Historia de Marrocos

Típica vila do sur do Atlas.

A historia de Marrocos remóntase á época da cultura capsiense, entre o 10000 a. C. e o 6000 a. C., nun momento no que o Magreb era menos árido que hoxe. A lingua bérber chegou probablemente ao mesmo tempo que a agricultura, e foi adoptada pola poboación xa asentada alí. A análise do ADN dá como resultado que varias poboacións contribuíron á mestura de xenes dos marroquís, incluíndo, ademais dos grupos étnicos principais, bérberes e árabes, a fenicios, xudeus sefardís, e africanos subsaharianos.

Neolítico

Representación dunha inhumación procedente da Cultura Capsiense, do Magreb neolítico.

As rexións costeiras do actual Marrocos compartiron unha cultura neolítica común ao resto do litoral mediterráneo: a capsiense. Os restos arqueolóxicos recollen a domesticación do gando e o cultivo de diversas plantas durante ese período. Hai oito mil anos, ao sur do Atlas estendíase unha sabana na que prosperou unha cultura de cazadores e pastores ata que a rexión comezou a desecarse como resultado dos cambios climáticos a partir do 4000 a. C.

Fenicios

Os fenicios, nos seus percorridos poelo Mediterráneo, fundaron os primeiros asentamentos na costa de Marrocos cara ao século XII a. C. instalando depósitos para sal e minerais ao longo da costa e nas ribeiras dos ríos do territorio. Fenicios e cartaxineses estabeleceron relacións comerciais coas tribos do interior, pagándolles un canon para asegurárense a súa cooperación na extracción do mineral.

No século V a. C., Cartago estendera a súa hexemonía polo norte de África. Cara ao século II a. C., emerxeron algúns reinos bérberes, que creceron e se desenvolveron cunha certa autonomía. Despois da caída de Cartago, a área fora anexionada ao Imperio Romano no ano 40 a. C.

Dominación romana

Roma procedeu a dividir o reino mauritano en dúas provincias: Mauritania Tinxitana e Mauritania Cesariense, correspondéndose a primeira co norte do territorio do actual Marrocos. Con todo, a influencia romana circunscribiuse fundamentalmente á costa e ás colonias romanas (como Tinxis, a capital (actual Tánxer), Zilis (Assilah), Lixus (Larache), Valentia Banasa a límites de costa do río Sebú (preto da actual Kenitra), Sala Colonia e Volubilis, posto que a soberanía sobre a maior parte do interior das provincias se exercía mediante xefes mauritanos locais. Os indíxenas mauritanos foron frecuentemente recrutados na cabalaría, como auxiliares das lexións romanas.

O cristianismo foi introducido no século II, gañando adeptos nas cidades e entre os escravos e labregos bérberes. No século IV, as zonas romanizadas eran cristiás, así como algunhas tribos do interior. Tamén chegaron movementos cismáticos e heréticos, xeralmente como forma de protesta política. Tamén se estabeleceu unha numerosa colonia xudía.

No ano 429 a zona foi invadida polos vándalos, quen saltaron da Península Ibérica. Non obstante, ningunha dominación estranxeira conseguiu penetrar moito máis alá da costa e limitáronse principalmente a teren asentamentos comerciais para as súas rutas polo Mediterráneo, xa que as tribos bérberes da zona nunca se deixaron dominar: os romanos consideraban os bérberes como unha raza ingobernable, que causaba "problemas" constantemente ás lexións cando fundaban asentamentos romanos permanentes.

Idade Media: conquista árabe, islamización e arabización

Artigo principal: Conquista musulmá do Magreb.

534-682

O Imperio bizantino propúxose a reconquista, pero só conseguiron dominar unhas poucas cidades, entre elas Tánxer.

O rei Wamba hispano-godo conquistou cidades da Tinxitania.

