Medusa (mitoloxía)

Para o animal invertebrado véxase: Medusa.

Medusa de Caravaggio (1595).

Na mitoloxía grega, Medusa ("gardiá, protectora") era un monstro, unha das tres gorgonas, fillas de Forcis e Ceto mais Hixino escribe que eran fillas de Tifón e Equidna (filla de Forcis e Ceto)

Medusa, como as irmás Esteno e Euríala, tiña serpes en lugar de cabelos, grandes cairos semellantas ós do porco bravo, mans de bronce e ás de ouro, coas que podía voar; Pseudo-Apolodoro engade que tiñan a cabeza cuberta por escamas de dragón. Os ollos botaban faíscas e eran quen de converter á xente en pedra con só mirala, así como ós animais (e Medusa mantiña este poder unha vez morta). Con semellante aspecto é fácil imaxinar o horror que provocaba a homes e mesmo deuses, aínda que non foi impedimento para que Poseidón se deitara con ela e a deixara preñada de Pegado e Crisaor.

Ovidio, non obstante, di que ela era moi bela pero foi violada por Poseidón no templo de Hera que, como castigo, converteuna no ser horroroso que é agora.

"Ela era a de figura máis bela e codiciada por moitos, e en toda ela non había parte máis admirable que a súa cabeleira. O soberano do océano, contan, deshonrouna no templo de Minerva; a filla de Xúpiter [Atenea] volveuse e cubriuse o casto rostro coa éxida, e para que o feito non quedara impune, cambiou a cabeleira da Gorgona en feas hidras. E aínda agora, para aterrorizar e paralizar ós inimigos, leva diante do peito as serpes que creou".

(Ovidio: Metamorfosis IV, 794-803)

Perseo

Acrisio botou ó mar á súa filla Dánae e illa de [mailo fillo que tivera esta con Zeus, Perseo. A arca na que ían foi varar na illa de Sérifos, e foron recollidos polo rei Polidectes. Polidectes namorouse de Dánae e consideraba a Perseo un obstáculo para seducila, polo que aproveitou unha bravata do rapaz, que dixo que podía traer como presente da voda de Hipodamía incluso a cabeza da Gorgona. Polidectes colleulle a palabra esixiu que llela trouxera.

Por consello de Atenea e Hermes, Perseo foi antes onda as Fórcidas, tres vellas, Enio, Pefredo e Dino, irmás das gorgonas, para saber o camiño ó lugar onde vivían as gorgonas. Eran vellas desde o seu nacemento e tiñan, entre as tres, un só ollo e un só dente, que ían turnando dunha a outra. Perseo colleulles o ollo e o dente e negouse a devolvelo se non lle indicaban o camiño, o que aceptaron. Ademais tiñan unhas sandalias aladas, o casco da invisibilidade de Hades e un zurrón onde poder transportar sen perigo a cabeza de Medusa; Hermes tamén lle deu unha fouce de aceiro.

Atenea coa éxida, e a cabeza de Medusa no centro do peito (detalle da Copa de Aisón, na que se representa a Atenea observando cómo Teseo mata a Minotauro

Con estes obxectos e coñecido o itinerario, Perseo chegou á beira do Océano e sorprendeu ás gorgonas a dormir. Coa axuda de Atenea e mirando polo reflexo do seu escudo de bronce, para evitar que o puidesen mirar directamente, achegouse a Medusa e cortoulle a cabeza. Nese momento, do sangue que brotaba naceron o cabalo alado Pegaso e Crisaor, que foran enxendrados por Poseidón. Gardou a cabeza de Medusa no zurrón e fuxíu coas súas sandalias aladas, e aínda que as outras dúas gorgonas acordaron, non puideron perseguilo porque ía protexido polo caso de invisibilidade .

Perseo utilizaría posteriormente esta cabeza como unha arma. Así, cando Perseo regresou a Sérifos puido ver que a súa nai tivera que refuxiarse no templo para fuxir da violencia de Polidectes. Entón, foi ó palacio e sacou a cabeza de Medusa do zurrón, quedando petrificados Polidectes e o resto da corte. Logo restituíu o trono de Sérifos a Dictis, irmán de Polidectes.

Finalmente deulla á deusa Atenea para que a puxese no centro do seu escudo (ou na súa coiraza), e entregou as sandalias e o casco a Hermes, quen o devolveu ás ninfas. Algunhas fontes din que Atenea separou o sangue de Medusa e que llo deu ó médico Asclepio, posto que o sangue que brotaba do lado esquerdo era un veleno mortal, mentres que o que manaba do lado dereito tiña o poder de revivecer ós mortos.

Heracles tivo que descender ó Hades nun dos seus doce traballos, co encargo de capturar a Cérbero. Cando as almas dos mortos o viron chegar todas fuxiron, excepto as de Meleagro e a da gorgona Medusa. Heracles sacou a espada para defenderse pero Hermes explicoulle que tan só era unha forma baleira .

