Piano

Piano de cola. Piano vertical.

Un piano é un instrumento musical composto dunha serie de cordas metálicas de diferente lonxitude e diámetro, ordenadas de maior a menor no interior dunha caixa sonora. Estas cordas son percutidas por pequenos mazos impulsados por un teclado, producindo sons claros e vibrantes. Atendendo á súa forma e dimensión denomínanse verticais, de cola e media cola, ou de mesa. O piano apareceu en Italia a principios do século XVIII, volvendo a poñer en función os pequenos mazos ou martelos dos antigos clavicordios que o clavicémbalo, beliscando con pugas, desterrara. A innovación deste instrumento de corda percutida consistiu na posibilidade de matiza-la intensidade das notas e da-los “pianos” doces e de baixa forza, e os “fortes”, e por iso foi chamado pianoforte.

Historia

Invención do piano-forte

Creado ao principio do século XVIII polo italiano Bartolomeo Cristofori en Florencia (Italia), sobre o nome «piano-forte», o piano nace da evolución dun instrumento chamado clavicordio (século XV) e do timpanon (Idade Media).

A data de fabricación do primeiro piano forte por Bartolomeo Cristofori é incerta, pero un inventario realizado polos mecenas de Cristofori, a familia Medicis, indica a existencia dun instrumento de Cristofori en 1700. Cristofori non tería construído máis que unha vintena de piano-fortes antes da súa morte en 1731. Non quedan máis que tres hoxe en día, que datan dos anos 1720. O máis antigo dos mesmos atópase no Museo Metropolitano de Arte de Nova York.

Como instrumento de corda con teclado, o piano é semellante ao clavicordio, dende o punto de vista organolóxico, e ao clavecín, en termos estético-musicais. Estes tres instrumentos diferéncianse nos seus mecanismos de produción do son. Nun clavecín, as cordas son pulsadas por plectros. Nun clavicordio, as cordas son percutidas por pequenas púas de metal (tanxentes) que continúan en contacto coa corda ata que se deixa de premer a tecla. Nun piano, as teclas son percutidas por mazos, que rebotan inmediatamente deixando á corda vibrar libremente.

Bartolomeo Cristofori.

O grande éxito de Cristofori foi atopar a solución, sen exemplos previos, ao problema fundamental mecánico do deseño do piano: o mazo de madeira cuberto de coiro debía golpear a corda, pero non permanecer en contacto con ela porque amortecía o son, como acontecía coas tanxentes que se mantiñan en contacto coas cordas do clavicordio. Por outra banda, o mazo debía volver á súa posición de descanso sen rebotar violentamente e, a ser posible, debía permitir repetir unha nota rapidamente. O mecanismo de percusión de Cristofori serviu como modelo para os numerosos enfoques diferentes para as accións de piano posteriores. Se ben os primeiros instrumentos de Cristofori fixéronse con cordas delgadas e foron moito máis silenciosos que o piano moderno, en comparación co clavicordio (o único instrumento de teclado anterior capaz de controlar minimamente os matices dinámicos a través do teclado) foron considerablemente máis fortes e podían manter mellor a potencia do son.

O piano non tiña un son estridente e metálico como o clavicordio ou o clave, senón que era un son moito máis suave e sostido. Ademais, os mazos estaban dotados dun sistema de escape mediante o cal era posible variar tanto o volume como o ton do son. Con el incrementábase notablemente a capacidade expresiva musical do instrumento, xa que ademais de producir un determinado son sempre ao mesmo volume e ton, como acontecía cos instrumentos antecesores, era posible producir sons con máis ou menos volume que outros e producir unha moi lixeira variación tonal. Todo isto dependía da forma de executar o teclado do piano: con movementos rápidos e bruscos das teclas producíanse sons de gran volume e brillantes; e con movementos lentos e pacificados xerábanse sons de menor volume e cun ton máis doce.

