A borracheira na cultura popular galega

Engadir ligazóns
Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Artigo principal: Embriaguez.

A acción de emborracharse, como os termos borracheira e borracho, reciben en Galicia numerosas denominacións, descritivas ou eufemísticas. Nesta sinonimia tan ampla inflúen diversos factores, como o rexistro do falante (culto, coloquial, vulgar) ou os distintos graos que se poden presentar, desde o resultante do consumo de pequenas cantidades, que conseguen achispar ou causar contenteira, ata a borracheira absoluta. Inclúense tamén algúns castelanismos que, por razóns eufemísticas, adoitan utilizarse para referirse a determinados feitos como o que nos ocupa, e como tamén acontece con realidades de carácter sexual ou escatolóxico:

  • Aballoarse, acamballarse, achisparse, afumarse, embebedarse, embriagarse, empiparse, encherse, enchisparse.

Do mesmo xeito, son numerosísimas as formas de designar a un borracho (insistimos, nos seus diferentes graos):

  • Aballoado, achispado, aforador, afumado, alegre, alustrado, bébedo, bebido, borracheiro, borrachel, borrachento, borrachín, caneco, chiquiteiro, chispo, dipsómano, ebrio, embriagado, mamado, peneco, peneque, tomado.

E, por outra banda, as formas de referirse á borracheira:

  • Asturiana, bebedeira, bebedela, borrachea, cagallón, calcada, candonga, candorga, carena, carpanta, carrada, chea, chispa, coello, cogorza, curda, ebriedade, embriaguez, filomena, gaita, galumera, jesusa, larada, lona, lorbaga, lupanda, merda, merluza, mona, pea, pedo, pelica, petenera, raposa, talanguera, talanquera, taranqueira, tallada, temulencia, toalla, tralla, tranca, trompa, trusca, turca.

Léxico relacionado[editar | editar a fonte]

As palabras borracho e borracha, así como borracheira dan pé a denominacións doutras realidades, relacionadas directa ou indirectamente co seu significado recto.

Así, borracho dá nome a:

  • Distintos froitos, como a variedade de pexego de polpa de cor do viño tinto (pexego borracho).
  • Diferentes especies de peixes do xénero Trigla (T. lucerna, T. cuculus, T. gurnardus, T. hirundo), tamén coñecidos como escachos ou escachos vermellos. O nome vénlles da súa coloración avermellada [1].

Pola súa banda, borracha dá nome a:

  • Bota para o viño.
  • Distintos moluscos gasterópodos mariños, como a Aplysia punctata, semellante a unha lesma de gran tamaño (tamén se chaman lesmas de mar), que deitan unha tinta de cor violácea escura.
  • O peixe tamén denominado choupa (Spondyliosoma cantharus), chamado así polas manchas que presenta no seu corpo, que semellan ás que deixa o viño tinto na roupa.
  • O xogo infantil buxaina.

Co nome de borrachiños desígnanse:

  • Os froitos do érbedo (denominación recollida no leste de Lugo e concellos galegofalantes de Asturias, como Navia ou Coaña, e do Bierzo; en Santander: borrachos). O seu consumo, en ben maduros, producen síntomas similares á borracheira.
  • Uns biscoitos ou chulas feitas con pan mollado en viño ou xerez, salferidas de azucre. Cómense como sobremesa.

O nome de borracheira designa unha planta gramínea, máis coñecida como xoio (Lolium temulentum, en castelán cizaña), que crece entre os campos de trigo ou cebada e produce unha espiga cuns grans ricos en temulina, substancia que, mesturada coa fariña, fai que o pan feito con ese cereal contaminado con estoutra gramínea produza vértixes e alteracións que poden lembrar ás dunha borracheira.

  • Borracho ou escacho (Trigla lucerna)
    Borracho ou escacho (Trigla lucerna)
  • Borracha ou lesma de mar (Aplysia sp)
    Borracha ou lesma de mar (Aplysia sp)
  • Borracha (bota para viño)
    Borracha (bota para viño)
  • Borrachiños (froitos do érbedo)
    Borrachiños (froitos do érbedo)

Locucións[editar | editar a fonte]

