Membro da Real Academia Española de la Lengua desde 1901, e o seu presidente de 1925 a 1939 e de 1947 a 1968. Está considerado como o introdutor da filoloxía moderna en España.
En 1907 propiciou a creación da Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas. Entre as súas contribucións conceptuais á lingüística destaca a idea de substrato. Algunhas das súas obras teñen un grande interese específico para Galiza, p.ex. Poesía juglaresca y juglares (1924) ou Toponimia prerrománica hispana (1953).
Foi bautizado o 18 de marzo de 1869 na Colexiata de Santa María do Campo da Coruña como Ramón Francisco Antonio Leandro. Era fillo do maxistrado Juan Menéndez Fernández, natural de Pajares (Asturias), e de Ramona Pidal, natural de Villaviciosa. Foi irmán de Juan e Luis Menéndez Pidal. Cando tiña trece meses o seu pai foi destituído como Maxistrado por non xurar a constitución de 1869, e a familia mudouse para Oviedo. Alí viviu até os sete anos, cando o seu pai foi rehabilitado no cargo e destinado a Sevilla. Despois a familia mudouse para Albacete, e alí ingresou no Instituto con dez anos para comezar a Segunda Ensinanza, que seguiu en Burgos (segundo curso) e Oviedo (terceiro e cuarto). Xa en 1883 matriculouse no Instituto Cardenal Cisneros de Madrid. Menéndez Pidal referíase a este período da súa formación como «a súa castelanización», segundo escribiu Carmen Conde en 1969, porque «os seus condiscípulos burlábanse dos asturianismos da súa fala».
Na Universidade de Madrid foi discípulo de Marcelino Menéndez Pelayo. En 1893 a Real Academia Española premiou un estudo seu sobre a gramática e vocabulario do Poema del Çid, que publicou anos despois. O seu primeiro libro importante foi La leyenda de los infantes de Lara (1896), estudo exhaustivo da lenda e da súa transmisión até ese momento. Este libro serviu para intentar explicar a totalidade da primitiva épica medieval castelá, até entón descoidada pola crítica. A súa tese defende a orixe oral, anónima e fragmentaria dos cantares de xesta.
O 28 de outubro de 1899 ingresou na Real Biblioteca como auxiliar temporal para a elaboración do Catálogo de manuscritos, logo de publicar o ano anterior o Catálogo de Crónicas Generales de España. Estivo vinculado á Biblioteca ata o 5 de abril de 1911, aínda que estivo ausente durante varios períodos por diversas viaxes por Europa e América. En 1904 o rei Afonso XIII nomeouno comisario xeral no laudo arbitral sobre os límites fronteirizos entre Ecuador e o Perú[1]. Aínda que non chegou a completar o Catálogo de manuscritos, axudou a establecer as fontes históricas de España a partir da cronística, e estudou os cancioneiros e romanceiros manuscritos que nela se custodian. Tras rematar a arbitraxe entre Ecuador e o Perú viaxou por outros países hispanoamericanos para estudar neles o Romancero tradicional español que aínda sobrevivía.
En 1900 casou con María Goyri, a primeira muller que estudou na Facultade de Filosofía e Letras de Madrid (1896). Na lúa de mel descubriron a persistencia do Romancero español como literatura oral e comezaron a recoller moitos romances en sucesivas excursións por terras de Castela a Vella. En 1901 foi nomeado membro da Real Academia Española, e o seu mestre Menéndez Pelayo pronunciou o seu discurso de acollida.
En 1902 ingresou na Real Academia Española cun discurso sobre El condenado por desconfiado de Tirso de Molina. En 1904 publicou o Manual de gramática histórica española, que se foi puíndo e enriquecendo en edicións posteriores. De 1906 é «El dialecto leonés», impreso na Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos. Seguiu desenvolvendo a súa tese na edición da súa tese doutoral, Cantar del Mío Cid: texto, gramática y vocabulario (1908–1912), edición paleográfica acompañada de importantes notas eruditas, revisadas non obstante pola crítica actual. Reconstruíu ademais a gramática da época a partir do material lingüístico desta obra, o que establecía as bases da súa Gramática histórica. Por esta obra recibiu un premio da Real Academia de la Historia.