Cristofori chamouno gravicembalo col piano e forte. Este nome facía referencia á capacidade do instrumento de producir sons con diferentes intensidades, dependendo da presión exercida sobre as teclas: se apertabas forte o son era maior e se apertabas máis suavemente o son era menor; de aquí ven o nome que lle puxo inicialmente, pianoforte (derivado do italiano: piano: suave e forte: forte).

O novo instrumento construído por Cristofori mantívose relativamente descoñecido ata que o escritor italiano Francesco Scipione escribiu un entusiasta artigo sobre o piano en 1711, incluíndo un diagrama do seu mecanismo. Este artigo foi distribuído amplamente e a meirande parte da seguinte xeración de fabricantes de pianos iniciou o seu traballo debido á súa lectura. Un destes fabricantes foi Gottfried Silbermann, máis coñecido como fabricante de órganos, que tiña o seu taller en Freiberg. Os pianos de Silbermann son practicamente copias directas do piano inventado por Cristofori pero cunha importante adición: Silbermann inventou o precursor do pedal de resonancia moderno, que elevaba todos os apagadores das cordas á vez.

Contra 1726, Cristofori introduciu nos seus pianos o sistema unha corda, que daba ao intérprete a posibilidade, mediante un comando especial, de desprazar o mecanismo de tal modo que cada mazo golpeara sobre unha cantidade de cordas menor do habitual para lograr un son moi suave. Este mecanismo séguese mantendo nos pianos modernos e o unha corda permite que o mazo do piano golpee sobre unha única corda de cada grupo. As primeiras composicións específicas para pianos apareceron ao redor de 1732, entre as que destacan as 12 sonatas para piano de Lodovico Giustini tituladas Sonate da cimbalo di piano e forte detto volgarmente di martelletti.

Silbermann mostroulle a Johann Sebastian Bach un dos seus primeiros instrumentos na década de 1730, pero a Bach non lle gustaba ese instrumento, alegando que as oitavas superiores eran demasiado suaves para permitir un completo rexistro dinámico, co que se gañou certa hostilidade con Silbermann. Ao parecer, as críticas foron atendidas e en 1747 Bach deu a súa aprobación ao instrumento e incluso actuou como axente na venda de pianos fabricados por Silbermann.

Dende o taller de Gottfried Silbermann, desenvolvéronse as famosas escolas de fabricación de pianos: a "Escola inglesa" que xurdiu a partir de dous discípulos de Silbermann, chamados Johannes Zumpe e Americus Backers, que emigraron a Londres, onde desenvolveron un piano que tiña o mesmo mecanismo que o de Cristofori aínda que con notables modificacións, que máis tarde sería denominado "mecanismo inglés"; e a "Escola alemá", aparecida a partir doutro discípulo de Silbermann chamado Johann Andreas Stein, que realizou outras modificacións ao mecanismo orixinal dun deseñador chamado Schroter, denominado "mecanismo alemán ou vienés".

Evolución

Século XVIII: Primeiros fabricantes de pianos

Dende os primeiros pianos do italiano Cristofori ata os pianos actuais, producíronse moitos avances e melloras, pero o concepto e a idea fundamental para a súa construción continúan sendo as mesmas. Optimizáronse materiais para lograr unha mellor calidade de son, aumentouse paulatinamente o número de notas para ampliar a capacidade musical do instrumento e mellorouse o deseño para lograr un mellor rendemento. Porén, o concepto fundamental de pianoforte como un instrumento capaz de lograr sons fortes e suaves segue sendo o mesmo.

O apoxeo da fabricación de pianos tivo lugar a finais do século XVIII na escola de Viena, que incluíu a fabricantes como o mencionado Johann Andreas Stein (que traballou en Augsburgo, Alemaña) e os vieneses Nannette Streicher (filla de Stein) e Anton Walter. Os pianos de estilo vienés foron construídos con marcos de madeira, dúas cordas para cada nota e mazos cubertos de coiro. Algúns destes pianos de estilo vienés tiñan un colorido oposto ao dos pianos modernos: as teclas naturais eran negras e as accidentais brancas. Wolfgang Amadeus Mozart compuxo os seus concertos e sonatas para eles e incluso fabricáronse réplicas para o seu uso en interpretacións de música antiga. Os pianos da época de Mozart tiñan un ton máis suave e claro que os pianos modernos ou os pianos ingleses, con potencia mantida. O termo pianoforte utiliza acotío para distinguir os pianos do século XVIII dos pianos posteriores.