Califato Omeia

No ano 682 o califato Omeia invade todas as rexións do norte de Marrocos, aínda que tardaron case un século en completar a súa conquista (séculos VII e VIII). Uqba ibn Nafi, conquistador do Magreb no século VII, alcanzou as costas atlánticas no que na actualidade é o Parque nacional de Souss-Massa, introduciuse no océano co seu cabalo e puxo a Allah como testemuña de que non quedaban máis terras por conquistar. Durante os séculos VIII ao X, a pesar de manterse fieis á súa tradición tribal, os bérberes uníronse baixo o dominio dunha dinastía local chamada Dinastía idrísida, fundada por Idris I de Fez, quen se rebelou contra o califa abbásida en 788, e en 789 fundou Fez.

Durante os séculos IX e X había diversos reinos independentes; entre eles dous bérberes Barghawata e Sijilmassa no centro e oeste respectivamente e no norte os Idrisís. O sur era terra de ninguén.

Tras a morte de Idris II no 828, o Magreb quedou de novo dividido en pequenos reinos, ata que en 920 os bérberes recoñeceron a soberanía dos fatimís de Kairouan. A rexión estaba dividida entre as aspiracións do Califato de Córdoba e as do califato fatimí. Durante o reinado de Abderramán III (912-961), as prazas de Tánxer, Ceuta e Melilla foron dominadas polo califato de Córdoba, e no reinado de Hisam II (976-1009), Almanzor logrou impoñer a súa autoridade no norte de Marrocos e no Magreb central.

No 1031, tras a desintegración do califato cordobés, a zona de Tánxer quedou baixo dominio da Taifa de Málaga, e o resto do norte de Marrocos pasou por un longo período de anarquía onde a tribo de Ghomara (orixinaria do Rif) e outras tribos do norte se disputaron o control ata a invasión almorábide en 1077.

Imperio almorábide

Imperio almorábide.

Artigo principal: Imperio almorábide.

Durante o século XI Marrocos foi a base do imperio almorábide, sendo unificado por Yusuf ben Tasfin, fundador da cidade de Marrakech.

Imperio almohade

Artigo principal: Imperio almohade.

Os almohades formaron unha nova dinastía que en poucos anos acabaron co Imperio almorábide (1146-1147). As vitorias sobre os árabes de oriente e sobre os cristiáns hispánicos (batalla de Alarcos, 1195) consolidaron o efémero poder do imperio almohade sobre todo o islam occidental. Con todo, despois de ser derrotado na batalla das Navas de Tolosa en 1212, entrou en plena decadencia, e con ela comezou de novo o caos político na rexión.

En 1260 Afonso X o Sabio ocupou Rabat e incendiouna. Nesta época os reinos máis poderosos eran o dos benimeríns en Fez, e o de ziyanidas en Tlemecén.

Imperio dos benimeríns

Artigo principal: Sultanato Benimerín.

En 1260, na Batalla de Salé, os benimeríns vencen os casteláns.

A dinastía bérber dos benimeríns fíxose co poder en 1268 e gobernou desde Fez boa parte do Magreb. Trataron de estender o seu control ao tráfico comercial do estreito de Xibraltar declarando a guerra santa aos cristiáns e ocupando as cidades peninsulares de Rota, Alxeciras e Xibraltar. Influíron na política do Reino de Granada, onde a partir de 1275 destacaron importantes continxentes de tropas.

Tras unha serie de choques coa Coroa de Castela, foron derrotados na batalla do Salado (1340), retirándose ao Magreb. En 1358 morreu o último sultán importante da dinastía, fragmentouse de novo o territorio en multitude de reinos e os reis casteláns e portugueses enviaron exércitos á conquista da rexión. Así, Portugal ocupou Ceuta en 1415.

Idade Moderna

As dinastías bérberes (almorábides, almohades e benimerines) deron á poboación unha certa medida de identidade colectiva e de unidade política baixo un réxime nativo por primeira vez na súa historia, e crearon a idea dun "Magreb imperial" baixo a tutela dos bérberes, idea que sobreviviu en certa forma a través das distintas dinastías. Pero en última instancia, todas as familias reinantes demostraron falta de visión política, ningunha soubo crear unha sociedade integrada que superase a idea de tribo.

