Guerra sucia na Arxentina

Co termo guerra sucia en Arxentina designase habitualmente ao réxime de violencia indiscriminada, persecucións, represión ilegal, tortura sistematizada, desaparición forzada de persoas, manipulación da información e terrorismo do Estado que caracterizou á ditadura militar autodenominada Proceso de Reorganización Nacional, a cal gobernou o país entre os anos 1976 e 1983. A denominación alude ao carácter informal e irreglamentado do enfrentamento entre ou poder militar —desligado da autoridade civil— contra a mesma poboación civil e as organizacións guerrilleiras, que non obtiveron en ningún momento a consideración explícita de guerra civil. O uso sistemático da violencia e a súa extensión contra obxectivos civís no marco da toma do poder político e burocrático polas Forzas Armadas, determinou a inmediata suspensión dos dereitos e garantías constitucionais e propiciou a aplicación de tácticas e procedementos bélicos irregulares a tódala poboación.

Antecedentes da Guerra Sucia

Antes de 1976, a violencia política en Arxentina escala nun contexto internacional que a retroalimentaba (guerra fría, anticomunismo, movementos de liberación nacional, foquismo, auxe da guerrilla).

De 1955 a 1966

Bombardeo da Praza de Maio, 16 de xuño de 1955

Poucos meses antes do derrocamento de Juan Domingo Perón, en xuño de 1955, aviadores militares da Mariña de Guerra bombardearon a Praza de Maio causando máis de 300 mortos. En 1956, xa producido o golpe militar, unha sublevación peronista foi reprimida co fusilamento do Xeneral Juan José Vale e outros participantes, incluíndo un episodio de fusilamentos clandestinos na localidade de José León Suárez (Bos Aires).

No 1959 prodúxose a Revolución Cubana, que tería unha forte influenza, sobre todo entre os mozos e a través da figura do Che Guevara, na promoción da guerrilla urbana en América Latina, tamén chamada por entón "a vía armada" .

En 1963 foi secuestrado e feito desaparecer, o activista sindical Felipe Vallese, pertencente á Unión Obreira Metalúrxica (UOM-CGT) e a quen se lle considera como o primeiro desaparecido na Arxentina.

No ano 1964 produciuse en Brasil w:pt:Golpe Militar de 1964 o primeiro dunha serie de golpes de estado dun novo tipo que tiñan como fin establecer ditaduras militares permanentes, categorizadas polo politólogo Guillermo O'Donnell como Estado burocrático-autoritario O'Donnell, Guillermo (1982). El Estado burocrático autoritario, triunfos, derrotas y crisis. Bos Aires:Editorial de Belgrano . O modelo estenderíase a tódolo Cono Sur, promovido desde a Escola das Américas dos Estados Unidos en Panamá, baixo a chamada Doutrina da Seguridade Nacional no marco da Guerra Fría.

De 1966 a 1973

Cordobazo, 29 de maio de 1969

En 1966 instalouse a primeira ditadura militar de tipo permanente en Arxentina: a Revolución Arxentina (1966-1973). Durante o seu curso a violencia política dispararíase. Nas manifestacións ruéiras comezaron a ser asasinados manifestantes ao azar cuxos nomes (Santiago Pampillón, Juan José Cabral, Máximo Mena, Adolfo Ramón Belo, Norberto Branco, Hilda Guerreiro de Molina, etc.) foron enarborados baixo lemas como "o sangue derramado non será negociado" Consígnaa, por Eva Giberti, Páxina 12, 25 de marzo de 2002. Comezaron a sucederse unha serie de asasinatos de líderes sindicais, militares, políticos e empresariais de primeiro nivel, de alto impacto na opinión pública (Vandor, Aramburu, José Alonso, Sallustro, Juan Carlos Sánchez, Roberto Mario Uzal, Emilio Berisso). Estalaron feitos insurreccionais urbanos masivos que adoptaron nomes como Cordobazo, Rosariazo, Mendozazo, Tucumanazo, Choconazo, Rocazo, Vivorazo. Formáronse as organizacións guerrilleiras FAR, FAP, Montoneros, ERP, que realizaron operacións, atentados e asasinatos de alto impacto. O 22 de agosto de 1972 un grupo de guerrilleiros detidos foron fusilados clandestinamente nunha base militar de Trelew. Este feito en particular foi logo considerado como a primeira acción concreta do terrorismo de estado na Arxentina.

1973

Nesas condicións o goberno militar decidiu convocar eleccións o 11 de marzo de 1973, onde gañou co 50% dos votos o candidato presentado polo peronismo, Héctor Cámpora, ante a proscripción de Juan Domingo Perón. Poucos días despois Cámpora renunciou para permitir novas eleccións libres, na que triunfou a fórmula Juan Domingo Perón - María Ronsel Martínez de Perón, co 62% dos votos. Menos dun ano despois, o 1 de xullo de 1974, Perón faleceu e debeu asumir a presidencia a súa esposa, María Ronsel Martínez de Perón, que sería derrocada o 24 de marzo de 1976. Neste período inmediatamente anterior ao golpe militar de 1976, a violencia política agravou a súa escalada.

As dúas principais organizacións guerrilleiras ERP e Montoneros permaneceron activas logo das eleccións de 1973. Ese mesmo ano se creou a Triple A, unha organización parapolicial de tendencia dereitista, dirixida desde o goberno polo Ministro de Benestar Social, José López Rega.

Poucos días antes de asumir o seu cargo o presidente Cámpora, foron asasinados o Almirante Hermes Quijada polo ERP-22 de Agosto, e o dirixente sindical Dirk Kloosterman, secretario xeral do Sindicato de Traballadores Mecánicos (SMATA), polas Forzas Armadas Peronistas (FAP). O 20 de xuño de 1973, con ocasión do regreso definitivo de Perón ao país, e ante unha mobilización de millóns de persoas xamás vista na historia arxentina, se produciu un enfrentamento armado de enormes proporcións entre Montoneros e outros grupos de civís armados, de tendencias peronistas antagónicas, no cal morreron entre 13 e 25 persoas e 365 feridos: o feito foi coñecido como a Masacre de Ezeiza. Durante todo 1973 se sucederon atentados, secuestros e asasinatos, entre os que se destaca o de José Ignacio Rucci, secretario xeral da Confederación Xeral do Traballo (CXT), tamén realizado por Montoneros.

O 11 de setembro de 1973 prodúxose un sanguento golpe militar en Chile no cal asumiría o poder o Xeneral Augusto Pinochet. Existiron conexións estreitas entre as ditaduras militares establecidas naqueles anos no Cono Sur, que se expresaron no chamado Plan Cóndor e que en 1974 manifestáronse co asasinato en Bos Aires do ex Vicepresidente de Chile e ex Comandante en Xefe do Exército, Xeneral Carlos Prats, por ser un colaborador do derrocado Presidente Salvador Allende.

José López Rega, xefe da organización parapolicial Triple A

1974

En 1974 foron asasinados, entre outros, o dirixente sindical Rogelio Coria, secretario xeral da Unión Obreira da Construción da República Arxentina (UOCRA); o alto dirixente radical Arturo Mor Roig; o director do diario O Día de A Prata, David Kraiselburd; o dirixente sindical petroleiro Carlos Pierini; o dirixente sindical e ex-gobernador xusticialista de Córdoba, Atilio López; o avogado Silvio Frondizi; o xefe da Policía Federal Alberto Villar e a súa esposa; o Capitán Humberto Viola e a súa pequena filla; o sacerdote Carlos Mugica; o avogado Rodolfo Ortega Pena.

En agosto de 1974, o ERP atacou a Fábrica Militar de Vila María (Córdoba) e, simultaneamente, o Reximento 17 de Infantería Aerotransportado de Catamarca. O 6 de setembro Montoneros pasou á clandestinidade, e o 19 de setembro conmoviu ao país co secuestro de dous irmáns Juan e Jorge Born, donos do poderoso grupo empresarial Bunge & Born que é considerado o secuestro e extorsión máis grande da historia, estimado en 60 millóns de dólares.

1975

En 1975 o ERP intentou tomar un Batallón do Exército en Monte Chingolo

O ano 1975 rexistrou unha extremadamente alta violencia política agravada por un serio baleiro de poder. O golpe militar en Uruguai, país recoñecido pola súa impecable historia institucional, contribuíu a definir unha situación subrexional no Cono Sur, onde Arxentina aparecía como o único país no que persistían as institucións democráticas.

Nese ano de 1975 as organizacións armadas irregulares concretaron accións de moi alto impacto. Montoneros incursionou por primeira vez na captura dunha unidade militar, asaltando ao Rexemento de Infantería 29 de Monte (Formosa) o 5 de outubro. Pola súa banda o Exército Revolucionario do Pobo (ERP) tratou de tomar o Batallón 601 Depósito de Arsenais de Monte Chingolo (Provincia de Bos Aires) o 23 de decembro, e no feito perderon a vida unha grande cantidade dos seus combatentes.

En 1975 a cantidade de asasinatos de impacto público diminuíron (John Patrick Reagan, cónsul dos Estados Unidos en Córdoba; o xeneral Jorge Cáceres Monié e a súa esposa), pero se multiplicou a cantidade total, alcanzando o punto máis alto das últimas dúas décadas: 490 asasinatos, contra 187 que se rexistraron o ano anterior D´andrea Mohr, José Luís (1999). Memoria Debida; Violencia en la Argentina. Los 70. Edición Colexio Militar, 2001.

Históricamente, o feito máis importante foi o chamado Operativo Independencia, autorizado pola presidenta María Ronsel Martínez de Perón en Consello de ministros, mediante o famoso Decreto 261/75 do 5 de febreiro no que se ordenou ao Exército intervir e "aniquilar o accionar de elementos subversivos que actúan na provincia de Tucumán" (art. 1). O uso do termo "aniquilar" deu lugar a fortes discusións sobre o significado e alcance do mesmo, en referencia directa ao concepto de guerra sucia.

Esa metodoloxía fundada na intervención das Forzas Armadas en cuestións de seguridade interior, baseadas no aniquilamiento, sería estendida a tódolo país mediante os Decretos 2770, 2771, e 2772 de outubro de 1975. O 28 de outubro mediante a Directiva do Comandante Xeral do Exército 404/75 (Loita contra a subversión), dispúxose a zonificación militar do país en 5 zonas, divididas á súa vez en subzonas e areas, cos seus correspondentes responsables militares.

1976: antes do 24 de marzo

Os primeiros meses de 1976 caracterizáronse pola continuidade do alto nivel de violencia política, combinada cun case completo baleiro de poder e descontrol institucional. O 22 de marzo foi asasinado o dirixente sindical Atilio Santillán (FOTIA-CXT). O 23 de marzo o diario A Opinión de Bos Aires titulou: "Arxentina inerme ante a matanza". O 24 de marzo produciuse o previsible golpe de estado, apoiado por algúns sectores, rexeitado por outros, e ante a pasividade da maior parte da poboación, dando así inicio a un goberno militar que se autodenominou Proceso de Reorganización Nacional, caracterizado por implementar unha política represiva na liña do terrorismo de estado, logo coñecida tamén como Guerra Sucia.