Borracho coma un pelexo.
  • Andar/estar/ir na mula: estar bébedo [2].
  • Andar feito unha cuba: estar completamente borracho [3].
  • Bébedo coma un congro, máis bébedo que un congro: moi bébedo.
  • Beber máis que unha toupeira: beber moito, non darse cheo nunca. A frase deriva da imposibilidade real de inundar unha toupeira, por máis auga que se lle bote.
  • Borracho coma un pelexo: dise de quen está totalmente borracho [4].
  • Cargar dianteiro: ir bébedo.
  • Cargar o carro: embebedarse (Cando me viches onte cargara o carro e por iso ía así) [2].
  • Coller unha mosca: emborracharse.
  • Comprar unha mula: emborracharse.
  • Dormir a mona: dormir a borracheira [5].
  • Estar borracho coma un pelexo.
  • Estar coma unha cuba: estar completamente bébedo [3].
  • Ir co ela: ir borracho, andar a tumbos, non terse en pé [6].
  • Ir contento: haber bebido pouco, o suficiente para perder a inhibición [6].
  • Levar boa carrada: ir bébedo (Olla como vai ese, leva boa carrada) [2].
  • Pesarlle a un a cabeza máis cos pés: non terse en pé como consecuencia do estado de embriaguez.
  • Pillar unha merluza: castelanismo por coller unha borracheira.
  • Pillar unha mona: embebedarse [5].
  • Se corres como bebes, imos ás lebres: advertencia a quen bebe moito e deprisa.
  • Ser un borrachelas: dado á bebida, aínda que sen chegar a ser un borracho habitual.
  • Ter a lingua grosa: estar bébedo e mostrar dificultades na fala.

Refraneiro[editar | editar a fonte]

No restaurante La Mie Henri de Toulouse-Lautrec 1891
  • A auga non emborracha, nin enferma, nin entrampa [7].
  • A auga non enferma nin embebeda [7].
  • A beber viño nunca me gañou veciño.
  • A muller e o viño sacan o home de tino [8].
  • A xente ve o que bebo, mais non ve a sede que teño [9].
  • A xogueta e a bebedela botan as casas por terra.
  • Alegre, alegrete, arranca-carrascos e tente-bonete [10]
  • Bebamos hastra que máis non poidamos [9].
  • Bebamos hastra que non nos vexamos [9].
  • Beber, beber, hastra máis non poder [9].
  • Beber hastra non ver [9].
  • Ben boa é a auga que non custa nada e non emborracha [7].
  • Borracheira de auga non emborracha [11].
  • Cando o borracho ronca, o viño no barril apousa.
  • Debaixo dunha mala capa, hai ás veces un bo bebedor [12].
  • Debaixo dunha mala capa hai un gran bebedor.
  • Deus te garde de amigo reconciliado, de can atado, de borracho irado e de home arroutado.
  • Muller que moito bebe, tarde paga o que debe [8].
  • Mulleres e viño sacan ó home do bo camiño [8].
  • Ninguién que beba viño chame borracho ó seu veciño [13].
  • Ninguién se emborracha co viño da súa casa [13].
  • Nosa Señora dos Arcos, avogada dos borrachos [14].
  • O amor e o viño sacan ao home de tino.
  • O borracho logo solta o que ten no papo.
  • O que se dá á bebida ben pouco estima a súa vida.
  • O viño das cepas vellas quenta as orellas'.
  • O viño do Ribeiro ten sona de paroleiro.
  • O viño ten tres propiedades: facer durmir, facer rir e as cores saír.
  • Por un amigo non é pecado que se emborrache un home honrado.
  • Quen bebe un pouco, bebe un pouco máis.
  • Quen é amigo do viño, de sí mismo é enemigo [13].
  • Por san Martiño cae máis auga do que o borracho bebe viño.
  • Un gotiño de augardente deixa o estómago quente e fai ó home forte e valente.
  • Viño do Ribeiro, falangueiro e trouleiro.
  • Viño en sopas non emborracha.
  • Viño tinto do Ribeiro, falangueiro e trouleiro.

Cantigueiro[editar | editar a fonte]

  • A miña muller, Farruco,/ éche unha cumprimenteira:/ bebeu un xarro de viño,/ comeu unha bola enteira [15].
  • A vida do carreteiro/ non hai vida como ela:/ a semana no carreto/ e o domingo na taberna.
  • A vida do carreteiro,/ non hai vida como ela,/ a semana no camiño,/ o domingo na taberna.
  • Eu emborrachar, emborrachar, emborracheime,/ emborracheime na beira do mar,/ eu emborrachar, emborrachar, emborracheime,/ e non me puiden desemborrachar [16].
  • Heiche de dar viño tinto,/ sopas de pan balorento,/ moza que falas comigo,/ mira que pérde-lo tempo [17].
  • O crego que che casou/ debía de estar borracho/ porque non che preguntou/ se eras femia ou eras macho [18].
  • O cuco canta no monte/ e na torre a cigoña,/ o paxariño na gaiola/ e o borracho na taberna.
  • O cura vendeu, vendeu,/ e non tiña que vender,/ vendeu o rabo da besta/ ¡borrachón! para beber.
  • O paxaro de María/ foime ás uvas ó bacelo,/ tod’os paxaros ten pruma,/ o de María ten pelo [19].
  • Para cantar e beilar,/ as nenas da Pelengrina;/ para beber a perrita,/ as borrachonas de Elviña [20].
  • Para zapateiros, Noia,/ para pescadas, o Son,/ para mozos ¡viva Boiro!/ para borrachos, Cespón [21].
  • Sempre suspirei, de moza,/ por un guapo labrador,/ agora tamén o teño/ borrachón e xogador.
  • Si tu vira-lo que eu vin/ na feira do Carballiño,/ vinte cinco xastres xuntos/ bebendo un neto de viño [22].
  • Viva O Maño, viva O Maño,/ que é terra de moito pan,/ o forno da miña sogra/ bota uvas polo vran [23].

