Continente

Animación na que se aprecian os diferentes criterios de clasificación dos continentes. Segundo o criterio, Eurasia pódese dividir en Europa e Asia, mentres que América pódese separar en América do Norte e América do Sur.

Mapa físico da Terra

Un continente é unha grande extensión de terra que presenta algunha diferenza salientable respecto das veciñas. En xeografía pódese considerar un tipo de MUG (macro unidade xeográfica), que está establecida por criterios físico-históricos. Por isto, atopamos continentes como Europa e Asia que forman unha única extensión de terra (Eurasia) pero habitualmente son considerados de xeito separado.

O feito de que a definición de continente sexa pouco clara deu lugar á existencia de diferentes modelos, con diferente número de continentes que varía de catro a sete. Así mesmo, estes modelos foron cambiando ao longo da historia coa descuberta de novos territorios.

Na súa acepción máis estendida, a zona continental tamén inclúe as illas situadas a pouca distancias das costas continentais. Dende un punto de visto científico, os continentes inclúen as illas que se atopan nas placas tectónicas, como por exemplo a illa de Madagascar pertence a África.

Definición de continente

A palabra continente provén do latín continere, que significa «manter xuntos» e deriva do continens terra, «as terras continuas». Literalmente, o termo refírese a unha gran extensión de terra firme na superficie do globo terrestre. Así, hai algúns modelos de continentes que consideran Europa e Asia como dous continentes, mentres que Eurasia considérase unha rexión xeopolítica, e outros o fan á inversa.

En realidade, a noción de continente é unha convención creada en Europa a partir do século XVI. Anteriormente o concepto continente era moi vago e impreciso; a diferenza entre unha illa, unha península e un continente era só o tamaño, e moitas veces non concordaba a mesma definición continental entre diversos autores. En xeral, sostíñase a idea da unidade de toda as terras emerxidas rodeada por un mar primordial. A pesar de que na actualidade, a partición en continentes tómase como unha partición natural, e de aí tamén a identificación cunha unidade etnográfica en cada continente, en realidade trátase dunha invención dos xeógrafos, exploradores, científicos, etc. Son os europeos, quen foron dividindo as terras emerxidas. Está clasificación pasou a ser a "división natural" para o resto do mundo.

Modelos continentais

Localización de continentes

Mapa amosando o modelo de sete continentes.
4 continentes	Eurafrasia			América		Antártida	Oceanía
5 continentes	África	Eurasia		América		Antártida	Oceanía
6 continentes	África	Europa	Asia	América		Antártida	Oceanía
6 continentes	África	Eurasia		América do Norte	América do Sur	Antártida	Oceanía
7 continentes	África	Europa	Asia	América do Norte	América do Sur	Antártida	Oceanía
*	Vello Mundo			Novo Mundo

En realidade non existe unha única forma de fixar o número de continentes e depende de cada área cultural determinar se dúas grandes masas de terra unidas forman un ou dous continentes, e en concreto, decidir os límites entre Europa e Asia (Eurasia) por unha banda e América do Norte e América do Sur (América) por outra. Os principais modelos son os seguintes:

• 4 continentes: algúns suxiren que Europa, África e Asia deberían conformar un único continente chamado Eurafrasia ou Afroeurasia. Este modelo baséase nunha definición estrita de continente como unha área de terra continua, onde fronteiras artificiais como as canles de Suez e Panamá non serían verdadeiras barreiras intercontinentais.

• 5 continentes: modelo que inclúe só os continentes habitados (excluíndo a Antártida), que son os representados nos 5 aneis do logotipo olímpico. Este é o modelo que usa a ONU.

• 6 continentes (modelo tradicional): ao modelo típico de cinco continentes agregóuselle a Antártida. Este modelo é de uso común en América Latina, as ex colonias francesas, nas ex colonias portuguesas, nos países europeos en que se falan linguas romances (España, Portugal, Italia, Francia, Romanía, Bélxica, Mónaco, San Marino, Vaticano e Andorra) e en Grecia.

• 6 continentes (modelo xeolóxico): garda unha relación aproximada coas placas tectónicas continentais, polo que Europa e Asia forman un só continente denominado Eurasia e en cambio América está dividida en dous continentes (América do Norte e América do Sur). É o modelo preferido pola comunidade xeográfica dos países da antiga Unión Soviética, Europa Oriental e por Xapón.

• 7 continentes:" modelo convencional utilizado habitualmente nos países de fala inglesa, nos países europeos en que se falan linguas xermánicas, en India, Paquistán, Filipinas e China. O concepto Oceanía adóitase substituír polo de continente australiano e América Central está incluída dentro do continente de América do Norte baixo este criterio. Este modelo é usado por varias entidades internacionais, como a FIFA.