Política represiva da ditadura

Ficheiro:Junta Militar Argentina 1976.jpg

Xunta de Comandantes: Massera, Videla, Agosti

Estrutura institucional

O 24 de marzo de 1976 asumiu o poder, como "órgano supremo da Nación", unha Xunta de Comandantes das tres forzas armadas integrada polo xeneral Jorge Rafael Videla, o Almirante Emilio Eduardo Massera e o Brigadier xeral Orlando Ramón Agosti. O primeiro á súa vez, foi designado co título de presidente coa maior parte das funcións dos poderes executivo e lexislativo. "En exercicio do poder constituínte" a xunta estableceu un Estatuto ao que deberían someterse tódalas outras leis incluída a Constitución.

O primeiro día a Xunta Militar ditou 31 comunicados. O comunicado Nº 1 di:

Comunícase á poboación que, a partir da data, o país atópase baixo o control operacional da Xunta de Comandantes Xerais das FF.AA. Recoméndase a tódolos habitantes o estrito acatamento ás disposicións e directivas que emanen de autoridade militar, de seguridade ou policial, así como extremar o coidado en evitar accións e actitudes individuais ou de grupo que poidan esixir a intervención drástica do persoal en operacións.

O comunicado Nº 19 estableceu:

Comunícase á poboación que a Xunta de Comandantes Xerais resolveu que sexa reprimido coa pena de reclusión por tempo indeterminado o que por calquera medio difundir, divulgar ou propagar comunicados ou imaxes provenientes ou atribuídas a asociacións ilícitas ou persoas ou grupos notoriamente dedicados a actividades subversivas ou ao terrorismo. Será reprimido con reclusión de ata dez anos, o que por calquera medio difundir, divulgar ou propagar noticias, comunicados ou imaxes, co propósito de perturbar, perxudicar ou desprestixiar as actividades das Forzas Armadas, de Seguridade ou Policiais.

Ese mesmo primeiro día impúxose a pena de morte e os Consellos de Guerra (Lei 21.264):

Art.1 O que publicamente por calquera medio, incitar á violencia colectiva e / ou alterar a orde pública, será reprimido por soa incitación, con reclusión ata dez anos. Art. 2. O que alterar en calquera forma contra os medios de transporte, de comunicación, usinas, instalacións de gas ou auga corrente ou outros servizos públicos, será reprimido con reclusión por tempo determinado ou morte... Art.5 ....o persoal militar das forzas de seguridade e das forzas policiais fará uso das armas no caso de que a persoa incorra nalgún dos delitos previstos de 2 a 4 precedentes.... Art. 7 Créanse en todo o territorio do país os Consellos de Guerra Especiais Estables...que xuntamente cos Consellos de Guerra Permanente para o Persoal Subalterno das Tres Forzas Armadas, coñecerán no xulgamento dos delitos que prevé a presente lei. Art 10. A presente lei será aplicable a toda persoa maior de dezaseis anos.

O estado de sitio, coa suspensión das garantías constitucionais, xa fora declarado durante o Goberno de María Ronsel Martínez de Perón, por Decreto 1368/1974. Poucos días despois o goberno militar sancionou a Lei 21.275 suspendendo o dereito constitucional de opción a saír do país (Constitución Nacional Arxentina, art 23).

A Xunta Militar ditou leis e ordes discrecionais, entre elas dispoñendo detencións ou cesantías masivas, nas que non se consideraba a razón dos actos (Leis 21.258, 21.260, 21.262, 21.274, etc). A lei 21.260 ditada o mesmo 24 de marzo de 1976, por exemplo, establecía:

Art. 1 "Autorizar ata o 31 de decembro de 1976 a dar de baixa por razóns de seguridade, ao persoal de planta permanente, transitorio ou contratado, que preste servizos na Administración Pública Nacional, no Congreso Nacional, organismos descentralizados de calquera carácter, autárquicos, empresas do Estado e de propiedade do Estado, servizos de contas especiais, obras sociais e calquera outra dependencia do Poder Executivo, que de calquera forma se atope vinculado a actividades de carácter subversivo ou disociadoras. ...Estarán comprendidos na presente disposición , aqueles que en forma aberta, encuberta ou solapada preconicen ou fomenten devanditas actividades.

Estrutura clandestina

Ficheiro:Graciela-Alberti-Desapareci.jpg (Fotos Esma).jpg

Graciela Alberti, desaparecida o 17 de marzo de 1980, fotografada na ESMA polo prisioneiro Victor Basterra

Ante a Comisión Interamericana de Dereitos Humanos da OEA o goberno militar explicou que era necesario vincular "o tema dos dereitos humanos coa necesidade de reprimir o terrorismo e a subversión como medio para preservar a seguridade nacional" Informe CIDH, 1979.

Segundo o xeneral Martín Balza, quen fose xefe do Exército entre 1991 e 1999:

A ditadura de 1976 concibiu unha actitude descentralizada para a execución. Actuaron como señores da guerra. Como verdadeiros señores feudais, instrumentando un plan sistemático para cometer crimes de lesa humanidade.

O 6 de maio de 1977, o xeneral Alfredo Oscar Saint-Jean, gobernador militar da Provincia de Bos Aires, declarou ao xornal inglés The Guardian:

Primeiro eliminaremos aos subversivos; despois aos seus cómplices; logo aos seus simpatizantes; para rematar, aos indiferentes e aos mornos.

Nas ordes secretas do 17 de decembro de 1976 ditadas polo Xefe Estado Maior do Exército, Xeral Roberto Viola, xa non se fala de aniquilar "o accionar" dos subversivos, senón de aniquilar aos individuos:

Aplicar o poder de combate coa máxima violencia para aniquilar aos delincuentes subversivos onde se atopen. A acción militar é sempre violenta e sanguenta. O delincuente subversivo que empuñe armas debe ser aniquilado sen aceptar rendición. O ataque executarase mediante a localización e aniquilamiento dos activistas subversivos. As ordes deben aclarar se se detén a todos ou a algúns, se en caso de resistencia pasiva se lles aniquila ou se lles detén, se se destrúen bens ou se procura preservalos. Os tiradores especiais poderán ser empregados para bater xefes de turbas ou xentíos.

No telegrama interno AT 183 da embaixada de Estados Unidos en Arxentina do 14 de maio de 1980 relátase:

Discutindo o continuo apego a tácticas extraxudiciais contra Montoneros que son membros de TEA e TEI (Nota: refírese a Tropas Especiais de Axitación e Tropas Especiais de Infantería) Emboff preguntou por que os militares non sentían que fose posible levar a esta xente ante cortes formais, inclusive cortes militares. O noso informante deu dúas razóns. Primeiro, as forzas de seguridade nin confían nin saben como utilizar as solucións legais. Os métodos actuais son máis fáciles e familiares. Segundo, non hai ningún militar importante que `teña a coraxe` para asumir a responsabilidade formal pola condena e execución dun montonero. Baixo as regras actuais `ninguén` é responsable nos rexistros polas execucións. Castro.

Noutro documento oficial dos Estados Unidos, un "memorándum de conversación" titulado "Porcas e parafusos da represión gobernamental ao terrorismo-subversión" detállase nunha charla realizada o 7 de agosto de 1979 entre o conselleiro político da embaixada de Estados Unidos, Willam Hallman; o Oficial de Seguridade Rexional, James Blystone e un alto xefe militar cuxo alias era Jorge Contreras, na que este último detalla longamente a política de represión "por esquerda", termo que utiliza para referirse á acción ilegal:

Contreras falou de dúas categorías de casos. A primeira eran aqueles que foron introducidos ao sistema e que logo dun `coidadoso interrogatorio` atopábase que non tiñan ningunha conexión coa subversión. A moitos destes, afirmou Contreras, simplemente se lles deixaba ir. Dixo que el cre que no pasado outros eran asasinados, cando a súa liberación podía constituír un risco para `o sistema` —persoal involucrado, localizacións, etc;mdash&. (Contreras salientou que el cría que estas execucións foron comúns dous e tres anos atrás pero que se volveron raras o ano pasado). Unha vez máis dixo, moito dependía do persoal do centro de detención: algúns comandantes estaban dispostos a arriscar as súas operacións e facilidades, facéndose coñecidos, co fin de reparar a alguén cuxa inocencia fora establecida. Outros comandantes cren que o proceso era máis importante que calquera individuo e que inclusive os inocentes deben ser sacrificados a fin de evitar que o sistema en si perige.

Memorándo da embaixada dos Estados Unidos sobre a represión clandestina (documento orixinal)

Máis adiante, o mesmo documento, nun sub-título denominado "Organización e Estrutura", di:

Jorge Contreras é o Director do Grupo de Tarefas 7 da "Reunión Central" sección da Unidade de Intelixencia do Exército 601. O seu grupo de tarefas foi creado durante maio, xunto co Grupo de Tarefas 6, que segue aos sindicatos e economía. O traballo do Grupo de Tarefas 7 é estudar as actividades dos estudantes, grupos políticos e organismos relixiosos. Ata fai uns meses o sistema de grupos de tarefas creado en 1971-1972 contaba só con cinco deses grupos: Grupo de Tarefas 1 encargado do ERP; Grupo de Tarefas 2 estaba encargado de Montoneros; nesta ocasión Contreras non entrou nos deberes dos Grupos de Tarefas 3, 4, e 5.

A directiva de operacións represivas 504/77 establecía que a detención dos obreiros sospeitosos "efectuarase co método que máis conveña fóra das fábricas e de xeito velado".

No diario A Nación do 3 de novembro de 1977 publicouse o seguinte comunicado demostrativo da situación no país:

O Comando da Zona 1 informa á poboación que o 2 de novembro, en horas da noite, nas proximidades de Praza Constitución, unha patrulla das forzas leais sorprendeu a un activista que incitaba ao cesamento de actividades e trataba de impedir a concorrencia ao traballo dalgúns operarios, sendo abatido polo lume. Procúrase a súa identificación. As forzas legais cumpriron coa misión imposta tendente a asegurar a liberdade de traballo.

Procedementos

Os procedementos represivos que caracterizaron a guerra sucia en Arxentina escandalizaron á opinión pública mundial e causaron un gran desprestixio internacional dos militares arxentinos.

En realidade estableceuse un sistema descentralizado de represión, a cargo das zonas e áreas militares, no que cada xefe militar tiña carta branca para executar o plan represivo (Balza,2005 ).