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ Carmo Ríos Panisse (1977).
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Ramón Anxo Martíns Seixo 2013.
  3. ↑ 3,0 3,1 Eladio Rodríguez González, s. v. cuba.
  4. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. borracho.
  5. ↑ 5,0 5,1 Eladio Rodríguez González, s. v. mona.
  6. ↑ 6,0 6,1 Eladio Rodríguez González, s. v. ir.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Eladio Rodríguez González, s. v. auga.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Eladio Rodríguez González, s. v. muller.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 Eladio Rodríguez González, s. v. beber.
  10. ↑ Son os graos da bebedela.
  11. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. borracheira.
  12. ↑ Eladio Rodríguez González, s. v. debaixo.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Eladio Rodríguez González, s. v. viño.
  14. ↑ Álvarez Blázquez recólleo como refrán na súa compilación do Refraneiro do Viño, sen explicación de qué "Nosa Señora dos Arcos" se trata.
  15. ↑ Saudade nº 4, xullo 1943, 29.
  16. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 177.
  17. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 181. No orixinal: valorento, perdel-o.
  18. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 186.
  19. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 197. No orixinal: âs uvas, ô bacelo, todo-os, tên pruma (pero ten pelo).
  20. ↑ O colector desta cantiga, Pérez Ballesteros, explica que "Pelengrina é unha parroquia do Burgo, próxima á Coruña"; actualmente, O Burgo é lugar e parroquia do concello limítrofe de Culleredo, e nin Pelengrina nin forma parecida figuran no Nomencátor. Elviña é parroquia próxima á Coruña. Segundo Eladio Rodríguez, a perrita é unha "copa de aguardiente de caña, que tomaban en La Coruña los pescadores y marineros en ayunas, para entonar el estómago, al salir a sus faenas. Esta costumbre antigua llamábase 'toma-la perrita', y desapareció en la primera veintena del actual siglo" (refírese ó século XX).
  21. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 172. No orixinal: Noya, Són.
  22. ↑ Juan Sobreira Salgado: Papeletas. No orixinal: Si tu vira lo que vin/ na feyra do Carballiño,/ vinte cinco xastres juntos/ bebend'un neto de viño
  23. ↑ Fermín Bouza Brey 1929, 195.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

  • ANÓNIMO: Saudade. Verba Galega nas Américas, México 1942-1953. Ed. facsímile do Centro do Ramón Piñeiro 2008.
  • ANÓNIMO (X. M. Álvarez Blázquez): Refraneiro do viño. Ed. Castrelos. Col. O Moucho. Vigo 1974.
  • BOUZA BREY, Fermín: "Cantigas populares da Arousa", en Arquivos do Seminario de Estudos Galegos III, 1929, 153-204 [en facsímile II].
  • GARCÍA GONZÁLEZ, Constantino: Glosario de voces galegas de hoxe. Universidade de Santiago (VERBA, anexo 27), Compostela 1985.
  • Ramón Anxo Martíns Seixo: "'Perdóolle o mal que me fai polo ben que me sabe'. Unha aproximación aos campos semánticos da comida e da bebida na fraseoloxía galega", en Cadernos de Fraseoloxía Galega 15, 2013, 463-486.
  • NOIA CAMPOS, Camiño, e outros: Diccionario de sinónimos da lingua galega. Galaxia, Vigo 1997.
  • PÉREZ BALLESTEROS, José: Cancionero popular gallego y en particular de la provincia de la Coruña 1885-1886; reed. facs. Akal, Madrid 1979.
  • RÍOS PANISSE, M. do Carmo: Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia I. Invertebrados y peces, Verba anexo 7, Universidade de Santiago 1977.
  • RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Galaxia, Vigo 1958-1961.
  • SOBREIRA, Juan: Papeletas de un diccionario gallego (1792-1797), ed. de J. L. Pensado Tomé, Instituto de Estudios Orensanos, Ourense 1979.
  • VARIOS: Diccionario normativo galego-castelán. Galaxia, Vigo 1992.
  • VARIOS: Diccionario Xerais da lingua. Xerais, Vigo 1988.
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=A_borracheira_na_cultura_popular_galega&oldid=6428501»