Piano fabricado por Anton Walter en 1810.

Entre os anos 1760 e 1830 a fabricación de pianos tivo unha grande expansión e sufriu grandes modificacións. Esta revolución foi unha resposta á preferencia dos compositores e pianistas por ter un piano cun son máis poderoso e sostido, e foi posible grazas aos avances tecnolóxicos xurdidos a partir da Revolución industrial, que estaba comezando. Algúns destes avances foron a alta calidade do aceiro das cordas, chamado especificamente corda de piano, así como a precisión da fundición para a produción de ferro fundido. Co tempo, a gama tonal do piano tamén foi en aumento e pasou das cinco oitavas da época de Mozart ás sete oitavas e un terzo ou máis dos pianos modernos.

En 1762 Henry Walsh realizou o primeiro concerto para piano en toda a historia en Dublín. O deseñador de pianos francés Sébastien Érard construíu en 1776 o piano rectangular, que era unha variante especial do piano de cola. En 1773 publicáronse as sonatas para piano Opus 2 de Muzio Clementi, que pretendían utilizar ao máximo os recursos do piano. En 1775 construíuse en Filadelfia o primeiro piano en Estados Unidos e en 1795 o primeiro piano vertical en Londres, deseñado por William Stodart. Pascal Taskin tamén fabricou algúns pianos entre os anos 1786 e 1790.

Os primeiros avances tecnolóxicos foron en gran medida grazas á empresa inglesa Broadwood, que xa tiña reputación polo ton esplendoroso e poderoso dos seus clavecíns. Broadwood construíu instrumentos que foron progresivamente máis grandes, máis fortes e máis vigorosamente construídos. Enviaron dous pianos a Joseph Haydn e Ludwig van Beethoven e foi a primeira empresa de fabricación de pianos cunha gama de máis de cinco oitavas: cinco oitavas e unha quinta no ano 1790, seis oitavas en 1810 (Beethoven utilizou as notas adicionadas na súas obras posteriores), e sete oitavas en 1820. Os fabricantes vieneses tamén seguiron estas tendencias, porén, as dúas escolas de piano utilizaron diferentes accións: o mecanismo de Broadwood era máis robusto e o dos instrumentos de Viena era máis sensible.

Século XIX: impulso pola Revolución industrial

En 1808, Sébastien Érard patentou un mecanismo de repetición sinxela e incorporou a grampa, unha peza que permitía ás cordas permanecer no seu lugar exacto despois de ser golpeadas polos mazos. Dous anos máis tarde, en 1810, deseñou o mecanismo de pedais do piano moderno. Na década de 1820, a fábrica de pianos de Érard en París pasou a ser o centro da innovación no referente ao mecanismo do piano. En 1822 introduciu o seu mecanismo de dobre repetición, que permitía unha gran velocidade de repetición ao pulsar as teclas do piano, incluso se a tecla aínda non alcanzara a súa máxima posición vertical, e facilitaba unha rápida execución. Cando esta invención se fixo pública, na súa forma revisada por Henri Herz, o mecanismo de dobre repetición converteuse paulatinamente nun elemento estándar no mecanismo dos pianos de cola e forma parte de todos os pianos de cola modernos.