Watásidas

Artigo principal: Dinastía watásida.

Os watásidas ou watasíes pertencían a unha tribo de bérberes Zenatas, como os sultáns benimerines. As dúas familias estaban emparentadas, e os reis benimerines recrutaron a moitos dos seus visires entre os watásidas. Os visires tomaron pouco a pouco o poder, ata que o último sultán perdeuno completamente en 1465. Seguiu un período caótico que durou ata 1472: Marrocos encontrouse dividido en dous, cunha dinastía que xurdía ao sur, os saadíes, e ao norte o sultanato watasí. Nese tempo Mohammed o Portugués, sobriño de León o Africano, nado en 1464, foi secuestrado e refén do reino de Portugal entre os cinco e os sete anos en Portugal, aprendendo alí costumes e lingua portuguesa ao tomar a frota de Afonso V de Portugal a cidade de Asilah, coa intención de ser formado para unificar as tribos e actuar politicamente.

En 1469 os musulmáns acababan de perder a case totalidade dos seus territorios andalusíes e xa non conservaban máis que Granada e os seus arredores (ata 1492) e os reinos hispánicos comezaban a ocupar as costas: os portugueses tomaron Tánxer (1471) e Mazagán (1514). Este período coñeceu unha grande afluencia de musulmáns e xudeus andalusíes cara Marrocos, obrigados pola orde de conversión forzosa ao cristianismo.

Cronoloxía:

• 24 de agosto de 1471, Arcila pasou dos watásidas a Portugal.
• 1488, Portugal tomou Safí.
• En 1495 o Tratado de Tordesillas recoñecía a zona de influencia de Castela.
• Despois de que os Reis Católicos tivesen expulsado aos musulmáns de Granada, os portugueses estabeleceron fortalezas en Agadir, Azemmour e Safí na costa atlántica, e os turcos otománs chegaban a Tlemecén (no noroeste de Alxeria).

No século XVI, a rexión estivo dividida: ao norte o Sultanato wattásida, no centro o Sultanato saadí, ao leste a cidade libre de Figuig e no sur o Imanato de Sus:

• 1505, os hispano-portugueses fundaron Agadir.
• 1506, Portugal tomou El Jadida.
• En 1509 apareceron os saaditas no sur.

Dinastías de xerifes

A rexión sufriu sucesivas invasións de tribos árabes que aseguraban ser descendentes do profeta Mahoma. Estas tribos fundaron novas dinastías: primeiro xurdiu a saadí, e despois a dos alauitas, que mantivo o poder desde o século XVII.

Dinastía saadita

Artigo principal: Dinastía saadita.

Imperio saadita.

Os saadís foron unha dinastía árabe xerifiana orixinaria do val do Draâ, que estiveron no poder desde 1511 co sultán Abou Abdallah Mohammed.

Cronoloxía:

• 3 de setembro de 1513. Portugal tomou Azemmour.
• 1527. Na batalla de Vado de Bacuna morre Boabdil defendendo os watásidas contra os saaditas.
• 12 de marzo de 1541, os saaditas capturaron Agadir a Portugal.
• Outubro de 1541, os saaditas tomaron Safí a Portugal.
• 30 de outubro de 1541, os saaditas arrebataron Azemmour a Portugal.
• 1548, os saaditas anexionáronse totalmente o Reino Watásida (con base en Fez).
• Agosto de 1550, os saaditas tomaron Arcila a Portugal.
• Reunificaron Marrocos en 1554 e combateron o exército portugués, a gran potencia marítima da época.
• En 1578 en Ksar el-Kebir (batalla dos tres reis ou de Alcazarquivir) destruíron completamente o exército portugués. A continuación, concentráronse na parte nordeste de Marrocos, co fin de protexer o reino contra os ataques otománs.
• A partir de 1554 controlaban enteiramente Marrocos, mentres que o Magreb oriental estaba baixo o control otomán. A dinastía finalizou en 1659 tras a morte do sultán Ahmed II.
• En 1577 Portugal reconquista Arcila, recuperada en 1589.
• En 1610 os saaditas ceden a España a cidade de Larache, que pasa a chamarse San Antonio de Alarache.
• En 1614 España ocupa La Mamora.