Desaparición forzada

Ficheiro:Que digan dónde estan.jpg

Véxase o artigo principal: Desaparecidos pola ditadura arxentina

A desaparición forzada foi o réxime que caracterizou ao Proceso de Reorganización Nacional. Máis do 95% dos asasinatos e detencións foron intencionalmente ocultados.

En Arxentina, durante a guerra sucia, a práctica habitual era deter ilegalmente e en segredo, a través de equipos militares especiais (GT: Grupos de Tarefas), aos opositores e envialos a centros clandestinos de detención (CCD) onde inevitablemente eran torturados. Logo dun tempo o prisioneiro ou prisioneira, ou ben era asasinado, tamén en forma clandestina e sen gardar rexistros do momento e lugar, ou ben era "blanqueado" e pasaba a un cárcere legal facéndose pública a súa situación, ou directamente liberado.

Un caso especial son os nenos desaparecidos, fillos pequenos dos opositores secuestrados, respecto dos cales sábese que a maioría non foron asasinados, e foron entregados clandestinamente a pais adoptivos, suprimíndolles a súa identidade. A maior parte deses nenos aínda continúan desaparecidos; estímase o seu número nuns 500. As Avoas de Praza de Maio atoparon ata setembro de 2006, 85 nenos desaparecidos .

One hundred thousand disappeared lost in the jails of South America Cuddle up baby Cuddle up tight Cuddle up baby keep it all out of sight undercover Keep it all out of sight Undercover of the night ............................................. Cen mil desaparecidos, Perdidos nos cárceres de Sudamérica. Aníñache, agarimo, Aníñache forte. Aníñache, agarimo, Mantén todo fora da vista Encuberto Mantén todo fora da vista Encuberto da noite. Rolling Stones: "Undercover of the Night" Álbum Undercover (1983)

O propio Xeral Jorge Rafael Videla argumentaba nunha reportaxe realizada pola xornalista María Seoane:

Non, non se podía fusilar. Poñamos un número, poñamos cinco mil. A sociedade arxentina, cambiante, traizoeira, non se bancaría os fusilamentos: onte dous en Bos Aires, hoxe seis en Córdoba, mañá catro en Rosario, e así ata cinco mil, 10 mil, 30 mil. Non había outro xeito. Había que desaparecelos. É o que ensinaban os manuais da represión en Alxeria, en Vietnam. Estivemos todos de acordo. Dar a coñecer onde están os restos? Pero que é o que podiamos sinalar? O mar, o Río da Prata, o regato? Pensouse, no seu momento, dar a coñecer as listas. Pero logo expúxose: se se dan por mortos, enseguida veñen as preguntas que non se poden responder: quen os matou, onde, como.

Dicía o xeneral Videla na televisión de Estados Unidos o 14 de setembro de 1977:

Debemos aceptar como unha realidade que na Arxentina hai persoas desaparecidas. O problema non está en asegurar ou negar esa realidade, senón en saber as razóns polas cales estas persoas desapareceron. Hai varias razóns esenciais: desapareceron por pasar á clandestinidade e sumarse á subversión; desapareceron porque a subversión eliminounas por consideralas traidoras á súa causa; desapareceron porque nun enfrontamento, onde houbo incendios e explosións, o cadáver foi mutilado ata resultar irrecoñecible. E acepto que pode haber desaparecidos por excesos cometidos durante a represión. Esta é a nosa responsabilidade; as outras alternativas non as gobernamos nós. E é desta última da que nós facemos responsables: o goberno puxo o seu maior empeño para evitar que eses casos poidan repetirse.

Existe tamén unha histórica declaración de Videla, transcripta por Clarín o 14 de decembro de 1979:

Que é un desaparecido? En canto este como tal, é unha incógnita o desaparecido. Se reaparecese tería un tratamento X, e se a desaparición convertésese en certeza do seu falecemento tería un tratamento Z. Pero mentres sexa desaparecido non pode ter ningún tratamento especial, é unha incógnita, é un desaparecido, non ten entidade, non está, nin morto nin vivo, está desaparecido. (oir gravación)

A táctica militar de facer desaparecer aos opositores é un método represivo que se basea fundamentalmente na produción de descoñecemento. Por esa razón, saber que pasou, coñecer, recuperar a memoria, e esixir a verdade, volvéronse reclamos principais das vítimas e das organizacións de dereitos humanos. Unha das consignas que reflexa esta preocupación era cantada nas marchas contra o goberno militar: "¡¡Os desaparecidos, que digan onde están!!"

A desaparición forzada de persoas e o seu impacto na sociedade arxentina foi reflexada nunha exitosa canción de Charly García titulada "Dinosauros", do ano 1983.

Os amigos do barrio poden desaparecer,

os cantores de radio poden desaparecer,

os que están nos diarios poden desaparecer,

a persoa que amas pode desaparecer.

Os que están no ar poden desaparecer no ar,

os que están na rúa poden desaparecer na rúa.

Os amigos do barrio poden desaparecer,

pero os dinosauros van desaparecer.

Centros clandestinos de detención (CCD)

Excavación de ex Centro clandestino de detención Club Atlético, Paseo Colón 1200, Cidade de Bos Aires

Para implementar a táctica de desaparición forzada de persoas o goberno militar creou centos de centros clandestinos de detención (CCD).

As Forzas Armadas clasificaban os CCD en dous tipos:

• Lugar de Reunión de Detidos (LRD): tiñan unha organización máis estable e estaban preparados para aloxar, torturar e asasinar a grandes cantidades de detidos.
• Lugar Transitorio (LT): tiñan unha infraestrutura precaria e estaban destinados a funcionar como un primeiro lugar de aloxamento dos detidos-desaparecidos.

Os primeiros CCD foron instalados en 1975, antes do golpe militar do 24 de marzo de 1976. Nese ano xa estaban en funcionamento a Escuelita en Faimallá (Tucumán) e o Campito (Provincia de Bos Aires). Tamén en 1975 funcionou un CCD na planta da empresa Acindar en Vila Constitución, presidida por Martínez de Fouce, como parte da estrutura represiva organizada para reprimir a folga declarada polo sindicato (UOM) en maio dese ano .

No ano 1976 chegaron a existir 610 CCD, pero moitos deles foron temporais e circunstanciais. Logo dos primeiros meses posteriores ao golpe de estado, a cifra estabilizouse en 364 CCD. En 1977 a cantidade reduciuse a 60. En 1978 había 45 e en 1979, 7 CCD. En 1980 quedaban dous: a ESMA e o Campito (Campo de Maio). En 1982 e 1983, a ESMA era o único campo de concentración que seguía sendo utilizado .

En Bos Aires houbo 60 centros, na provincia de Córdoba 59 e en Santa Fe 22.

Cinco grandes centros foron o eixo de todo o sistema: a ESMA e Club Atlético na Cidade de Bos Aires; o Campito (Campo de Maio) e o Vesubio no Gran Bos Aires (Provincia de Bos Aires); e a Perla en Córdoba.

A pesar das súas diferenzas os CCD foron organizados cunha estrutura e un réxime de funcionamento similar. Todos os CCD contaban cunha ou máis salas de torturas, amplos espazos para manter aos desaparecidos sempre en condicións de gran precariedade, e un centro de vivendas para os torturadores e gardas. Case todos tiñan algún tipo de servizo médico. Nalgúns casos houbo servizos relixiosos permanentes para o persoal militar.

Os Grupos de Tarefa (GT) estaban encargados de realizar os secuestros, xeralmente de noite. Inmediatamente os detidos-desaparecidos eran levados ao CCD correspondente, onde permanecían constantemente encapuchados e esposados. Alí eran severamente torturados e interrogados polos mesmos integrantes dos GT. O tempo deste período inicial de tortura variaba considerablemente, pero en termos xerais pode dicirse que oscilaba entre un e dous meses. Con posterioridade a ese período inicial de tortura-interrogatorio, dispúñase:

• o asasinato do detido-desaparecido ou detida-desaparecida . En todos os CCD utilizouse o mesmo eufemismo para referirse ao asasinato do detido-desaparecido: "o traslado". Os métodos utilizados para o asasinato e desaparición dos cadáveres variaron desde os chamados vóos da morte, os fusilamentos en masa, fosas comúns, tumbas NN, incineración de cadáveres, etc.
• o branqueo. Legalizábase ao detido-desaparecido e se lle puña a disposición do Poder Executivo. A partir de 1980, desta situación, podía derivar a deportación e o exilio, facendo uso da opción a saír do país que establece a Constitución (art. 23), ou o enxulgamento por tribunais militares e a condea a prisión.
• a liberdade.
• a continuidade como detido-desaparecido, por razóns variadas (utilización como escravos, colaboradores, reféns, etc.).

Durante a súa permanencia no CCD procedíase sistemáticamente á deshumanización dos detidos-desaparecidos mediante diversos procedementos: substitución do nome por un número, violacións, animalización, humillación, hacinamiento, condicións intolerables de aloxamento, desnudez forzada, racismo, antisemitismo, homofobia, etc.

Tamén existiu unha política e un procedemento común para as detidas-desaparecidas que se atopaban embarazadas. Nese caso postergábase o asasinato e producíase un parto clandestino con supresión da identidade do recén nacido que era entregado para a súa crianza a persoas intimamente vinculadas ao sistema represivo, e nalgúns casos partícipes do asasinato dos pais e/ou nais biolóxicos.

Bibliografía específica sobre centros clandestinos de detención: ver

Tortura sistemática

"«Si ao salir do cautiverio me preguntasen: ¿te torturaron moito?, lles contestaría: Sí, os tres meses sin parar. Se esa pregunta ma fan hoxe pódolles dicir que pronto cumpro sete anos de tortura» (Miguel D'Agostino - Legajo N° 3901)". (Informe Nunca Más 1984,26).

Ficheiro:Léonie Duquet y Alice Domon fotografiadas en la ESMA .jpg

As monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon fotografadas na ESMA. Ambas estaban sendo torturadas entón e serían poucos días despois arroxadas vivas ao mar.

A tortura foi un compoñente central do plan represivo do goberno militar. Os centros clandestinos de detención (CCD) foron creados e deseñados para poder practicala ilimitadamente. Ao redactar o famoso informe "Nunca Más" en 1984, os membros da Comisión Nacional sobre Desaparición de Persoas (CONADEP) non puideron evitar sobrecollerse ante o "inmenso mostrario das máis graves e incalificables perversións" que tiñan ante os seus ollos, e debateron o modo de evitar que ese capítulo do informe se convertese nunha enciclopedia do horror .

O Capítulo V (Dereito á seguridade e integridade persoal), punto D (Premas ilegais e torturas), do Informe da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos (CIDH) do 14 de decembro de 1979, está adicado precisamente a rexistrar os casos de tortura que lle foron denunciados. O mesmo pode lerse aquí.