Unha das principais innovacións técnicas que axudaron a crear o son do piano moderno é a utilización do ferro fundido. Tamén o chamado "marco", o ferro fundido que se asenta sobre a caixa de resonancia, que serve como principal baluarte contra a forza exercida pola tensión das cordas. O aumento da integridade estrutural do ferro fundido permitiu o uso de cordas máis grosas, máis tensas e máis numerosas, en lugar das cordas de latón empregadas ata entón, que eran máis brandas e non soportaban tensións tan altas. Posteriormente usáronse cordas de aceiro, máis fortes que as de ferro e que permitían unha tensión aínda maior. Nun piano de cola moderno o total da tensión das cordas pode aproximarse ás 20 toneladas-forza. A peza sinxela de ferro fundido foi patentada en 1825 en Boston por Alpheus Babcock, combinando o enganche do marco (creado en 1821 e reclamado por Broadwood en nome de Samuel Hervé) e a barra de resistencia (creada por Thom e Allen en 1820, pero tamén reclamada por Broadwood e Érard). Máis tarde a empresa Chickering & Mackays patentou o primeiro marco de ferro dos pianos de cola en 1843. Os fabricantes europeos de pianos preferiron os marcos de ferro fundido ata principios do século XX, data no que o sistema estadounidense foi completamente adoptado.

Incluíronse outras innovacións no mecanismo do piano, como o uso de feltro nos mazos no canto de recubrilos con coiro. Estes mazos de feltro foron empregados por vez primeira por Jean-Henri Pape en 1826. Ao ser un material máis consistente, permitía maiores rexistros dinámicos. Outras importantes innovacións técnicas desta época inclúen cambios na forma de fabricación das cordas, como o uso dun "coro" de tres cordas no canto de dúas, agás para as das notas inferiores; e o uso de diferentes métodos de tensado. Co método de tensado over string, tamén chamado cross-stringing, a cordas colócanse de maneira superposta inclinadas verticalmente, con pontes de dúas alturas na caixa de resonancia no canto de só unha altura. Isto permite cordas maiores, pero non necesariamente máis longas, para encaixar dentro do piano. O tensado over string foi inventado por Jean-Henri Pape durante a década de 1820 e foi patentado para o seu uso nos pianos de cola en Estados Unidos por Henry Steinway Jr. en 1859.

Ao longo do século XIX fundáronse numerosas compañías de fabricación de pianos. En 1928, Ignaz Bösendorfer fundou a súa en Austria e o ano 1853 supuxo un fito no que se refire á aparición de fábricas de pianos, xa que o alemán Heinrich Engelhard Steinweg emigrou a Estados Unidos e fundou en Nova Yprk a fábrica Steinway & Sons; Julius Blüthner fundou a súa compañía en Leipzig e Carl Bechstein fixo o propio en Berlín.

En 1863 Steinway & Sons deseñaron e fabricaron o piano vertical moderno con cordas cruzadas e unha única táboa harmónica, e en 1874 perfeccionaron o pedal tonal ou sostenuto, inventado en 1844 por Jean Louis Boisselot, que permitía un rexistro máis amplo. Ese mesmo ano, Julius Blüthner patentou o sistema aliquot, que incorporaba a cada grupo de tres cordas unha cuarta adicional máis elevada para incrementar a resonancia das mesmas e que non era percutida polo mazo, senón que vibraba en simpatía. En 1880 Steinway & Sons abriu unha sucursal en Hamburgo, o que incrementou a competencia no mercado europeo con Bechstein e Blüthner.

A partir dese ano xa pode falarse de piano moderno, tal e como se lle coñece hoxe en día, aínda que se realizaron modificacións posteriores ao deseño do piano pero demasiada transcendencia.

Clasificación

Piano de cola

Piano de cola.

Nel as cordas están en posición horizontal. Os pianos de cola teñen unha cuberta superior abatible, de xeito que os sons producidos polas cordas saen ó exterior sen barreiras de tipo algún. Fabrícanse en varios tamaños.

• piano de cola mignon: ata 130 cm de lonxitude.
• piano dun cuarto de cola. De 131 ata 189 cm de lonxitude.
• piano de media cola. De 190 ata 225 cm de lonxitude.
• piano de tres cuartos de cola. De 226 ata 255 cm de lonxitude.
• piano de gran cola. Superiores a 256 cm de lonxitude.
• Pianos excepcionais: todas as fábricas de pianos producen pianos excepcionais (artcase); algúns só con decoracións ou modificacións espectaculares dos pianos ordinarios (pés traballados, marquetería, pintura, revestimento); outros son modificacións radicais como o Pegasus de Schimmel ou M. Liminal deseñado por NYT Line e fabricado por Fazioli. É posible escoitar este piano aquí.