Atenea deulle a Heracles un guecho da Medusa, que este utilizou na guerra contra os lacedemonios, para a que solicitou o apoio de Cefeo (rei de Texea) e os seus fillos. Pero Cefeo estaba reticente por temos a que, se marchaba da cidade, esta fora atacada polos soldados de Argos. Heracles tranquilizouno dándolle a Estérope, a filla de Cefeo, ese guecho de Medusa, coa indicación de que, de ser atacados, abondaría con erguelo tres veces desde o alto da muralla para que os inimigos fuxiran. Deste xeito, Cefeo accedeu a ir á guerra, na que logo resultaría morto, o mesmo que os fillos .

Iconografía

Perseo decapita a Medusa (métopa no Templo C de Selinunte (c. 550 a.C.)

Na antigüidade clásica, a imaxe da cabeza de Medusa aparecía no obxecto protector do mal coñecido como Gorgoneion. Combínase a propiedade apotropaica, protectora, para quen a posúe; coa capacidade letal, mortífera para quen se enfronta ó portador.

Nas representacións artísticas clásicas (escultura e cerámica) e en tódalas posteriores repítese a imaxe arquetípica de Medusa, adoito reducida a unha cabeza representada siempre en visión frontal, fea, monstruosa, mostrando os dentes e coa lingua de fóra, e coas características serpes en lugar de cabelos; pode aparecer, sobre todo nos primeiros tempos, baixo a forma de centauro que dá paso pronto a un corpo de muller. A Medusa colócase en moitos templos e edificios monumentais que, desta forma, gozaban dunha protección máxica.

As primeiras representacións poden datarse a principios do século VII a.C., destacando a Medusa da métopa do Templo C de Selinunte, xa no 550 a.C. As formas poden cambiar pero xa se comezan a fixar os grandes ollos e os dentes saíntes. Pronto adquire unha postura de "carreira de xeonllos", con túnica curta, boca aberta, ollos abertos, lingua colgante, dentes afiados e incluso (só en representacións antigas) barba; no século VI aC aparecen as serpes nos cabelos e, posteriormente, dúas serpes anoadas a modo de colar. A figura adoita ter alas, ás veces colocadas nas tempas.

Na Idade Media diminúe claramente a presenza das Gorgonas, pero sen desaparecer. San Isidoro de Sevilla descríbeas como unhas "meretrices con cabelos de serpes e que transformaban en pedra a quen as miraban; estraban dotadas dun único ollos, común a todas elas" , pero no Renacemento e Barroco recuperaranse (Caravaggio, Rubens e mesmo Leonardo da Vinci, nunha obra desaparecida). Na arte contemporánea segue representándose von frecuencia (Füssli, Burne-Jones, Bourdelle, Dalí).

Sendo absolutamente maioritaria a representación da figura illada de Medusa, e como dicimos moitas veces reducida só á cabeza, tamén existen representacións de Medusa coas súas irmás no momento en que Perseo decapita á primeira, no momento no que xorden Pegaso e Crisaor ou cando Perseo comeza a fuxida, perseguida polas irmás.

Galería de arte

Siracusa  Templo C de Selinunte (reconstrución hipotética)  Medusa en posición de "carreira de xeonllos"  Museo da Historia de Valencia (II-III d.C.)  Mosaico no Museo Pío Clementino (Roma)  Arato de Solos (miniatura, 830-840)  Annibale Carracci (XVI)  Benvenuto Cellini (1554)  Rubens (ou Frans Snyders) (1617-1618)  (1825)  Edward Burne-Jones (1882)  John Singer Sargent (1921)

Notas

Referencias

Véxase tamén

Bibliografía

• Servius, In Aeneida VI, 289
• Lucano, Bellum civile IX, 624–684

• CARMONA MUELA, Juan: Iconografía clásica. Guía básica para estudiantes. Akal/Istmo, 5ª ed, 3ª reimpr. 2018.
• ELVIRA BARBA: Miguel Ángel: Arte y mito. Manual de iconografía clásica. Sílex, 3ª ed. 2017.
• GRIMAL, Pierre: Diccionario de mitología griega y romana. Ed. Paidós, 1981, s. v. Gorgona.
• HESÍODO: Teogonía. Trabajos y días. Escudo. Certamen, Alianza Editorial, 3ª ed., 2013 [a numeración segue a utilizada neste texto].
• HIGINO: Fábulas mitológicas. Tradución, introdución e notas de Francisco Miguel del Rincón Sánchez. Alianza Editorial 2009.
• OVIDIO: Metamorfosis. Tradución de Antonio Ramírez de Verger. Alianza Editorial 3ª ed. 2015, 2ª reimp. 2017 [a numeración segue a utilizada neste texto].
• PSEUDO-APOLODORO: Biblioteca mitológica. Tradución e notas de Julia García Moreno. Alianza Editorial 3ª ed. 2016 [a numeración segue a utilizada neste texto].

Outros artigos

• A Balsa da Medusa