quen dobran as campás, Festa) e destacadamente desde 1943 con "O labirinto español" de Gerald Brenan, que elixiu as Alpujarras primeiro e Churriana despois, como os seus lugares de residencia.

As dúas caras do debate: 1949

Un debate nitidamente exposto, con dúas posturas enfrontadas que se responden unha á outra ante a opinión pública, foi propiamente iniciado con dous libros de 1949 que representaron unha bifurcación na intelectualidade falanxista de posguerra: Pedro Laín Entralgo España como problema e Rafael Calvo Serer España sen problema. O primeiro, mostrando o «desengano» de certa parte dos intelectuais afíns ao réxime (como o citado Laín, Dionisio Ridruejo etc.); e o segundo, exhibindo a aceptación sen complexos do concepto orteguiano-joseantoniano de España como «unidade de destino no Universal», que inspiraba a educación nacionalcatólica e lemas omnipresentes como «Polo Imperio cara a Deus»

España, camisa branca

A cada vez máis clara defección do réxime do propio medio universitario levou á crise de 1956 (folga universitaria e represión que tivo que exercerse á vez sobre os «fillos dos vencedores e dos vencidos»). O debate iniciado en 1949 foi enseguida levado ao exilio republicano, onde se elevou en ton intelectual coas achegas de Claudio Sánchez Albornoz (España, un enigma histórico, Bos Aires, 1957, que noutros textos máis pegados á realidade documental mostrouse como unha autoridade da historia das institucións), partidario de buscar a identidade española na herdanza romana e visigoda, apoiado en investigacións sobre o reino de Asturias e o goticismo da súa reivindicación (a «perda de España» das Crónicas), e Américo Castro (A realidade histórica de España, México, 1954, Orixe, ser e existir dos españois, 1959), máis próximo ao campo da literatura e a historia da cultura, que propuña o xurdimento da identidade española como unha mestura de influencias de «xudeus, mouros e cristiáns» (aproveitado como título por Camilo José Cela).

Simultaneamente, a poesía social dos mozos das décadas de 1940 e 1950, orfos dos seus pais da xeración do 27, debatíase contra a poesía esteticista como mellor vía de expresar a mensaxe necesaria nunha hora tan baixa do pulso español, dando frases tan impactantes como profundas:

Mentres tanto, no ámbito historiográfico do interior, aparecera o clásico de José Antonio Maravall (1954) Concepto de España na Idade Media, e a renovación dos estudos de historia económica e social que propuña Jaume Vicens Vives, outro tipo de achegamento á realidade histórica (máis básico, dalgún modo resposta á petición unamuniana dunha intrahistoria, similar en tendencia ao que en Francia estaba a desenvolver a Escola de Annales).

En México, Francisco Ayala publicou Razón do mundo: a preocupación de España (1962), en que se distancia das formulacións «esencialistas», desde unha perspectiva que lle achega o seu achegamento á socioloxía. A renovación metodolóxica non foi moi ben acollida polos próceres do exilio, como Salvador de Madariaga ou Sánchez Albornoz, obtendo estes unha réplica de Maravall na orteguiana Revista de Occidente.

Arquivo Xeral da Guerra Civil Española, Salamanca. Formado coa documentación requisada con fins represivos durante a guerra e a posguerra polo bando vencedor, incluíndo a truculenta reconstrución física dunha loxa masónica, por interese do propio Franco, que pretendía a identificación co «antiespañol» da súa obsesión persoal: a conspiración xudeu-masónico-marxista-internacional, e do «español» co estereotipo do «Unha, Grande e Libre». Máis tarde foi convertido en sección do Arquivo Histórico Nacional e obxecto da polémica pola devolución dos chamados Papeis de Salamanca reivindicados pola Comunidade Autónoma de Cataluña.

Desde antes da morte de Franco, apareceron nas interior obras como a de Julio Caro Baroja (O mito do carácter nacional. Meditacións a contrafío), que marcan a tendencia á superación do debate identitario mediante a análise metódico desde a perspectiva das ciencias sociais.