Pola súa banda, o título C, do primeiro capítulo do Informe Nunca Máis da CONADEP está adicado ás torturas que se practicaban nos CCD, en tanto que se inclúe un título especial para referirse ás torturas no domicilio das vítimas.

Non é posible separar as torturas de tódolo resto de análise do terrorismo de Estado en Arxentina. A tortura é un elemento omnipresente da chamada guerra sucia en Arxentina. A tortura e as súas imaxes establecéronse como o eixo do terror, para as vítimas directas, e máis aló para os familiares, coñecidos e a poboación en xeral. Aínda anos despois, décadas despois, esas imaxes conmoven ata o insoportable aos adultos, e angustian aos nenos das novas xeracións.

Ficheiro:Ida-Adad-desaparecida.jpg (Fotos Esma).jpg

Ida Adad secuestrada na ESMA e fotografada por Victor Basterra

A picana eléctrica é o instrumento de tortura ao redor do cal deseñáronse e construíron as salas de tormentos, ás que en todos os CCD chamaban "quirófanos". A picana era denominada "máquina"; en A Perla chámanlle "Margarita". Na Perla, a sala de torturas tiña un cartel que dicía: "Sala de terapia intensiva - Non se admiten enfermos" Nunca Más, CONADEP, 1984, Cap. D: Centros Clandestinos de Detención (CCD), Centros Clandestinos de Detención da Provincia de Córdoba, A Perla, mentres que na de O Vesubio estaba colocado un cartel que dicía «se o sabe cante, se non aguante» CONADEP, Nunca Mái, EUDEBA, 1985.

A tortura do Dr. Norberto Liwsky, sobreseído logo polo tribunal militar que o axuizou, e que o informe Nunca Más transcribe en extenso é un exemplo dos padecementos dos detidos-desaparecidos. Nunha parte do seu testemuño o Dr. Liwsky di:

Ao principio a dor era intensa. Despois facíase insoportable. Por fin perdíase a sensación corporal e se insensibilizaba totalmente a zona mallada. A dor, incontida, reaparecía ao intre de cesar co castigo. E acrecentábase ao arrincarme a camisa que se pegou ás chagas, para levarme a unha nova «sesión»." Desde entón empecei a sentir que convivía coa morte. Cando non estaba en sesión de tortura alucinaba con ela. Ás veces esperto e outras en soños. Cando me viñan a buscar para unha nova «sesión» facíano gritando e entraban á cela pateando a porta e golpeando o que atopasen. Violentamente. Por iso, antes de que se achegasen a min, xa sabía que me tocaba. Por iso, tamén, vivía pendente do momento en que se ían a achegar para buscarme. De todo ese tempo, o recordo máis vivido, máis aterrorizante, era ese de estar convivindo coa morte. Sentía que non podía pensar. Buscaba, desesperadamente, un pensamento para poder darme conta de que estaba vivo. De que non estaba tolo. E, ao mesmo tempo, desexaba con todas as miñas forzas que me matasen canto antes. A loita no meu cerebro era constante. Por unha banda: «recobrar a lucidez e que non me desestructuraran as ideas», e polo outro: «Que acabasen comigo dunha vez».

Era habitual combinar violación e tortura . Máis aló da tortura eléctrica e a violación, os instrumentos, métodos e grao de crueldade dos tormentos, excede a comprensión dunha persoa promedia: simulacros de fusilamento, o submarino, estiletes, pinzas, drogas, o cubo (inmersión prolongada dos pés en auga fría/quente), queimaduras, suspensión de barras ou do teito, fracturas de ósos, cadenazos, lategazos, sal sobre as feridas, supresión de comida e auga, ataque con cans, rotura de órganos internos, empalamento, castramientos, sufrir tortura ante ou presenciar a tortura de familiares e ás veces nenos, manter as feridas abertas, permitir as infeccións masivas, cosido da boca...

O sadismo dos torturadores é un dato común. Todos os detidos-desaparecidos eran torturados: homes, mulleres, anciáns, anciás, adolescentes, discapacitados, mulleres embarazadas e nenos (hai varios casos de nenos menores de 12 anos torturados fronte aos seus pais).

O coñecido xornalista e director do diario A Opinión, Jacobo Timerman, que estivo detido-desaparecido e foi liberado pola presión internacional, escribiu en 1982 un dos primeiros libros de denuncia aberta, titulado Prisionero sin nombre, celda sin número. Timerman di alí que:

De todas as situacións dramáticas que vin nos cárceres clandestinos, nada pode compararse a eses grupos familiares torturados moitas veces xuntos, outras por separado, á vista de todos, ou en diferentes celas sabendo uns que torturaban aos outros.

O informe da CONADEP define o que deberon padecer os desaparecidos como un "descenso ao inferno" .

Voos da morte

Fokker F 28 da mariña de guerra arxentina no aeroporto militar de Aeroparque

O aeroporto militar que se atopa no extremo sur (esq) do Aeroparque era utilizado para os voos da morte

Os "voos da morte" foron un selo atroz da guerra sucia en Arxentina. Mediante os "voos da morte" miles de detidos-desaparecidos foron tirados ao mar vivos e drogados, desde avións militares.

As evidencias sobre o asasinato de opositores arroxándoos desde avións son incuestionables e non hai controversia sobre iso. Xa en 1977, durante o réxime militar, apareceron varios corpos nas costas dos balnearios atlánticos de Santa Teresita e Mar do Tuyú, uns 200 km ao sur da Cidade de Bos Aires. Os cadáveres foron enterrados raudamente como NN no cemiterio de Xeral Lavalle, pero previamente os médicos policiais que interviñeron informaron que a causa de morte debeuse ao ”choque contra obxectos duros desde gran altura”

En 1995, un mariño da ESMA, Adolfo Scilingo, crebouse emocionalmente e relatoulle cumpridamente ao xornalista Horacio Verbitsky, o modo como se aplicaba unha metodoloxía de exterminio denominada polos seus propios autores como voos. O seu relato foi publicado como libro, co título de ”El vuelo” Verbitsky, Horacio (1995). El vuelo, Bos Aires:Planeta. Debido a estas confesións Scilingo resultou condenado a 640 anos de prisión, en España, onde se atopa cumprindo a súa pena.

Scilingo, nos seus testemuños, detalla o procedemento, a autorización da Igrexa católica, a utilización de inxeccións, o tipo de avións (Electra, Skyvan

Sen ben existen poucos datos, a desaparición dos cadáveres dos detidos-desaparecidos arroxándoos ao mar desde avións, parece ser un método xeneralizado, ademais das tumbas clandestinas. A Forza Aérea uruguaia recoñeceu en 2005 que se realizaban voos da morte en combinación coas Forzas Armadas arxentinas (Operación Cóndor) .

En 2005 probouse por primeira vez o itinerario seguido por un grupo de vítimas asasinadas mediante voos da morte. O Equipo Arxentino de Antropoloxía Forense (EAAF) identificou os restos das nais de Praza de Maio, Esther Ballestrino, María Eugenia Ponce, Azucena Villaflor , a militante Angela Auad [1], e a monxa francesa Léonie Duquet determinando que as mesmas foran secuestradas en Bos Aires, detidas e torturadas na ESMA e arroxadas vivas ao mar desde un avión fronte ás praias de Mar do Tuyú.

Un trailer do filme "Garage Olimpo", relacionado cos voos da morte, pode ser visto en este sitio.

Operación Cóndor

Memorial de Orlando Letelier no lugar que foi asasinado: Sheridan Circle, Wáshington DC

Henry Kissinger citado xudicialmente en Francia pola Operación Cóndor

A Guerra Sucia en Arxentina foi parte dunha operación continental. A Operación Cóndor foi o nome co que se designou o plan de intelixencia e coordinación entre os servizos de seguridade dos réximes militares do Cono Sur (Arxentina, Chile, Brasil, Paraguai, Uruguai e Bolivia), con conexións coas forzas militares de Perú, Ecuador, Colombia e Venezuela, e cooperación e apoio operativo dos Estados Unidos. A Operación Cóndor constituíu unha organización clandestina internacional para a práctica do terrorismo de Estado a escala continental.

A Operación Cóndor puido ser descuberta basicamente a partir dos documentos secretos do goberno estadounidense desclasificados en época do presidente Bill Clinton.

Foi concibida e deseñada polo entón Coronel chileno Manuel Contreras quen en 1975, redactou un extenso documento coas proposicións para o seu funcionamento. O primeiro paso cara á organización produciuse a mediados de 1975 cando o Coronel chileno Mario Jahn, viaxou a Paraguai e entregou ao Coronel paraguaio Benito Guanes, o documento de organización do mecanismo e invitouno a participar na Primeira Reunión de Traballo de Intelixencia Nacional, realizada en Santiago de Chile entre o 25 de novembro e o 1 de decembro de 1975. Nesa reunión decidiuse organizar a Operación Cóndor entre os seis países do Cono Sur (Arxentina, Bolivia, Brasil, Chile, Paraguai e Uruguai). Logo sumaríanse, con distintos graos de compromiso, Perú, Ecuador, Colombia e Venezuela. Tivo o seu centro de operacións en Santiago de Chile e o seu principal coordinador foi Manuel Contreras, quen era coñecido como "Cóndor Un".

Entre decenas de secuestros e atentados contra opositores, a Operación Cóndor concretou accións de gran resonancia pública como:

• o asasinato do Ex-Comandante en xefe do Exército de Chile xeral Carlos Prats en Bos Aires
• o asasinato do ex presidente de Bolivia Juan José Torres en Bos Aires
• o asasinato do senador uruguaio Zelmar Michelini e o deputado Héctor Gutiérrez Ruiz, tamén uruguaio, en Bos Aires en 1974
• o asasinato do ex ministro de relacións exteriores do goberno chileno de Salvador Allende, Orlando Letelier e a súa secretaria Ronni Moffitt en Wáshington DC en 1976
• o atentado contra o ex Ministro do Interior do goberno do presidente chileno Eduardo Frei Montalva, Bernardo Leighton en Roma en 1975
• a colaboración arxentina no golpe de García Meza en Bolivia en 1980.

O 26 de abril de 2000 o ex gobernador de Río de Janeiro Leonel Brizola sostivo que os ex presidentes do Brasil, Joãou Goulart e Juscelino Kubitschek, foron asasinados no marco do Plan Cóndor, simulándose un ataque cardíaco e un accidente, respectivamente e que iso debía ser investigado.

A Forza Aérea uruguaia recoñeceu oficialmente a realización de voos da morte conxuntos co réxime militar arxentino .