Ao mesmo tempo, mantíñanse:

• No norte, o Reino de Fez.
• A República dos dous Límites de Costa (1627–1666), que foi de breve duración e estaba radicada en Rabat e Salé.
• O Tafilalet, sultanato segregado do reino saadita, situado ao sueste de Marrocos. É un conxunto de oasis, puntos de entrada ao Magreb das caravanas transaharianas. (Hoxe o Tafilalet corresponde á provincia de Errachidia, antigo Ksar es-Souk). Era por tanto un centro comercial moi importante. Chave principal do Sáhara, o Tafilalet serviu de lugar de encontro entre o norte e o sur, e por esta rexión efectuábase o tránsito do ouro, especias e escravos cara ao Sudán e Guinea. Tafilalet viu nacer en 1640 a dinastía alauita.
• O sur continuaba sendo parte do Imanato de Sus.

Dinastía alauita

Artigo principal: Dinastía alauita.

Os alauitas ou alauíes chegaran a Marrocos a finais do século XIII, consolidando o seu dominio arredor do oasis de Tafilalet durante a anarquía que seguiu á morte do sultán saadí Ahmed al-Mansur en 1603. Pouco a pouco, esta dinastía foi impondo o seu control sobre a rexión invadindo reinos menores. Por último, en 1659 ocupou Marrakech e depuxo ao último sultán saadí.

Cronoloxía:

• 1666: Invasión da República de Bou Regreg (os dous límites de costa): Rabat e Salé
• 1675: Estabeleceuse a capital en Mequinez.
• 1681: Conquista de La Mamora (Mehdía) a España.
• 6 de febreiro de 1684: os ingleses abandonaron Tánger, que é rapidamente ocupada por Marrocos.
• 1689: Conquista de Larache a España.
• 1691: Invasión de Arcila.
• 1755: Conquista de Casablanca a Portugal.
• 11 de marzo de 1769: Conquista de El Jadida (antiga Mazagán) a Portugal.
• 1799: Marrocos foi o primeiro país que recoñeceu aos Estados Unidos, e ten a primeira embaixada estadounidense do mundo.

O século XVIII destacouse por querelas sucesorias. Na segunda metade deste século e principios do XIX, o goberno marroquí subscribiu tratados de comercio coas potencias europeas e concedeulles privilexios.

• 1860-1862: Guerra con España, que se iniciou tras unhas escaramuzas na fronteira con Ceuta. As tropas españolas tomaron Tetuán (batalla de Tetuán) e, tras o tratado de paz, ampliouse a franxa de seguridade arredor de Ceuta.
• 1881: Moulay Hassan fundou Tiznit.
• 1895: Compra de Cabo Juby ao Imperio Británico.

Partición de Marrocos

Artigos principais: Protectorado francés de Marrocos e Protectorado español de Marrocos.

Entre 1912-1956 impúxose o protectorado francés, e acordouse outorgar a España, para nivelar o balance de forzas entre Francia e Inglaterra na zona, o chamado Protectorado de Tetuán ou Marrocos Español. A cidade de Tánxer converteuse en cidade internacional.

Guerra do Rif

Artigo principal: Guerra do Rif.

Despois do estabelecemento do protectorado conxunto, o Rif mantivo a súa resistencia ao dominio estranxeiro. O Rif é a cadea montañosa que confina o litoral mediterráneo da República do Rif. Habitado por tribos berberiscas, sempre resistiu as tentativas de invasión dos reinos cristiáns do norte, España e Portugal.

Os españois, aos cales tocaba a administración desa rexión, sufriron unha serie de incursións contra os seus intereses industriais en Marrocos, o que provocou a declaración de guerra.