A transición e a democracia

Máis tarde, o período da Transición trouxo un florecemento da historiografía particularista dos nacionalismos periféricos e un manifesto amortecemento das referencias ao «español» mesmo na evitación dese nome. Curiosamente, coincide no tempo cunha repunta da «hispanofilia» que caracterizara á solidariedade coa España doente de 1936 e que, corenta anos máis tarde, estendeuse á admiración internacional pola forma pacífica en que se produciu a chegada da democracia, que foi posta como modelo para as ditaduras americanas na década de 1980 e para o leste de Europa desde 1989. O «modelo español», baseado na continuidade institucional, a amnistía, o consenso político (Constitución de 1978) e o pacto social (Pactos da Moncloa); foi acusado (polos partidarios da «ruptura» no canto da «reforma») de fomentar o «esquecemento do pasado», fundamentalmente por non esixir responsabilidades ás personalidades políticas e sociais beneficiadas polo franquismo e non reivindicar suficientemente a memoria histórica do bando perdedor da guerra civil e a represión.

O nivel da análise histórica conseguiu descender a un estadio menos «esencialista», non exento de apaixonamento no contexto dos debates sobre a memoria histórica e o uso do concepto de «nación» na reforma do Estatuto de Cataluña e outras posteriores. Do novo tipo de debates é mostra o recente intercambio de artigos e cartas entre Antonio Elorza e José Álvarez Junco. Este último, con Mater Dolorosa. A idea de España no século XIX (Premio Nacional de Ensaio 2002) realiza un importante estudo do xurdimento do nacionalismo español, que quedara escasamente tratado desde esa formulación, mentres que os nacionalismos periféricos contaban cunha abafadora bibliografía.

Normalidade ou excepcionalidade

Resucitando un anterior debate entre Gerald Brenan e Raymond Carr (1966), en España, 1808–1996, O desafío da modernidade Juan Pablo Fusi e Jordi Palafox «rexeitan as teses sobre a excepcionalidade do caso español, sobre todo cando estas están impregnadas dunha interpretación claramente negativa e pesimista, e cando se recorre aos coñecidos tópicos do "fracaso", das "frustracións" ou de "inferioridades" españolas... a ausencia de autoestima, os excesos, case masoquistas nos que derivaron certas interpretacións históricas sobre o caso español»; recibindo a crítica de Borja de Riquer, que os acusa de «visión restritiva, e quizais en exceso "optimista", xa que minimiza a importancia doutros moitos factores que fixeron da situación española un caso realmente peculiar e que hipotecaron, até fai moi pouco, a súa auténtica homologación ás pautas europeas». Este autor expón dez «anormalidades» do caso español na época contemporánea. Desde unha posición matizada, o hispanista Edward Malefakis propón «aínda que non poidamos dicir que España sexa un país moi normal, pois sempre parece estar a piques de suceder algo, o certo é que experimenta unha convivencia moi aceptable». Pola súa banda, John H. Elliott sinala que a constatación de que en moitos aspectos España non era tan diferente doutros Estados europeos como se supuña tradicionalmente contribuíu a devolvela á corrente principal da historia; mentres que outro hispanista, Stanley G. Payne, localiza as excepcionalidades da historia de España en determinados episodios e non noutros (nega o fracaso do liberalismo) e propón a existencia do que denomina ideoloxía española de duración milenaria.

Un tema sen fin

Non son escasos os exemplos de literatura ensaística, epígonos do debate da década de 1950, como España inteligible de Julián Marías (1985) ou Gárgoris e Habidis, de Fernando Sánchez Dragó. Pero o tema cada vez vai tendo un tratamento máis afastado do esencialismo.

Francisco Limiar dedicou un artigo a pór en cuestión a retórica da eterna pregunta do concepto de España. Desde a súa peculiar posición e reflexión erudita, reflexiona Gustavo Bo no seu discurso España. Luís Suárez Fernández insiste, desde unha posición tradicionalista, na reivindicación das achegas españolas á civilización. Eloy Benito Ruano gañou o Premio Nacional de Historia de España 1998 polo traballo colectivo Reflexións sobre o ser de España. Entre os libros galardoados en distintos anos hai moitos que poden incluírse no mesmo ámbito: Juan Marichal O segredo de España (1996), Carmen Igrexas Símbolos de España (2000), o xa citado Santos Juliá Historia das dúas Españas (2005) e o máis recente, Antonio Miguel Bernal España, proxecto inacabado: custos/beneficios do imperio (2006). Unha das últimas achegas historiográficas, moi debatida, foi a de Henry Kamen, posición contestada por Arturo Pérez-Reverte, famoso pola súa reconstrución da sórdida e épica España do século de Ouro na serie de novelas sobre o capitán Alatriste.

Véxase tamén

• Decadencia española