O goberno de Estados Unidos participou activamente da Operación Cóndor. O 22 de agosto de 1978 o servizo de intelixencia estadounidense enviou ás súas principais embaixadas en Sudamérica a seguinte advertencia:

A Operación Cóndor é un esforzo cooperativo de intelixencia e seguridade entre moitos países do Cono Sur para combater o terrorismo e a subversión. Os membros orixinais incluían aos servizos de intelixencia de Chile, Arxentina, Uruguai, Paraguai, Brasil e Bolivia, mentres que Perú e Ecuador integráronse recentemente.

Orgánicamente, a Operación Cóndor comezou a ser desmontada cando caeu a ditadura arxentina en 1983. Con todo, os contactos e os asasinatos coordinados continuaron. En abril de 1991, púxose en marcha a Operación Silencio para impedir o axuizamento dos responsables.

O 31 de maio de 2001, mentres Henry Kissinger atopábase en París, foi notificado polo xuíz Roger Lle Loire que debía presentarse a declarar sobre a súa participación na Operación Cóndor, o que provocou a inmediata saída do ex secretario norteamericano, de Francia. Poucos meses despois, Kissinger debeu cancelar unha visita a Brasil, porque o goberno non podía garantirlle inmunidade xudicial .

O 22 de decembro de 1992, descubriuse nunha estación de policía de Lambaré, Asunción (Paraguai), os chamados arquivos do terror, expedientes nos que existen constancias documentais sobre o terrorismo de estado no Cono Sur. Segundo os arquivos descubertos en Lambaré (Asunción) en 1992, o plan Cóndor causou 50.000 mortos, 30.000 desaparecidos e 400.000 presos. .

En febreiro de 2004, o xornalista estadounidense John Dinges, publicou Operación Cóndor: unha década de terrorismo internacional no Cono Sur , onde entre outras cousas revela que os militares uruguaios intentaron asasinar ao deputado estadounidense Edward Koch en 1976.

Bibliografía específica sobre a Operación Cóndor: ver

Operación Charly: a exportación do método arxentino a Centroamérica

Edificios utilizados pola Escola das Américas en Panamá

A partir de 1979 o réxime militar arxentino comprometeuse activamente en desenvolver a guerra sucia en Centroamérica, capacitando a forzas militares e paramilitares de contrainsurxencia en Nicaragua, Fonduras, O Salvador e Guatemala, e exportando a experiencia arxentina.

Os militares arxentinos comezaron a realizar operacións encubertas que a CIA xa non podía realizar baixo a administración demócrata do presidente James E. Carter e en sintonía cos grupos máis conservadores norteamericanos, comezaron a proclamar que Estados Unidos deixara inerme ao hemisferio fronte ao comunismo e que eles debían cumprir ese papel .

O Operativo Centroamérica foi executado a partir do grupo de militares que xa actuaban na Operación Cóndor. A xornalista norteamericana Martha Honey sostén no seu libro sobre a política norteamericana en Centroamérica que:

Habendo perfeccionado brutalmente as técnicas de control social no seu país, as forzas armadas arxentinas estaban listas cara a 1980 para exportar estas habilidades para axudar a vencer a insurxencia comunista no Salvador e Guatemala e deter aos sandinistas en Nicaragua .

Graffiti en Nicaragua, 1980.

En 1979, produciuse o triunfo do Fronte Sandinista en Nicaragua e ese mesmo ano o presidente da Xunta Militar arxentina, o xeneral Viola, expuxo ante a XIII Conferencia de Exércitos Americanos realizada en Bogotá, un plan de latinoamericanización do modelo terrorista estatal.

Pero será fundamentalmente o xeneral Galtieri quen, en consonancia co triunfo de Ronald Reagan en Estados Unidos, levaría á Arxentina a comprometerse plenamente na Guerra Sucia Centroamericana, baixo os aliñamentos estratéxicos norteamericanos. Galtieri presentaba como un valor a súa capacidade para levar a guerra sucia ata as últimas consecuencias tanto militar, como política e culturalmente.

Poucos días antes de asumir como presidente da Xunta Militar, Galtieri expuxo nun curto discurso pronunciado en Miami, a decisión do goberno militar arxentino de constituírse nun aliado incondicional de Estados Unidos na loita mundial contra o comunismo:

A Arxentina e os EE.UU. marcharán xuntas na guerra ideolóxica que está comezando no mundo

A principios de 1982 Estados Unidos e a ditadura arxentina planearon a creación dun gran exército latinoamericano, que sería liderado por un militar arxentino, co obxectivo de invadir Nicaragua e aniquilar aos sandinistas. Paradóxicamente, a invasión das Malvinas decidida polo propio Galtieri puxo fin á intervención arxentina en Centroamérica, pero a Guerra Sucia na rexión continuou ata ben entrados os anos '90 cun saldo de centos de miles de desaparecidos.

Bibliografía específica sobre a Operación Charlie en Centroamérica: ver

As vítimas

Ficheiro:Parque de la Memoria - Sin título - Escultura de Roberto Aizenberg representando seres fragmentados.jpg

Sin título, escultura de Roberto Aizenberg representando seres fragmentados. Parque da Memoria, Bos Aires.

Aínda que existe unha discusión sobre a cantidade de vítimas, tódolos involucrados están de acordo en que as persoas que resultaron asasinadas, desaparecidas, torturadas e exiliadas, suman varias decenas de miles.

As vítimas pertencen a tódolos sectores e estratos da poboación, con todo unha parte importante aínda que non ben determinada está integrada por combatentes, pertencentes maioritariamente ás organizacións guerrilleiras e tamén, aínda que en menor número, ás forzas militares e policiais .

O goberno militar recorreu á figura do terrorismo para dirixir a represión, pero polo alcance que lle outorgou virtualmente calquera persoa podía ser considerada terrorista. O xeneral Videla declaraba en 1978 ao Times de Londres que "un terrorista non é soamente alguén cun arma de fogo ou unha bomba, senón tamén alguén que difunde ideas contrarias á civilización occidental e cristiá" Diario The Times, Londres, edición 4 de xaneiro de 1978.

O informe Nunca Más contén unha descrición dos desaparecidos polo seu grupo de referencia; máis da metade eran traballadores; en especial foron asasinados os sindicalistas pertencentes a comisións internas de fábricas, como nos casos emblemáticos de Ford e Mercedes Benz . Entre os desaparecidos e asasinados existe unha importante cantidade de adolescentes; neste caso é emblemático o secuestro e desaparición do grupo de adolescentes coñecido como a Noite dos lapis. Tamén foron detidos- desaparecidos e asasinados persoas discapacitadas, anciás, sacerdotes e monxas (como a Masacre de San Patricio dos pais palotinos , ou das Monxas Francesas Léonie Duquet e Alice Domon ), xornalistas (como Julián Delgado ou Rafael Perrota), artistas (como Héctor Oesterheld ou Haroldo Conti), deportistas, avogados (como o laboralista Norberto Centeo ou de dereitos humanos, como Sergio Karakachoff ), etc. Nalgúns casos tratábanse de familiares ou simplemente persoas nomeadas por outros detidos sometidos a tortura; nalgúns casos tratouse de funcionarios que simpatizaban co réxime militar como Elena Holmberg ou Héctor Hidalgo Solá .; noutros casos tratouse de simples casos de roubo e extorsión como con Fernando Branca , ou de intentos de ocultar erros como no caso da adolescente sueca Dagmar Hagelin . Entre as vítimas tamén se atopan as nais fundadoras da Asociación Nais de Praza de Maio Azucena Villaflor, Esther Ballestrino e María Ponce.

Ficheiro:Parque de la Memoria - Buenos Aires - Dennis Oppenheim - Monumento al escape.jpg

Monumento ao escape, escultura de Dennis Oppenheim no Parque da Memoria de Bos Aires

Os nenos desaparecidos-secuestrados

Un caso especial das vítimas son os nenos desaparecidos-secuestrados, entregados a familias que convalidaron a substracción de identidade, e que nalgúns casos foron cómplices do asasinato dos seus pais. Existe a certeza de que a maioría deses nenos seguen con vida. Para atopar a eses nenos, un grupo de avoas e avós de detidos-desaparecidos crearon a organización Avoas de Praza de Maio, dirixida por Ronsel de Carlotto. Desde que se estableceu a democracia en 1983 e ata setembro de 2006, as Avoas atoparan a 85 deses nenos . As Avoas de Praza de Maio estiman que ao redor de 500 nenos foron secuestrados e privados da súa identidade. Hoxe eses nenos xa son novos e enfrontan dificultades psicolóxicas sumamente complexas debido a que as persoas a quen consideraban os seus pais, en quen naturalmente confiaban, negáronlles a súa identidade e orixe, e nalgúns casos foron cómplices ou coñeceron aos asasinos dos seus pais biolóxicos.

A coñecida banda de rock arxentina, Bersuit Vergarabat, realizou a pedido das Avoas de Praza de Maio unha canción que reflicte o drama destes mozos. A canción denomínase Victoria Clara, carece de copyright e pode ser libremente baixada deste sitio: : Victoria Clara.mp3.

A discusión sobre a cantidade de persoas desaparecidas

O axente secreto chileno Arancibia Clavel informa que se computaron 22.000 mortos e desaparecidos ata 1978 (ver documento completo)

Existe un debate distorsionado por fortes argumentos ideolóxicos sobre a cantidade de desaparecidos entre 1976 e 1983.

Na cultura popular estableceuse o número de 30.000 desaparecidos, suma que é sostida polas organizacións de dereitos humanos, as forzas políticas de esquerda e centro-esquerda, as organizacións estudantís e os sindicatos, ás que pertencían a maior parte das vítimas.

A Secretaría de Dereitos Humanos, sobre a base das persoas que percibiron indemnizacións do Estado ata 2003, ten rexistrados 13.000 desaparecidos . A CONADEP rexistrou 9.089 casos de desaparicións forzadas.

Existen abundantes evidencias de que o goberno militar levaba detallados rexistros dos detidos-desaparecidos e a sorte que correron, que non puideron ser achados. O documento máis importante atopado ata 2006 sobre os rexistros clandestinos e a cantidade de desaparecidos e asasinados durante o réxime militar é un informe do axente secreto chileno Enrique Arancibia Caravel, cuxo nome en clave era Luís Felipe Alemparte Díaz , que foi achado por John Dinges en 2002 entre máis de 1500 follas que lle foron confiscadas polos xuíces federais arxentinos en 1978 e que permaneceron gardadas entre os arquivos do tribunal desde entón. Ao final do seu informe, realizado en xullo de 1978, infórmase que o exército arxentino tiña computados ata ese momento 22.000 mortos e desaparecidos. O documento di textualmente:

Adxunto lista de tódolos mortos durante o ano 1975. A lista vai clasificada só por mes. É dicir, nestas listas van tanto os mortos "oficialistas" como os "non oficialistas". Este traballo logrouse conseguir no Batallón 601 de Intelixencia do Exército, sito en Callao e Viamonte desta Capital, que depende da Xefatura II Intelixencia Exército do Comando Xeral do Exército e do Estado Maior do Exército. Estas listas corresponden ao Anexo 74888,75/A1.E.A. e ao Anexo 74889,75/ide. Os que aparecen NN son aqueles corpos imposibles de identificar, case nun 100% corresponden a elementos extremistas eliminados "por esquerda" polas forzas de seguridade. Téñense computados 22.000 entre mortos e desaparecidos, desde 1975 á data. En próximos envíos seguirei ampliando as listas

Autores, facilitadores e involucrados

Ficheiro:Masacre de San Patricio - los cuerpos - 4-JUL-1976.jpg

Foto forense do asasinato dos pais palotinos na Masacre de San Patricio

Autores de crimes de lesa humanidade e xenocidio

A violación de dereitos humanos en Arxentina entre 1976 e 1983 foi parte dun plan de represión sistemática decidido nos máis altos niveis do goberno militar.