Na península ibérica emprégase o seguinte modelo de seis continentes:

• África: Separado de Asia polo istmo de Suez, en Exipto, e bañado polo océano Atlántico (ao oeste) e o océano Índico (ao leste)
• América: Xeralmente considérase dividido en dous subcontinentes: América do Norte e América do Sur, e aínda América central, istmo entre os dous anteriores. Está limitado polo océano Atlántico ao leste, o océano Pacífico ao oeste, o océano Glacial Ártico ao norte e o océano Glacial Antártico no extremo sur.
• Asia: Separado claramente de África polo estreito de Suez. Os seus límites con Europa son máis imprecisos, chegando a considerarse Europa tan só como unha parte do macrocontinente Eurasia. Considerado como Eurasia, é bañado por todos os océanos do planeta.
• Europa: Porción de Eurasia, considerado un continente debido ás súas características históricas que o diferencian claramente de Asia.
• Oceanía: Continente que abrangue Australia e os milleiros de illas espalladas polo océano Pacífico. Os seus límites con Asia non están moi definidos.
• Antártida: Extensa porción de terra que ocupa a parte máis meridional do planeta. Está rodeada polo océano Glacial Antártico.

Superficie e poboación

Comparación da superficie dos continentes (por decenas de millóns de quilómetros cadrados) e a poboación (por billóns de persoas)

A seguinte táboa recolle os datos de superficie e poboación de cada continente empregando o modelo de setes continentes, ordenados de maior a menor por superficie.

Continente	Superficie (km²)	Porcentaxe da superficie terreste	Poboación (2013)	Porcentaxe da poboación total	Densidade Persoas por km²	Cidades máis poboadas (lista completa)
Asia	43 820 000	29,5%	4 298 723.000	60%	98,09	Shanghai, China
África	30 370 000	20.4%	1 110 635.000	15%	36,57	Lagos, Nixeria
América do Norte	24 490 000	16.5%	565 265 000	8%	23,08	Cidade de México, México
América do Sur	17 840 000	12.0%	406 740 000	6%	22,79	São Paulo, Brasil
Antártida	13 720 000	9.2%	(Non permanente) 4.490	0%	0.0003	Estación McMurdo, Estados Unidos
Europa	10 180 000	6.8%	742 452 000	11%	72,93	Moscova, Rusia
Oceanía	9 008 500	5.9%	38 304 000	0.4%	4,25	Sydney, Australia

O total da superficie de tódolos continentes é de 148 647 000 km², que supón o 29.1% de toda a superficie terrestre (510 067 420 km²). No 2013 estimouse que a poboación total de tódolos continentes era de 7 162 119.000.

Historia do concepto

As primeiras definicións

O xeógrafo grego Estrabón, sostendo un globo no que pode lerse Europa e Asia

A primeira distinción semellante ao concepto de continente foi feita polos antigos navegantes gregos, que deron o nome de Europa e Asia ás terras localizadas a ambos os dous lados da extensión de auga que formaban o mar Exeo, o estreito dos Dardanelos, o mar de Mármara, o Bósforo e o mar Negro. Eses nomes empregáronse en principio para designar ás terras próximas á costa, e só despois estendeuse o seu uso ao interior do país. Os pensadores da Grecia antiga debateron a continuación se África (entón chamada Libia) debería ser considerada como unha parte de Asia ou como unha terceira parte independente do mundo e finalmente impúxose a división da Terra en tres partes. Desde a perspectiva grega, o mar Exeo era o centro do mundo, con Asia ao leste, Europa ao oeste e ao norte, e África ao sur.

Os límites entre os continentes non quedaron fixados. Desde o principio, a fronteira de Europa con Asia foi tomada partindo do mar Negro ao longo do río Rioni (coñecido entón como Phasis) en Xeorxia. Máis tarde, considerouse que a fronteira ía desde o mar Negro polo estreito de Kerch, o mar de Azov e o río Don (chamado entón Tanais), en Rusia.

O río Nilo considerouse xeralmente desde a antigüidade como a fronteira entre Asia e África. Heródoto, no século V antes de Cristo, con todo, xa se opoñía a esta situación, que emprazaba Exipto dacabalo entre dous continentes, e facía coincidir o límite entre Asia e África coa fronteira occidental de Exipto, deixando Exipto en Asia. Tamén cuestionou a división en tres do que era en realidade unha soa terra continua, un debate que continúa case dous milenios e medio máis tarde.