Este instrumento é actualmente utilizado por músicos de todas as partes do mundo

Piano vertical ou piano de parede

Piano vertical.

O piano vertical constitúe unha variante. Nel, as cordas están en posición vertical. Tamén hai de distintos tipos:

• Espineta: o máis pequeno na súa categoría cun son característico, piano de máquina indirecta (quere dicir que o mecanismo está nunha posición inferior ó teclado). Menor a 98 cm de altura.
• Piano consola: pianos de máquina directa; o mecanismo está a nivel do teclado. De 98 a 109 cm de altura.
• Piano de estudio: piano de máquina directa, un pouco máis elevada do nivel do teclado. Esta característica proporciona ó pianista unha meirande seguridade. De 110 a 139 cm de altura.
• Piano vertical antigo: piano cunha grande acústica, de máquina directa aínda máis elevada que o piano de estudio. A súa altura é moi variable dependendo da marca.

Piano electrónico

Artigo principal: Sintetizador.

O órgano electrónico ou teclado electrónico é unha invención do século XX. Ten a mesma aparencia do piano. A diferenza é que o son do órgano electrónico provén de medios de síntese electrónica. Ademais, pode reproducir o son de diferentes instrumentos e moitas veces incorpora cancións e ritmos predeterminados.

Os ritmos que veñen incorporados serven para tocar os acordes cunha soa tecla en diferentes estilos como valses, rock etc. Algúns órganos teñen un sistema de aprendizaxe, como el Yamaha Education System, o sistema de aprendizaxe de Casio ou o DoReMi de Roland. Con estes sistemas educativos pódese aprender cancións, xa que o sistema indica a tecla a premer. Pódese practicar incluso anacos de canción. Algúns modelos traen incorporado un metrónomo co que se pode sincronizar coa mesma velocidade da melodía.

O usuario pode gardar cancións creadas por el mesmo, para volver a escoitalas máis tarde. Tamén pode gravar unha melodía para cada man independentemente. Hai variedades que son sensibles ó tacto, é dicir, detectan a forza con que son premidas as teclas, como nun piano real e actúan en consecuencia, reproducindo o son con maior o menor volume.

Existen teclados electrónicos provistos dunha pantalla LCD na que se representa o pentagrama, a nota premida e as cancións. Teñen accesorios opcionais como o pedal ou conexións para ordenador. Deste xeito pódense transferir cancións desde o ordenador e viceversa.

Aínda que a calidade do son non é a dun piano e a forza coa que se tocan as teclas tamén é diferente, o órgano electrónico é unha opción máis económica que a dun piano real.

O piano na música

As 12 Sonate da cimbalo di piano e forte detto volgarmente di martelletti compostas por Lodovico Giustini en 1732 foron as primeiras obras específicas para piano.

O piano na música clásica

Moitas obras, célebres na súa versión para orquestra, foron escritas inicialmente para o piano. Algúns exemplos son as Danzas húngaras de Johannes Brahms, Cadros dunha exposición de Modest Músorgski, Gimnopedias de Erik Satie ou Canción de primavera de Felix Mendelssohn-Bartholdy.

Á inversa, moitas obras do repertorio clásico foron transcritas para o piano como, por exemplo, as transcricións que realizou Franz Liszt das sinfonías de Ludwig van Beethoven ou as fantasías sobre temas de óperas. O piano é moi utilizado en música de acompañamento da voz en coros, lieder e melodías. Tamén se utiliza en música de cámara, a dúo con outro instrumento, que adoita ser o violín ou a frauta, en tríos, cuartetos ou quintetos con piano.