A estrutura para a execución directa da represión ilegal organizouse fundamentalmente a través de "grupos de tarefas", "centros clandestinos de detención", equipos de interrogación e tortura, e equipos de exterminio e desaparición de cadáveres. Estes equipos a miúdo estaban vinculados e actuaban no ámbito das zonas e subzonas militares e baixo ordes dos seus respectivos xefes.

Os equipos de represión ilegal estaban integrados por persoal das tres forzas armadas, policía, prefectura, médicos, sacerdotes e nalgúns casos persoal paramilitar. Adicionalmente altos directivos de empresas privadas e dependencias públicas, así como directores e profesores de colexios e universidades, colaboraron activamente cos mecanismos ilegais de represión.

Nalgunhas zonas e subzonas militares, paradigmáticamente en Córdoba e Tucumán, os xefes militares deron a orde de que todo o persoal militar se vise comprometido directamente na violación de dereitos humanos.

En Arxentina, como noutros casos de violacións masivas de dereitos humanos, produciuse un debate sobre o alcance e gravidade da responsabilidade penal para os autores directos, en relación ao lugar que cada un ocupaba na cadea de mando. En total calcúlase que 1180 policías, militares e civís foron autores directos de crimes de lesa humanidade . Por circunstancias diversas a identidade dalgúns represores tomou un maior estado público:

As Xuntas Militares e presidentes

O Proceso de Reorganización Nacional era conducido por unha Xunta de Comandantes da que dependía un presidente. Nos sete anos que durou sucedéronse catro xuntas; só na última o presidente non pertenceu nunca á Xunta.

• 1976-1980: Jorge Rafael Videla, Emilio Eduardo Massera e Orlando Ramón Agosti
• 1980-1981: Roberto Eduardo Viola, Armando Lambruschini, Omar Domingo Rubens Graffigna
• 1981-1982: Leopoldo Fortunato Galtieri, Basilio Lami Dozo e Jorge Isaac Anaya
• 1982-1983: Cristino Nicolaides, Rubén Franco, Augusto Jorge Hughes; presidente Reynaldo Benito Bignone

Unha vez establecida a democracia o presidente Raúl Alfonsín ordenou o Xuízo ás tres primeiras Xuntas, que se realizou en 1985, no que resultaron condenados Videla, Massera, Agosti, Viola e Lambruschini. Logo foron indultados polo presidente Carlos Menem en 1990.

Con posterioridade foron novamente axuizados por outros delitos como os relacionados cos roubos de bebés, delito non alcanzado polos indultos. Algúns deles tamén foron procesados en España por delitos de terrorismo e xenocidio; en 2006 a súa extradición aínda estaba pendente .

Os membros da última xunta e o último presidente foron procesados pola redacción do chamado Documento Final sobre a Loita contra a Subversión e o Terrorismo e a sanción dunha lei de autoamnistía , debido a que iso encubriu o secuestro de nenos .

Os Xefes de Zona, Subzona e Area

Zonificación militar de Arxentina 1975-1983

O país dividiuse en 5 zonas militares, correspondentes aos cinco corpos en que se dividía o exército. Ao comandante de cada corpo do Exército correspondíalle facerse cargo da zona. Cada zona estaba dividida á súa vez en subzonas e áreas. Cada un dos xefes de zona, subzona e área tiña mando directo para a represión ilegal na súa xurisdición. Por exemplo, a Cidade de Bos Aires era unha subzona, situada dentro da Zona 1; á súa vez a subzona Cidade de Bos Aires, estaba dividida en 6 áreas.

Os xefes de zona e subzona actuaban con total autonomía. A súa capacidade para tomar decisións que implicasen violacións de dereitos humanos era absoluta. O xeneral Martín Balza definiunos como "señores da guerra... verdadeiros señores feudais..."

Foron, nalgún momento, xefes de zona os seguintes xenerais:

• Zona 1: Guillermo Suárez Mason
• Zona 2: Ramón Genaro Díaz Bessone, Leopoldo Fortunato Galtieri, Luciano Adolfo Jáuregui
• Zona 3: Luciano Benjamín Menéndez, Antonio Domingo Bussi, José Antonio Vaquero
• Zona 4: José Montes, Cristino Nicolaides, Santiago Omar Riveros, Fernando Humberto Santiago,
• Zona 5: Abel Teodoro Catuzzi, José Antonio Vaquero

O xeneral Balza declarou que estes militares son dos poucos que poden sabelo todo .

Represores famosos

Alfredo Astiz

Alfredo Astiz é o caso máis emblemático da represión ilegal. Era capitán da Mariña de Guerra e pertenceu ao Grupo de Tarefas da Escola de Mecánica da Armada. Infiltrouse entre as Nais de Praza de Maio simulando ser familiar de desaparecidos. Actuou como secuestrador das Nais de Praza de Maio, das monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon, da adolescente arxentino-sueca Dagmar Hagelin, entre outros casos de transcendencia mundial. Viuse beneficiado polas leis de Punto Final e Obediencia Debida. Logo de anuladas, en 2003, foi procesado e detido en 2006. En Francia foi condenado en ausencia a prisión perpetua.

Miguel Etchecolatz

Miguel Etchecolatz é un ex policía que foi a man dereita do ex Xeral Ramón Camps, Xefe de Policía da Provincia de Bos Aires. Foi o responsable directo do operativo da Noite dos lapis. Inicialmente foi condenado a 23 anos de prisión como responsable de executar 91 tormentos pero a Corte Suprema anulou a sentenza por aplicación da Lei Obediencia Debida. Foi condenado e cumpriu unha condena de sete anos pola supresión de identidade dun fillo de desaparecidos. En 2006 foi axuizado novamente e condenado a reclusión perpetua.

Jorge Eduardo Acosta

Jorge Eduardo Acosta, coñecido como "o Tigre", era un capitán de corveta xefe do Grupo de Tarefas 3.3.2 baseado na ESMA e dese centro clandestino de detención. Era quen tomaba as decisións sobre tortura e morte na ESMA. En particular foi quen tomou a decisión de arroxar ao río ao grupo de monxas francesas Duquet e Domon e as nais de Praza de Maio Villaflor, Ballestrino e Ponce , así como a morte de Dagmar Hagelin. Está procesado por delitos contra a humanidade en Italia e España. Coa anulación da Lei de Obediencia Debida reabríronse as causas nas que está involucrado.

Xullo Simón

Xullo Simón, coñecido como "o Turco Julián", foi un integrante da Policía Federal Arxentina que actuaba como torturador no CCD o Olimpo. Levaba unha cruz esvástica como chaveiro . Está condenado polo secuestro de nenos e torturas .

Ramón Camps

O xeneral Ramón Camps estivo a cargo da Policía da provincia de Bos Aires. Tivo baixo a súa dirección varios dos centros clandestinos de detención (CCD) situados na provincia. Entre os casos nos que interveu atópanse o Caso Timerman e a Noite dos lapis. Caracterizouse polo seu antisemitismo acérrimo. Foi condenado á pena de 25 anos de prisión pero nunca foi a prisión. Indultado en 1990. Morreu en 1994.

Raúl Guglielminetti

Raúl Guglielminetti, alias "Maior Guastavino", foi un axente de intelixencia pertencente ao batallón 601 que foi relacionado con múltiples actividades criminais clandestinas . A partir de 1978 conduciu o Grupo de Tarefas Exterior (GTE) que organizou a colaboración do réxime militar arxentino coa guerra sucia en Centroamérica, coñecida como Operación Charlie . Foi integrante da denominada "Banda de Aníbal Gordon", foi relacionado co secuestro do empresario Osvaldo Sivak en 1985 , e foi vinculado ao tráfico de armas e de drogas .

Empresarios e empresas

O Falcon verde, usado habitualmente nos secuestros, converteuse nun símbolo da represión ilegal

Numerosas empresas e empresarios foron autores directos de crimes de lesa humanidade. Existen probas directas da participación de altos directivos das seguintes empresas en crimes de lesa humanidade: Ford, Mercedes Benz, Acindar, Dálmine Siderca, Ingenio Ledesma, e Astarsa.

A investigadora Vitoria Basualdo, pertencente á Universidade de Columbia di:

A información recollida para os seis casos analizados demostra de xeito contundente que existiu un patrón común de funcionamento que se repetiu con características moi similares en todos estes grandes establecementos fabrís: a colaboración das distintas empresas coas forzas represivas mediante a provisión de vehículos, infraestrutura, diñeiro e/ou persoal, o otorgamento de libre acceso ás plantas e a remoción de calquera obstáculo ao accionar das forzas armadas, ademais da aceptación da contratación de persoal encuberto, co obxectivo de vixiar aos traballadores e recibir informes de intelixencia sobre as súas accións.

En todas esas empresas foron secuestrados e torturados decenas de representantes sindicais, moitas veces sinalados polos propios empresarios, detidos dentro das empresas e trasladados a centros clandestinos de detención (CCD) en vehículos provistos polas empresas. No caso de Dálmine Siderca, instalouse un CCD á beira da fábrica, á que se comunicaba por unha porta . No caso de Acindar en 1975 instalouse dentro mesmo da empresa o primeiro centro clandestino de detención .

José A. Martínez de Fouce

José Alfredo Martínez de Fouce, que foi Ministro de Economía entre 1976 e 1980, foi axuizado penalmente nun caso no que existe evidencia de participar activamente no secuestro dos empresarios Federico e Miguel Gutheim, propietarios da algodonera SADECO. Martínez de Fouce viaxara á Filipinas onde un grupo chinés solicitoulle intervir para que os empresarios arxentinos cumprisen un contrato comercial de dous millóns e medio de dólares. Os Gutheim (pai e fillo) foron secuestrados pouco despois de que Martínez de Fouce volvese de Filipinas, e durante o seu secuestro foron levados en dúas oportunidades a negociar cos acredores chineses e nunha oportunidade a reunirse co ministro. En 1990 Martínez de Fouce foi indultado polo presidente Carlos Menem. O 4 de setembro de 2006 un xuíz declarou a nulidade do indulto e reabriu o caso .