O exemplo máis antigo coñecido de mapa de T en O, mostrando os 3 continentes como os dominios dos fillos de Noé: Sem, Iafet e Cam (o gravado acompaña unha edición de 1472 da obra Etymologiae de Isidoro de Sevilla)

Eratóstenes, no século III antes de Cristo, sinalou que algúns xeógrafos dividían os continentes seguindo os ríos (o Nilo e o Don), considerándoos polo tanto como «illas», mentres que outros os dividían por istmos, sendo así que entón serían «penínsulas». Estes xeógrafos fixaban a fronteira entre Europa e Asia no istmo entre o mar Negro e o mar Caspio e a fronteira entre Asia e África, no istmo entre o mar Vermello e a desembocadura do lago Bardawil no mar Mediterráneo.

Na época romana e na Idade Media, algúns escritores tomaron o istmo de Suez como o límite entre Asia e África, pero a maioría dos autores seguiron considerando que o río Nilo, ou a fronteira occidental de Exipto, eran o límite entre continentes. Na Idade Media, o mundo representábase nun mapa de T en O, coa T aludindo ás augas da división dos tres continentes.

As expedicións europeas na era dos descubrimentos

Cristovo Colón atravesou o océano Atlántico ata chegar ás Antillas o 12 de outubro do 1492, achandando o camiño para a exploración e colonización europea de América. A pesar dos seus catro viaxes cara ao oeste, Colón nunca chegou a saber que arribara a un continente novo e pensaba que alcanzara as costas de Asia. En 1501 Américo Vespucio viaxou a América como piloto dunha expedición que navegou ao longo da costa do Brasil. Os membros da expedición percorreron un longo camiño en dirección sur ao longo da costa de América do Sur, o que confirmou que a terra que bordeaban tiña proporcións continentais. De regreso a Europa, Vespucio publicou un relato da súa viaxe titulada Mundus Novus en 1502 ou 1503, pero parece que houbo adicións ou modificacións por outro escritor. Calquera que sexa o autor desas palabras que se poden ler en Mundus Novus, «Descubrín un continente naquelas rexións meridionais que está habitado por máis numerosos pobos e animais que nas nosa Europa, ou Asia ou África» sendo esta a primeira identificación explícita de América, como un continente distinto dos outros tres.

O planisferio de Waldseemüller de 1507, publicado por Martin Waldseemüller, foi o primeiro mapa mundial que incluíu a anotación América.

Desde que Vespucio anunciase o achado do novo continente, este recibira varios nomes, cuxa aplicación e aceptación era xeralmente rexional. Así, os casteláns chamábano «Indias» ou «La gran Tierra del Sur»; os portugueses, «Beira Cruz» ou «Terra de Santa Cruz». Algúns cartógrafos empregaban «Terra do Brasil» (que con todo aludía a unha illa imaxinaria), «Terra de Papagaios», «Nova India», ou simplemente «Novo Mundo». Despois duns anos, o nome de Novo Mundo comeza a aparecer como un nome para América do Sur nos mapas e cartas, como na Oliveriana (Pesaro) que data de pouco despois de 1503. Os mapas da época, como os planisferios de Cantino e Caverio, mostran claramente América do Norte conectada con Asia e América do Sur como unha terra inexplorada, da que só se debuxa a costa norte e leste do Brasil, ou ben, como no Planisferio de Sylvanus en forma dunha grande illa independente.

En 1507, Martin Waldseemüller publicou un mapa do mundo, Cosmographia Universalis, que foi o primeiro en mostrar que América do Norte e América do Sur estaban separadas de Asia e rodeadas de auga. Unha pequena nota sobre a carta principal, di, por primeira vez, que América atópase ao leste de Asia e están separadas por un océano, nota colocada para evitar confusión xa que América atópase no extremo esquerdo do mapa e Asia no extremo dereito. No libro de acompañamento, Cosmographiae Introductio, Waldseemüller anotou que a terra se dividía en catro partes, Europa, Asia, África e a cuarta parte que formou a partir do nome de Américo Vespucio. No mapa, a palabra «América» colocouse nunha parte de América do Sur.

A voz tiña tal eufonía e gardaba tanta consonancia coas palabras «Asia» e «África» que inmediatamente se fincou nas linguas noreuropeas. Con todo tardou en ser adoptado na península ibérica e as súas colonias, onde o nome maioritariamente usado seguiu sendo por bastante tempo o de «Indias occidentais».