En 1921, a tribo de Beni Ouriaghel, instalada na rexión de Al-Hucemina, entrou en rebelión aberta dirixida por un antigo funcionario da administración española, Mohamed Ben Abdelkrim El-Khattabi. Xove, carismático e intelixente, dirixía un pequeno exército e inflixiu algunhas derrotas aos españois.

O xeneral Silvestre encabezou un exército para rematar cos Beni Ouriaghel, pero sufriu unha derrota en Annual en xuño de 1921: a case totalidade das súas tropas, quince mil soldados, atopou a morte en batalla, e o xeneral suicidouse.

En Madrid, as derrotas do Barranco do Lobo e o Desastre de Annual provocaron graves crises de goberno, e mesmo disturbios en Barcelona, pois obrigábase a combater por protexer estes recursos industriais a toda a poboación que non puidese pagar a exención. Os sucesivos fracasos do goberno fronte a Abdelkrim foron a causa dun golpe de estado o 13 de setembro de 1923 dado polo xeneral Miguel Primo de Rivera, que suspendeu a Constitución e instaurou a ditadura.

Sonado pola súa vitoria e rico pola gran cantidade de armas lixeiras e pesadas conseguidas no campo de batalla, Abdelkrim estendeu a súa autoridade ao conxunto do Rif. En febreiro de 1922, declarou a República rifeña, e nomeouse presidente. Non contento coas súas vitorias sobre os españois, Abdelkrim enviou emisarios ás tribos da zona do protectorado francés para invitalos a incorporarse á rebelión.

Hubert Lyautey, residente xeneral de Francia, reforzou os postos de vangarda para protexer as cidades de Meknes, Taza e Fez, pero o chamado "mariscal monárquico" era pouco apreciado polo goberno republicano francés, e non obtivo os reforzos solicitados.

Cando Abdelkrim lanzou en abril de 1925 a súa ofensiva cara ao sur, empurrou sen problemas as tropas francesas cara a Fez e Taza. Lyautey dimitiu e o goberno francés confiou as operacións ao mariscal Philippe Pétain, aureolado pola súa vitoria en Verdún e ben visto polos medios republicanos, que conseguiu de París os medios que se negaran a Lyautey. Organizou unha contraofensiva masiva baseándose na aviación, e beneficiouse da axuda dos españois. España lanza entón o Desembarco de Alhucemas (8 de setembro de 1925) baixo a dirección do xeneral Primo de Rivera, poñendo fin á guerra co maior desembarco aeronaval que se realizara ata entón.

Abdelkrim rendiuse e foi exiliado á illa de Reunión. Conseguiu escapar e refuxiarse no Cairo, onde morreu en 1963.

A guerra do Rif considérase unha das grandes epopeas nacionais da República do Rif. Aos ollos dos nacionalistas árabes, segue sendo un gran símbolo da loita anticolonial.

Segunda guerra mundial

Protectorado de Marrocos e Sáhara Español (1925-1975).

Tras a marcha do xeneral Lyautey en 1925, diminuíron as prerrogativas que Francia lle mantiña aos alauitas, acudindo cada vez máis á xestión directa. A resistencia organizouse a partir de xoves das elites urbanas; a segunda guerra mundial sinalou unha tregua entre a oposición nacionalista e Francia. Durante a guerra, Mohammed Ben Youssef (Mohammed V), que se convertera en Sultán do Reino Xerifiano en 1927, decidiu protexer todos os xudeus marroquís ante o réxime de Vichy.

En 1942 tivo lugar o desembarco dos aliados en Casablanca para rexeitar as ofensivas do xeneral Rommel en Tunisia e Libia. O sultán, tras a vitoria sobre as tropas nazis, deu o apoio das súas tropas á Francia ocupada, e decidiu reunir un exército das forzas armadas reais marroquís de cen mil homes, os chamados "indíxenas", por ser homes das colonias francesas (África negra, Indochina e Magreb), que desembarcaron en Italia, axudaron a liberar este país e seguiron o seu avance cara a Alemaña, liberando todas as cidades do sur e o leste de Francia, en particular, Lión, Marsella e Estrasburgo, pagando un alto prezo: vinte e cinco mil homes morreron para liberar Francia. Á súa volta, foron aclamados por un gran xentío que comprendeu que non tiña necesidade dos franceses para defenderse.