O piano é o instrumento pedagóxico por excelencia porque é un instrumento polifónico, polirítmico e de simple utilización, relativamente barato e bastante sonoro. Por iso é utilizado na maioría das clases de solfexo das escolas de música e dos conservatorios como o instrumento principal do pedagogo.

Formas musicais na música clásica

As formas musicais para o piano variaron en cada época. No período barroco, cuxo repertorio estaba previsto inicialmente para clavecín ou outros instrumentos en teclado, compuxéronse principalmente obras con formas nacidas de bailes e formas contrapuntísticas como a partita, a suite, a fuga, a tocata, o pasarúa, a sonata, a gavota ou as variacións. Na época clásica, as formas predominantes foron a sonata, a fantasía, a bagatela e outras formas aristocráticas.

Na música romántica, ademais da sonata, aparecen formas máis libres e de orixes diversas como o nocturno, o impromptu, o scherzo, a balada, a fantasía, a mazurca, o valse, a rapsodia ou o preludio. Esta época verá tamén o nacemento do concerto para piano na súa forma moderna, xeralmente unha peza que necesita un dominio completo do instrumento.

Compositores destacados de música clásica

Frédéric Chopin foi un destacado pianista e compositor romántico de obras para piano.

As primeiras composicións específicas para piano apareceron en torno a 1732, entre as que destacan as 12 sonatas para piano de Lodovico Giustini tituladas Sonate da cimbalo di piano e forte detto volgarmente di martelletti.

No período barroco houbo moitos compositores destacados que compuxeron obras e concertos para instrumentos de teclado. Por iso non se lles pode considerar compositores para piano pero moitas das súas obras foron interpretadas posteriormente con dito instrumento. Entre eles destacan os alemáns Johann Sebastian Bach e Georg Friedrich Händel, os franceses Jean-Philippe Rameau e François Couperin, os italianos Domenico Scarlatti e Tomaso Albinoni e o frade español Antonio Soler.

No clasicismo destacan as obras para piano de compositores como Wolfgang Amadeus Mozart, Joseph Haydn, Ludwig van Beethoven, Muzio Clementi e outros menos coñecidos como Friedrich Kuhlau, Jan Ladislav Dussek e Anton Diabelli. Neste período tamén houbo outros compositores que crearon gran cantidade de sonatinas, rondós e variacións, en ocasións con fins didácticos.

O piano foi un instrumento representativo do romanticismo musical, non só no ámbito musical, senón tamén no técnico xa que, grazas aos avances tecnolóxicos froito da revolución industrial, o seu mecanismo foi mellorado substancialmente. Da mesma forma que o capitalismo influíu no modo de organización xerárquico das cadeas de produción, o piano utilizouse como ferramenta para conseguir a expresión musical e como axuda á composición. En dito período houbo importantes compositores como Felix Mendelssohn-Bartholdy, Frédéric Chopin, Franz Liszt, Robert Schumann, Franz Schubert, Johannes Brahms, Edvard Grieg e Isaac Albéniz que realizaron obras para piano. Do romanticismo tardío destacan compositores como Aleksandr Skriabin, Sergéi Rajmáninov e Gabriel Fauré.

Son poucos os compositores para piano que se poden considerar impresionistas. Destaca principalmente Claude Debussy que compuxo unha ampla variedade de obras para piano e para orquestra e grupos de cámara, ademais de 24 preludios, varias suites, estudos e outras obras. A sinfonía ou a sonata para piano foron composicións moi usadas polos compositores románticos e postrománticos, pero Debussy nunca compuxo ningunha obra deste tipo. Outro compositor francés que realizou obras deste estilo foi Maurice Ravel, aínda que se considera un compositor neoclásico máis ca impresionista. Compuxo un elevado número de obras para piano, que orquestrou na súa maioría, e tamén transcribiu para piano obras propias ideadas para orquestra.

Na música contemporánea compositores como Béla Bartók, Igor Stravinskii, Sergéi Prokófiev, Aaron Copland, Dmitrii Shostakóvich, Arnold Schönberg e Dmitrii Kabalevskii, entre outros, compuxeron unha ampla literatura pianística.