Relixiosos da Igrexa católica

Atópase probada a participación directa de relixiosos católicos na comisión de crimes de lesa humanidade. A xornalista Miriam Lewin testemuñou que mentres era trasladada encadeada e encapuchada na ESMA, onde se atopaba detida-desaparecida, puido ver fugazmente a unha persoa con roupa de bispo ou arcebispo .

Un dos campos de concentración da Mariña era unha Casa de Exercicios Espirituais da Igrexa católica no Delta do Paraná. A Igrexa sostivo que non coñecía o que alí sucedía porque lle venderon o inmoble á Mariña.

No libro El Vuelo, inclúese o seguinte diálogo no que o represor Adolfo Scilingo relata como foi aconsellado polo capelán da ESMA para proceder a eliminar aos detidos-desaparecidos mediante os voos da morte:

Ao día seguinte non me sentía moi ben e estiven falando co capelán da Escola, que lle atopou unha explicación cristiá ao tema. Non sei se me reconfortó, pero polo menos fíxome sentir mellor.

Cal foi a explicación cristiá?

Non me acordo ben, pero me falaba de que era unha morte cristiá, porque non sufrían, porque non era traumática, que había que eliminalos, que a guerra era a guerra, que ata na Biblia está prevista a eliminación do yuyo do trigal. Deume certo apoio.

Christian Von Wernich

Christian Von Wernich foi un sacerdote católico capelán da Policía da provincia de Bos Aires, que adoitaba visitar os centros clandestinos de detención, e tivo participación directa na desaparición dalgunhas persoas, así como na subtracción da identidade da filla de Elena da Cuadra e Héctor Beratti, que naceu en cativerio e logo os seus pais chamárona Ana Liberdade. En 2003 foi detido no marco do xuízo que se lle segue por crimes de lesa humanidade. . Defendendo a Ramón Camps, de quen era o seu confesor, von Wernich declarou que:

Que me digan que Camps torturou a un negrito que ninguén coñece, vaia e pase... ¡Pero como ía a torturar a Jacobo Timerman, un xornalista sobre o cal houbo unha constante e decisiva presión mundial... que se non fose por iso...!

Funcionarios norteamericanos

Documentos secretos desclasificados do goberno dos Estados Unidos revelaron que Henry Kissinger sabía dos crimes de lesa humanidade que se cometían en Arxentina, que amparou deliberadamente á ditadura militar para evitar que a presión internacional puidese evitar as violacións de dereitos humanos, e que lle recomendou ao goberno arxentino asasinar aos opositores antes de que asumise o cargo o presidente James Carter..

Colaboracionistas

A partir da Segunda Guerra Mundial definiuse como colaboracionistas a aquelas persoas que colaboran coas forzas de ocupación que cometen crimes de lesa humanidade, xustifícanos e comparten a súa .

Nesta situación atópanse varias persoas e organizacións que colaboraron activamente co goberno militar aínda sen cometer eles mesmos crimes de lesa humanidade.

Empresas e empresarios

Ficheiro:Martinez de Hoz y Videla - Telam.jpg

Videla e Martínez de Hoz, máximo referente dos empresarios durante o goberno militar

A participación do sector empresario no Proceso de Reorganización Nacional foi ampla e protagónica ao momento de co-organizar o golpe de estado e o goberno. Nalgúns casos participaron directamente na violación de dereitos humano. Noutros casos moitos empresarios simplemente aproveitaron a ausencia de estado de dereito para descoñecer os dereitos laborais. Moitos empresarios e empresas colaboraron máis activamente coa ditadura, xustificando e dando apoio técnico ao goberno, e facendo caso omiso das violacións de dereitos humanos, aínda coñecendo a súa existencia.

En primeiro lugar, a colaboración empresaria co golpe de estado organizouse a través da Asemblea Permanente de Entidades Gremiais Empresarias (APEGE). A APEGE foi fundada en agosto de 1975, poucos meses antes do golpe, polas principais asociacións empresariais, cun fin claramente desestabilizador do goberno democrático e de creación dunha instancia única de diálogo coas Forzas Armadas. O 16 de febreiro de 1976 organizou unha folga empresaria que é considerada como o inicio da conta regresiva do golpe .

A APEGE estaba integrada polo Consello Empresario Arxentino(CEA), a Sociedade Rural Arxentina, a Cámara Arxentina de Comercio, a Asociación de Bancos Arxentinos (ADEBA), e a maioría das cámaras patronais sectoriais. .

As organizacións empresariais apoiaron aberta e explícitamente ao goberno militar. José Alfredo Martínez de Fouce, presidente do Consello Empresario Arxentino (CEA), foi ministro de Economía. O goberno militar entregoulle a Secretaría de Gandería á Sociedade Rural Arxentina, representada por Jorge Zorreguieta (o pai de Máxima Zorreguieta) activo lobista da SRA e activista da APEGE .

O presidente da Sociedade Rural Arxentina, Celedonio Pereda, dixo o 31 de xullo de 1977:

O proceso de moralización iniciado en marzo de 1976 nótase en tódolos niveis do corpo social. É indubidable que cando as autoridades dan o exemplo coa súa actitude de austeridade, ecuanimidade e sobrio uso do poder promoven a emulación e o respecto de todos.

O goberno militar entregoulle o Banco Central á Asociación de Bancos Privados de Capital Arxentino (ADEBA). O presidente de ADEBA, Narciso Ocampo, dixo ante a Asemblea de Gobernadores do Banco Interamericano de Desenvolvemento de 1976:

A intervención das Forzas Armadas o 24 de marzo de 1976 pon fin a un período histórico arxentino. Ábrese así unha etapa de promisorias perspectivas xa que, calquera que sexa a súa evolución e resultados finais, o só feito de que se apunte ao ordenamento social e económico e se restitua o principio de autoridade, constitúe un envorco indiscutiblemente positivo.

O amplo apoio que o sector empresario brindou ao golpe de estado viuse claramente na reacción do mercado financeiro. A Bolsa reabriu as súas actividades o 5 de abril de 1976 cun aumento das accións de 250% nunha soa xornada .

Máis recentemente, o 21 de agosto de 2005, o presidente da Sociedade Rural Arxentina, Luciano Miguens, nun acto público expresou a súa solidariedade con Juan Carlos Demarchi, un dirixente ruralista que foi Xefe de Intelixencia da área Militar 2.3.1, que foi procesado e detido por delitos de lesa humanidade durante a ditadura. Os socios da entidade empresaria brindáronlle o seu apoio cun aplauso pechado

Bibliografía específica sobre participación empresaria no goberno militar: ver

Funcionarios civís

Entre os colaboradores civís atópanse os funcionarios civís do goberno militar que non cometeron eles mesmos crimes de lesa humanidade. Algúns deses funcionarios foron moi coñecidos como Domingo Cavallo, Roberto Alemann, Oscar Camilión, Alberto Natale, Américo Ghioldi, etc.

Un caso paradigmático de "condena social" é o de Jorge Zorreguieta, pai da princesa Máxima de Holanda lobista empresario da Sociedade Rural Arxentina quen chegou a ser Secretario de Agricultura logo da ditadura, a quen o goberno holandés impúxolle restricións para estar presente en actos públicos debido á súa condición de ex funcionario do réxime militar .

Discutiuse ata que punto funcionarios de menor xerarquía poden ser considerados colaboracionistas. Entre as persoas cuestionadas atópanse a dirixente do ARI Elisa Carrió ,que se desempeñou como asesora da fiscalía de Estado e secretaria da Procuración do Superior Tribunal na provincia do Chaco, Eugenio Zaffaroni quen continuou desempeñándose como xuíz durante o goberno militar, e o dirixente do PJ Juan José Álvarez quen se desempeñou na Secretaría de Intelixencia do Estado (SIDE) entre 1981 e 1984.

Xornalismo e televisión

Ficheiro:Videla y Horacio Garcia Blanco - Mundial Juvenil 1979 - Gente sept 1979.jpg

Videla cando difundía a campaña "somos derechos y humanos" en 1979 contra a CIDH

En termos xerais, e con moi contadas excepcións, pode dicirse que a prensa arxentina colaborou amplamente co réxime militar, encubrindo os crimes e xustificando o seu proceder. Os grandes periódicos como Clarín e A Nación colaboraron abertamente. O mesmo pode dicirse de condutores e xornalistas televisivos ou radiais como Mirtha Legrand José María Muñoz , Bernardo Neustadt ou Mariano Grondona . Aquí debe destacarse a valente posición de dous diarios conservadores, A Prensa e Bos Aires Herald que denunciaron desde as súas páxinas a situación de violación masiva de dereitos humanos.

Partidos políticos

Nos partidos políticos existiron dirixentes que colaboraron abertamente co goberno militar e en moitos casos foron funcionarios. Na Unión Cívica Radical Ricardo Balbín realizou declaracións apoiando ao ditador Videla e desmentindo a existencia de detidos-desaparecidos . No Partido Socialista Democrático o seu secretario xeral Américo Ghioldi foi embaixador en Portugal. O Partido Comunista Arxentino tivo unha posición de apoio aos gobernos de Videla e Viola a quen propuxeron un goberno de converxencia cívico-militar . O actual dirixente macrista Santiago de Estrada foi Subsecretario de Seguridade Social. Alberto Natale, deputado nacional do Partido Demócrata Progresista, foi intendente de Rosario entre 1981-1983, mentres que Rafael Martínez Raymonda, presidente do PDP desempeñouse como embaixador en Italia . Pola súa banda, a Forza Federalista Popular (FUFEPO) intentou presentarse como partido do Proceso de Reorganización Nacional, feito que resultou na designación de Horacio Guzmán como gobernador de Jujuy.

O 1 de decembro de 1978, un grupo de ex-lexisladores realizou unha cea de homenaxe ao xeneral Videla. Mentres que o peronismo coa firma do seu presidente Deolindo F. Bittel rexeitou o evento, a dirección do radicalismo asistiu en pleno: Ricardo Balbín, Juan Carlos Pugliese, Rodolfo García Lenda, Rubén Rabanal, Antonio Tróccoli, Francisco Rabanal, Carlos Raúl Contín, Juan Trilla, Cándido Tello Vermellas e Aldo Tessio. Á reunión tamén asistiu oficialmente o Partido Comunista representado por Fernando Nadra, membro do Comité Central, e Juan Carlos Comínguez, ex-deputado nacional, e algúns peronistas como Luís Rubeo en contra da resolución do seu partido. En cambio non concorreron Luís León, Fernando da Rúa, Carlos Perette e Raúl Alfonsín .