A presión sobre os colonos franceses, saqueo de comercios, sabotaxe das vías férreas, folgas, aumenta: en 1944 publicábase un manifesto da independencia; tres anos despois, o sultán Mohammed V pronunciarase en Tánxer (cidade internacional) ao seu favor. Entre 1940 e 1945, no contexto da segunda guerra mundial, España ocupou temporalmente Tánxer, anexión que non foi recoñecida internacionalmente.

O 20 de agosto de 1953, os franceses obrigan a exiliarse ao sultán alauita Mohammed V polo seu apoio ao movemento nacionalista que, tras a segunda guerra mundial, se estaba a xestar en Marrocos, colocando no trono o seu parente Mohammed Ben Arafa. Volveu do exilio o 16 de novembro de 1955; en febreiro de 1956 negociou con éxito con Francia a independencia de Marrocos, e en 1957 tomou o título de Rei.

Marrocos moderno

Reinado de Mohamed V

En 1956 Marrocos consegue a independencia, e comezou a reclamar algúns territorios, pasando á vez de sultanato a reino.

• Guerra de Ifni, entre decembro de 1957 e xullo de 1958: forzas irregulares marroquís atacaron o territorio español e asediaron a cidade de Ifni.
• En 1958, asináronse os acordos de Angra de Cintra (2 de abril), e España cedeu Cabo Juby a Marrocos.
• En 1961 faleceu Mohamed V, subindo ao trono o seu fillo Hassan.

Hassan II

Hassan II puxo en marcha un sistema parlamentario no que, con todo, tiña moitas prerrogativas, e onde o Majzen funcionaba como un estado paralelo. Na práctica, o sistema político semellábase máis a unha monarquía absoluta que a unha monarquía constitucional de tipo europeo, cunha férrea represión política baixo a que desapareceron varios centenares de persoas e coa familia real como propietaria directa de boa parte das terras, industrias e recursos do país.

Sufriu varios intentos de asasinato dos que saíu ileso de forma case milagrosa, o que utilizou para crearse un aura de personaxe santo elixido por Deus (ademais de rei era príncipe dos crentes, título que historicamente corresponde aos califas e que hoxe en día só existe en Marrocos).

• En 1963 Marrocos entra en guerra con Alxeria.
• O 29 de outubro de 1965, os servizos secretos marroquís secuestraron en París a Mehdi Ben Barka, líder demócrata marroquí.
• En 1969, debido á presión internacional, España cede finalmente Ifni a Marrocos.
• Hassan II, reinvidicou ante Francia, Mauritania e a metade occidental de Alxeria, pero Francia non recoñeceu tales dereitos e concedeulles a independencia.
• En 1975, coa "Marcha Verde" Marrocos invadiu o Sáhara Occidental, e anexionouno en contra do ditame da ONU. Aínda así ningún país recoñeceu a soberanía marroquí sobre devanditos territorios, e a cuestión está en mans da ONU.
• En 1976 estalou a segunda guerra entre Alxeria e Marrocos. O 28 de novembro, Marrocos apoderouse de Smara. O 10 de decembro, a ONU decide a organización dun referendo no Sáhara. Soldados marroquís entraron no Aaiún. Pola súa parte, Mauritania, o 19 de decembro, apoderouse de Lagouira, na súa fronteira co Sáhara español. O 9 de xaneiro de 1976, o exército marroquí fai a súa entrada en Dakhla (Villa Cisneros). O 12, os últimos membros da Lexión española abandonan o Sáhara. Alxeria, deixada fóra dos Acordos de Madrid, decidiu invadir o territorio do Sáhara occidental. O 27 de xaneiro a guerra estala entre os dous países na localidade de Amgala. O 29, o exército alxeriano é obrigado a retirarse da rexión de Amgala, deixando 100 mortos e a 200 presos en mans das Forzas armadas marroquís, posteriormente liberados por Hassan II.