É interesante sinalar, que o manuscrito do "Cantar del Mío Cid" era propiedade da súa familia. Foi comprado en 1863 polo seu tío avó Pedro José Pidal y Carniado, marqués de Pidal, o que permitiu que Menéndez Pidal o manipulase. Mudou a data que figura no texto, retocou versos e cambiou palabras para facer pasar o poema por máis antigo do que era na realidade.[2] Isto foi denunciado polo hispanista inglés Colin Smith baseándose na análise das tintas do manuscrito con raios X.[3]
O 16 de xuño de 1910 foi nomeado Presidente do Comité Directivo da Residencia de Estudiantes, creada o 6 de maio dese mesmo ano. O 2 de marzo de 1915 foi confirmado nol cargo de Director do Centro de Estudos Históricos, que viña exercendo desde a súa creación. O 21 de maio de 1926 foi elixido vicepresidente primeiro da Xunta de Ampliación de Estudos; todas estas institucións estaban vinculadas cos principios propugnados pola Institución Libre de Enseñanza, e de feito unha das súas fillas foi a pedagoga Jimena Menéndez Pidal Goyri, fundadora do centro de ensinanza Colegio Estudio, cuxo ideario recollía o espírito da ILE.
En 1912 ingresou na Real Academia da Historia cun discurso sobre La Crónica General que mandó componer Alfonso X. En 1914 fundou a Revista de Filología Española, que publicou como anexos as obras de discípulos seus como Navarro Tomás, Rodolfo Lenz, Wilhelm Meyer-Lübke ou el mesmo, e que supuxo unha recuperación do hispanismo en España. Nela publicou estudos sobre Elena y María, os restos do Cantar de Roncesvalles ou sobre o vocalismo na toponimia ibérica.
Menéndez Pidal e María Goyri en 1900, facendo a ruta do Cid na súa viaxe de vodas.
En 1925 foi elixido director da Real Academia Española. Durante a guerra civil española decidiu saír do estado e viviu en Bordeos, Cuba, Estados Unidos e París. En setembro de 1937 inaugurou dous cursos na Universidade de Columbia sobre a historia da lingua española e os problemas da épica e o romanceiro. En Bordeos comezou a escribir a Historia de la lengua Española, obra póstuma publicada en 2005 por Diego Catalán Menéndez-Pidal. En 1939 cesou como director da RAE en sinal de protesta ante as decisións que o poder político tomou sobre a situación dalgúns dos seus membros; porén, volveu ser elixido director en 1947 e seguiu neste cargo ata a súa morte, logrando que as cadeiras de académicos exiliados permanecesen sen cubrir até que falecesen. O 31 de maio de 1950 foi nomeado fillo adoptivo de Burgos con apoio ministerial, obrigatorio por orde circular do 20 de xullo de 1939.[4]
A Revista de Filología Española seguiu publicándose durante a Guerra Civil baixo o coidado de Rafael Lapesa até o tomo 24, correspondente a 1937, baixo a supervisión de Tomás Navarro Tomás e dirección de Emilio Alarcos García, aínda que sufriu algún atraso por falta de papel para a súa impresión no obradoiro de Hernando. O Centro de Estudios Históricos permaneceu activo polo menos durante 1937, abríndose unha sección na Casa da Cultura de Valencia, onde traballaban Dámaso Alonso, Emilio Alarcos García e Antonio Rodríguez Moñino, amais de varios bolseiros e os estranxeiros Bonfante e Ángel Rosenblat. Dado que Menéndez Pidal marchara de España, en 1938 o Goberno da II República cesouno como Director do CEH «por abandono del servicio» mentres estaba dando un curso na Universidade de Columbia de Nova York. Ese mesmo ano o Goberno de Franco suprimiu a Xunta de Ampliación de Estudos e o Centro de Estudios Históricos ante a aparición do Consejo Superior de Investigaciones Científicas. No verán de 1938 Menéndez Pidal trasladouse a París e non recibiu permiso para refresar a Madrid ata o 4 de xullo de 1939, ao pesar sobre el un expediente de depuración, que non foi sobresido até que fixo 83 anos.
En 1910 publicou La epopeya castellana a través de la literatura española, que demostrou a persistencia da tradición épica castelá por medio do Romanceiro e o teatro clásico barroco español. En 1924 publicou Poesía juglaresca y juglares, onde investiga as orixes da poesía en Castela e a súa relación coas cortes nobiliarias, e reconstrúe con diversas testemuñas fragmentarias unha das primeiras serranillas.
Interesouse pola lingua éuscara, e en 1962 publicou En torno a la lengua vasca1962. Foi membro correspondente da Real Academia da Lingua Vasca. Expresou publicamente a súa preocupación polo futuro do idioma e defendeu a súa protección, así como para as demais linguas de España.[5]