Moitos dirixentes de partidos políticos aceptaron ser intendentes do goberno militar. Abaixo se transcribe a cantidade de intendentes militares que pertencían a partidos políticos :

• Unión Cívica Radical: 310
• Partido Xusticialista: 169
• Partido Demócrata Progresista: 109
• Movemento de Integración e Desenvolvemento: 94
• Forza Federalista Popular: 78
• Sapagismo: 23
• Partido Demócrata Cristián: 16
• Partido Intransixente: 4
• Partido Socialista Democrático: 1

A Igrexa católica

A Igrexa católica Arxentina brindou un importante apoio ao goberno militar e á preparación do golpe de estado, e nalgúns casos relixiosos participaron directamente nos crimes de lesa humanidade. Adolfo Scilingo, en El Vuelo, relata que os voos da morte foron aceptados expresamente por altos membros da Igrexa católica como un método cristián de asasinato. A xornalista Miriam Lewin que estivo secuestrada na ESMA relata no libro Nuestra Santa Madre de Olga Wornat, que mentres estaba detida puido ver por debaixo da venda a presenza dun bispo ou arcebispo da Igrexa católica.

En 2002 a Igrexa católica pediu perdón polos pecados cometidos durante a ditadura militar de 1976-1983 .

Con todo ata 2006 a Igrexa católica Arxentina negouse a abrir os seus arquivos, entre os que se atopan os informes dos capeláns militares que poderían brindar información sobre as persoas desaparecidas .

A comunidade internacional

A comunidade internacional como tal foi incapaz de deter ou condenar a violación masiva de dereitos humanos na Arxentina, Chile, Uruguai e Bolivia. Esa incapacidade debeuse en gran medida ao bloqueo sistemático de todo intento de sancionar á Arxentina que realizaron tanto Estados Unidos como a Unión Soviética.

No caso de Estados Unidos, a súa participación no golpe de estado e o encubrimento dos crimes de lesa humanidade foi unha política consciente proposta por Henry Kissinger. Os documentos secretos do goberno norteamericano desclasificados non deixan lugar a dúbidas sobre a complicidade directa de Estados Unidos e Kissinger persoalmente na violación masiva de dereitos humanos .

No Memorándum de Conversación do Departamento de Estado dos Estados Unidos do 7 de outubro de 1976 rexístrase unha conversación entre Henry Kissenger e o chanceler arxentino contraalmirante Cesar Augusto Guzzetti onde Kissinger pronuncia a seguinte frase:

Mire, a nosa actitude básica é que queremos que teñan éxito. Eu teño unha visión pasada de moda de que os amigos deben ser apoiados. O que non se entende nos Estados Unidos é que vostedes teñen unha guerra civil. Lemos sobre problemas de dereitos humanos pero non vemos o contexto. Canto antes triunfen mellor. O problema de dereitos humanos está crecendo. O voso embaixador pode informarlle. Queremos unha situación estable. Non queremos causar dificultades innecesarias. Se poden terminar antes de que o Congreso volva, mellor. Calquera liberdade que vostedes puidesen restaurar axudaría.

A actitude dos Estados Unidos cambiou completamente cando James Carter foi elixido presidente especialmente a través da acción de Patricia Derian, Subsecretaria de Dereitos Humanos, condecorada en 2006 polo goberno arxentino en recoñecemento ao seu desempeño durante a ditadura . Durante a súa xestión (1977-1981) desenvolveuse unha intensa política de dereitos humanos que se concretou na visita da Comisión Interamericana de Dereitos Humanos da OEA á Arxentina en 1979, de gran importancia para limitar as violacións de dereitos humanos. Coa elección de Ronald Reagan EEUU estableceu unha política de renovado apoio á ditadura militar organizando en forma conxunta a guerra sucia en Centroamérica (Operación Charlie), ata que decidise invadir Gran Bretaña nas Illas Malvinas.

A Unión Soviética pola súa banda estableceu unha estreita relación comercial coa ditadura militar durante os gobernos de Videla e Viola . Por mor diso, o Partido Comunista Arxentino defendeu o caracter progresista destes militares e a URSS bloqueou as sancións que se solicitaban contra a Arxentina nos foros internacionais.

Isidoro Gilbert no seu libro El Oro de Moscú: historia secreta de la diplomacia, el comercio y la inteligencia soviética en la Argentina escribe:

A diplomacia soviética pasou da pasividade á política activa para evitar que a Arxentina fose condenada en Xenebra.

Cuba tamén mantivo unha posición tolerante fronte á violación de dereitos humanos en Arxentina actuando como interlocutor do goberno militar tanto ante os países do bloque soviético como o Movemento de Países Non Aliñados .

O bloque soviético e especialmente Cuba e o Movemento de Países Non Aliñados xogaron un rol crave para frear toda resolución de condena á ditadura Arxentina na Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas, e en especial na sesión de febreiro de 1979. Un informe do goberno militar arxentino realiza a seguinte conclusión sobre o Movemento de Países Non Aliñados:

A evolución da participación arxentina no Movemento demostra que foi como consecuencia

dunha actividade diplomática positiva e fértil que a República puido lograr os apoios necesarios para un tratamento decoroso do caso arxentino na Comisión de Dereitos Humanos, como consecuencia da decidida actuación no seu favor dos membros Non Aliñados da Comisión. Iso púxose de manifesto no 35° Período de Sesións (febreiro de 1979) pouco tempo logo da concorrencia do Ministro de Relacións Exteriores, Vicealmirante Oscar Antonio Montes, á

Conferencia de Chanceleres realizada en Belgrado en xullo de 1978. (Ministerio, 1982, p. 3)

En varios países de Europa, principalmente Francia , apoiáronse actividades de denuncia das violacións de dereitos humanos na Arxentina. En 1978, o famoso futbolista holandés Johan Cruyff tomou a decisión de non participar na Copa do Mundo realizada na Arxentina como unha forma de protesta .

En 1980, a Academia Sueca concedeulle o Premio Nobel da Paz a Adolfo Pérez Esquivel, un loitador polos dereitos humanos, que constituíu unha importante medida para poñer en evidencia a situación.

En 1981 o grupo musical Queen realizou catro recitais en Bos Aires, Mar do Prata e Rosario, no que criticaron abertamente á ditadura militar e prognosticaron a súa caída, que tivo gran impacto na mocidade.

Varios países tiveron unha actitude de recepción e protección dos exiliados arxentinos. Entre eles destacáronse México, Costa Rica, Venezuela, España, Francia, e Suecia.

Resistencia e oposición

Ficheiro:Ballestrino-Ponce-Villaflor-Cartel de MPM.jpg

Esther Ballestrino, María Ponce e Azucena Villaflor. As tres fundadoras de Nais de Praza de Maio secuestradas e asasinadas xuntas.

A pesar das condicións extremas de represión varios grupos políticos, sindicais, de dereitos humanos, mantiveron unha actividade de resistencia e oposición á ditadura militar dentro do país.

En primeiro lugar destacáronse os organismos de dereitos humanos como as Nais de Praza de Maio, as Avoas de Praza de Maio, a Asemblea Permanente polos Dereitos Humanos (APDH), o Servizo de Paz e Xustiza, o Centro de Estudos Legais e Sociais (CELS), entre outros.

Varios sindicatos da Confederación Xeral do Traballo (CXT) mantiveron tamén unha activa posición opositora, declarando decenas de folgas desde o inicio mesmo do réxime. En 1979 a Comisión dos 25 declarou a primeira folga xeral e en setembro de 1981 a CXT convocou á primeira manifestación aberta contra a ditadura militar. Aínda antes, coas folgas prohibidas, buscáronse formas de loita a días do golpe como o "traballo a tristeza" que desenvolveron militantes gremiais en Luz e Forza, ferroviarios e automotrices, que motivaron unha onda de secuestros, entre eles Victor Vázquez do segundo, e Mario Marrero, mozo comunista obreiro de General Motors.

Entre os partidos políticos, mantiveron unha activa oposición varios grupos do Partido Xusticialista, Franxa Morada e o Movemento de Renovación e Cambio pertencentes á Unión Cívica Radical, o Partido Socialista Popular, o Movemento ao Socialismo, o Partido Intransixente, o Partido Comunista Revolucionario, entre outros. En 1980 as mocidades destes partidos reorganizaron as Mocidades Políticas como instancia de acción conxunta. En realidade as Mocidades Políticas actuaron desde poucas semanas despois do golpe, participou a Federación Xuvenil Comunista, a do PC, non a do Comunista Revolucionario. Impulsaron eventos importantes como os pronunciamentos en favor da CUTA, contra o golpe de Garcia Meza en Bolvia, en apoio a Nicargua, Xornadas pola Paz no Beagle e, principalmente o Seminario Xuvenil da Asemblea Permanente polos Dereitos Humanos, que por primeira vez elaborou unha lista de mozos secuestrados pola ditadura, chegando á conclusión de que eran maioría entre os chamados desaparecidos, e lanzou a definición que logo se popularizase de "O delito de ser mozo". En 1981 cinco partidos (Xusticialista, Radical, Intransixente, MID e demócrata-cristián) co apoio do Partido Socialista Popular, organizaron a Multipartidaria para presionar ao goberno militar a retirarse e establecer un réxime democrático.

O movemento estudantil tamén mantivo unha precaria organización clandestina fundamentalmente a través da Federación Universitaria Arxentina. Unha investigacion máis seria do período permite situar nos primeiros anos do golpe esforzos importantes por parte dos secundarios, principalmente as prohibidas e perseguidas revistas estudantís, que chegaron a máis dun centenar en todo o país, e foron base da reorganizacion dos prohibidos centros estudantís. No caso universitario o motivo movilizador foi a loita contra o arancelamiento que impulsou o ministro Moyano Llerena, chegándose en 1980 a xuntar 20.000 firmas en petitorios. En ambolos dous casos, secundarios e universitarios, a coordinación entre as mocidades políticas foi decisiva, e aínda máis cando se tomou a decision de volver gañar as rúas, con mobilizacións das agrupacións en Rosario e Capital que foron violentamente reprimidas.

Na Igrexa católica Arxentina, a pesar da pasividade xeral das súas autoridades, existiron varios grupos e persoas que adoptaron unha activa posición de defensa dos dereitos humanos. Entre eles poden destarcarse as monxas francesas Léonie Duquet e Alice Domon , os pais palotinos de Belgrano , o bispo da Rioxa Monseñor Enrique Angelelli , entre moitos outros.

No exterior organizáronse grupos de exiliados entre os que se destacaron a Casa Arxentina en México e Madrid, así como os grupos organizados en París.

As organizacións guerrilleiras Montoneros e ERP foron perdendo presenza ata quedar sumamente debilitadas.

O 30 de marzo de 1982 as forzas opositoras, co liderado da CXT e a Multipartidaria, organizaron unha gran manifestación popular contra a ditadura que produciu a primeira gran fisura do réxime.