En 1979 Mauritania retirouse do conflito, e Marrocos non tardou en anexionarse a maior parte do territorio situado no sur, antes reivindicado por Mauritania. Durante os anos oitenta, a estratexia de Marrocos consistiu en consolidar progresivamente o seu control no territorio, e a construción dun muro de defensa que supera os 2500 quilómetros, con unidades de vixilancia conectadas ás de intervención, equipadas de radares e protexido con arames de espiños. Unha zona de varios centenares de metros con campos de minas prohibe o acceso.

• A comezos da década de 1990, Hassan comezou a reformar o Estado, coa convocatoria de eleccións, a introdución dun sistema parlamentario bicameral e a posta en marcha en 1998 do chamado goberno de alternancia, axudado polo dirixente socialista Abderramán Yusufi.

O rei Hassan II incorporou os islamistas ao Goberno, legalizando un partido islamista, Xustiza e Desenvolvemento, que conseguiu algúns escanos nas eleccións pero que ten pouca autonomía.

Mohamed VI

Mohamed VI, fillo de Hasan II, subiu ao trono o 23 de xullo de 1999, tras a morte do seu pai. Declarou que a xustiza, a educación e os dereitos humanos formarían o esqueleto da súa política.

Véxase tamén

Bibliografía

• Antonio Cánovas del Castillo (1913). Apuntes para la historia de Marruecos. Madrid: Librería General de Victoriano Suárez. 
• D. Rubella, Environmentalism and Pi Paleolithic economies in the Maghreb (c. 20,000 ao 5000 B.P.), en, J.D. Clark & S.A. Brandt (eds.), From Hunters to Farmers: The of Food Production in Africa, Berkeley: University of California Press, pp. 41–56
• "C. Michael Hogan, Mogador: Promontory Fort, The Megalithic Portal, ed. Andy Burnham". Megalithic.co.uk. http://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=17926. Consultado o 31 de xaneiro de 2010.
• Sabatino Moscati, The Phoenicians, Tauris, ISBN 1-85043-533-2
• Henri Terrasse, Histoire du Maroc des origines à l'établissement du Protectorat français, Éditions Atlantides, Casablanca, 1949 ; réédition Éditions Frontispice, Casablanca, 2005
• Abdelkhaleq Berramdane, Le Maroc et l'Occident : 1800-1974, Éditions Khartala, 1990 (ISBN 2865371719)
• Jean Brignon, Guy Martinet, Bernard Rosenberg, Histoire du Maroc, Hatier, 1967 (ASIN: B000EFNOV8)
• Jacques Benoist-Méchin, Histoire des Alaouites (1268-1971), Perrin, 1994.
• Bernard Lugan, Histoire du Maroc, Perrin, 2000 (ISBN 2-262-01644-5)
• Bernard Rosenberger, Le Maroc au XVIe siècle. Au seuil de la modernité., Fondation des Trois Cultures, 2008, (ISBN 9954-0-1368-7)
• Michel Abitbol, Histoire du Maroc, París, Perrin, 2009
• Charles Saint-Prot, Jean-Yves de Cara, Frédéric Rouvillois, dir., Le Maroc en marche, París, CNRS Éditions, 2009.
• David Bensoussan, Il était une fois le Maroc : témoignages du passé judéo-marocain, www.iuniverse.com , (ISBN 978-1-4759-2608-8), 620p. Libro electrónico (ISBN 978-1-4759-2609-5).
• Charles Saint-Prot, Mohammed V ou la monarchie populaire, París, Le Rocher, 2012

Ligazóns externas

• Historia de Marrocos.
• Datos actuais.
• Datos da Secretaría Xeral de Turismo.
• Ministerio de AA EE.