Máis aló dos catro continentes

Desde finais do século XVIII algúns xeógrafos comezaron a considerar que América do Norte e América do Sur eran dúas partes do mundo, o que facía un total de cinco partes. Con todo, a división en catro foi en xeral a prevalecente no século XIX. Os europeos descubriron Australia en 1606, pero durante algún tempo, foi visto como unha parte de Asia. A finais do século XVIII algúns xeógrafos considerárono un continente en si mesmo, polo que pasou a ser o quinto (ou sexto para aqueles que cren que América son dous continentes). En 1813, Samuel Butler (1774-1839) escribiu en relación con Australia que «New Holland, an immense island, which some geographers dignify with the appellation of another continent» [Nova Holanda, unha illa inmensa, que algúns xeógrafos dignifican coa apelación doutro continente] e o Oxford English Dictionary foi igualmente dudoso algunhas décadas máis tarde.

A Antártida foi oficialmente descuberta cara a 1820 (aínda que agora sábese que xa era coñecida desde 1599 ou 1603) e descrita xa en 1838 como un continente por Charles Wilkes (1798-1877) da United States Exploring Expedition (expedición Wilkes) (1838-42). Foi o último continente en ser identificado, aínda que a existencia dun gran territorio Antártico fora considerada desde facía milenios. Na Antigüidade os pensadores gregos deduciron que se a Terra era esférica, por simetría, debía ter unha contrapartida á masa continental do hemisferio norte no hemisferio sur nas latitudes polares, deste xeito o cosmógrafo Claudius Ptolomaeus confeccionou un soado planisferio no cal aparecía un inmenso territorio que en latín foi chamado Terra Australis Incognita [Terra Austral Descoñecida], aínda que a extensión do suposto continente incluía zonas que corresponden non só á Antártida propiamente dita senón tamén a Australia, Nova Zelandia e grandes extensións oceánicas. En 1520 Magallanes, ao descubrir o estreito que leva hoxe o seu nome, Estreito de Magalláns, creu que a illa de Terra do Fogo era un sector desa Terra Australis Incognita. A exploración de Francisco de Hoces descubriu a gran pasaxe marítima que separa América da Antártida e posteriormente o nome de Terra Australis Incognita quedou reservado para Australia. En 1849 un atlas informou xa que a Antártida era un continente, pero poucos máis o fixeron ata despois da segunda guerra mundial.

No século XIX, o maianista Augustus Le Plongeon (1825-1908) propuxo a hipótese dun novo continente, chamado Mu, que existiría e desaparecería no océano Pacífico. Baseábase na tradución —máis tarde contestada— do Códice Tro-Cortesiano realizada por Brasseur de Bourbourg. Nun momento en que a xeoloxía estaba menos avanzada que agora, propúxose a existencia de moitos continentes hipotéticos. Este foi o caso de Lemuria, un continente considerado para explicar a desaparición dalgunhas especies de mamíferos, e tamén a Atlántida, mencionada por primeira vez no século IV antes de Cristo, aínda que este hipotético continente afundido segue sendo aínda hoxe froito de especulacións.

Puntos culminantes e máis baixos

Na seguinte táboa amósanse os puntos máis altos e máis baixos para o modelo de sete continentes, ordenados de maior a menor segundo os puntos culminantes.

Continente	Punto máis elevado	Altitude (m)	País ou territorio	Punto máis baixo	Altitude (m)	País ou territorio
Asia	Monte Everest	8 848	China e Nepal	Mar Morto	-427	Israel, Xordania e Palestina
América do Sur	Aconcagua	6 960	Arxentina	Laguna del Carbón	-105	Arxentina
América do Norte	Monte McKinley	6 198	Estados Unidos	Death Valley	-86	Estados Unidos
África	Monte Kilimanjaro	5 895	Tanzania	Lago Assal	-155	Djibouti
Europa	Monte Elbrus	5 642	Rusia	Mar Caspio	-28	Rusia
Antártida	Macizo Vinson	4 892	Territorio Antártico Británico	Montes Vestfold	-50	Territorio Antártico Australiano
Oceanía	Puncak Jaya	4 884	Indonesia	Lago Eyre	-15	Australia

Véxase tamén

Bibliografía

• Gentelle, Pierre. Géopolitique du monde contemporain, Nathan, 2008 ISBN 978-2-09-160782-5
• La Terre - Mers • Continents • Univers, Cerise Bleue, coll. «Savoir Compact», 2008 ISBN 978-2-7583-0197-4
• Heródoto, traducido por George Rawlinson (2000), The Histories of Herodotus of Halicarnassus [10] (en inglés)
• Lewis, Martin W.; Kären E. Wigen (1997). The Myth of Continents: a Critique of Metageography. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-20742-4, ISBN 0-520-20743-2.  (en inglés)
• Tozer, H. F. (1897). A History of Ancient Geography. Cambridge: University Press.  (en inglés)

Outros artigos

• Ártico