José Emilio Pacheco

José Emilio Pacheco

Biografía
Nacemento	(es) José Emilio Pacheco Barny 30 de xuño de 1939 Cidade de México
Morte	26 de xaneiro de 2014 (74 anos) Cidade de México
Causa da morte	Parada cardiorrespiratoria
Datos persoais
País de nacionalidade	México
Educación	Universidade Nacional Autónoma de México
Actividade
Ocupación	poeta , tradutor , cantante , crítico literario , guionista , novelista , ensaísta , escritor
Empregador	Universidade de Essex Universidade Nacional Autónoma de México Universidade de Maryland
Membro de	Colegio Nacional (en) Academia Mexicana da Lingua
Lingua	Lingua inglesa
Instrumento	Voz
Obra
Obras destacables Battles in the Desert (en)
Familia
Cónxuxe	Cristina Pacheco (en) (1962–2014)
Premios (2013)  Golden Wreath (en) (2009)  Premio Miguel de Cervantes (2009)  Premio Raíña Sofía de Poesía Iberoamericana (2004)  Alfonso Reyes International Prize (en) (2001)  Premio Iberoamericano de Letras José Donoso (pt) (2000)  José Fuentes Mares National Prize for Literature (en) (1973)  Xavier Villaurrutia Award (en)  Premio Nacional de Poesía Aguascalientes (en)  Bolsa de estudos Guggenheim  Premio Magda Donato (pt)  Premio Nacional de Ciencias e Artes  Pablo Neruda Ibero-American Poetry Award (en)

José Emilio Pacheco Berny, nado na Cidade de México o 30 de xuño de 1939 e finado no mesmo lugar o 26 de xaneiro de 2014, foi un destacado escritor mexicano que publicou poesía, crónica, novela, conto, ensaio, crítica literaria e tradución.

Está considerado integrante da chamada xeración do cincuenta ou de medio século, na que tamén se inclúe a Juan Vicente Melo, Inés Arredondo, Juan García Ponce, Huberto Batis, Sergio Pitol, José de la Colina, Salvador Elizondo, Carlos Monsiváis, entre outros. Compartiu a perspectiva cosmopolita que caracteriza os literatos desa xeración, e os temas que abordou nos seus textos van desde a historia e o tempo cíclico, os universos da infancia e do fantástico, até a cidade e a morte. A escritura de Pacheco distínguese por un constante cuestionamiento sobre a vida no mundo moderno, sobre a literatura e a súa propia produción artística, así como polo uso dunha linguaxe sen rebuscamentos, accesible.

Traxectoria

Comezou a escribir na adolescencia, época na que publicaba en revistas estudantís e periódicos como Proa (da Escola Preparatoria, Centro Universitario, México, 1955), Diario de Yucatán, Diario del Sureste (ambos de Mérida, 1956-1958); as estudantís Índice (1957) e Letras Nuevas, a primeira Facultade de Dereito e a segunda da de Filosofía e Letras da UNAM.

Pacheco ingresou na carreira de Dereito na Universidade Autónoma de México, pero abandonouna aos 19 anos para dedicarse á escritura. Participou en diversas revistas e suplementos culturais, como México en la Cultura, Siempre!, Diálogos, Revista Mexicana de Literatura, Diorama de la Cultura, Ramas Nuevas, suplemento de Estaciones, onde traballou con Monsiváis. A súa consolidación como escritor plasmouse nas súas publicacións na Cultura en México, de Fernando Benítez, “o seu guía, amigo e mestre”. Foi profesor na Universidade de Maryland, en Estados Unidos, Canadá e Inglaterra, investigador no Departamento de Estudos Históricos do INAH, e membro do Colexio Nacional desde o 10 de xullo de 1986.

A súa obra

A obra de Pacheco abrangue a narrativa, o conto, a novela, a crónica, a poesía, a tradución e o ensaio. Existen características que unen os seus textos, aínda que cada un dos xéneros traballados polo autor pode distinguirse dos outros por elementos particulares; unha constante da súa obra é a constante renovación ou reescritura. Consideraba a literatura como algo dinámico e cambiante, o cal o levou a revisar e reescribir as súas propias obras, nun afán de autocrítica. A súa idea acerca da reescrita inclúe un diálogo cos textos anteriores (de autores modernos como Jorge Luís Borges, Ernesto Cardeal, e clásicos, como Catulo) e cos seus propios lectores. Como explicou Oviedo, “a súa obra é, en certa maneira, unha antoloxía formada pola reescritura das súas lecturas –un novo texto que se sobreimprime noutros textos preexistentes”.

Narrativa

A obra narrativa de José Emilio está representada por tres libros de contos —La sangre de Medusa (1958), El viento distante y otros relatos (1963) e El principio del placer (1972)—; dúas novelas —Morirás lejos (1967) e Las batallas en el desierto (1981)— e por múltiples crónicas escritas nos suplementos e revistas nos que participou. Con respecto aos seus contos, a autora Bárbara Bockus sinala o seu carácter alusivo máis que directo, a súa tendencia á brevidade, e a escaseza do detalle descritivo ou anecdótico. Neles aparece de maneira constante o tema do paso do tempo e da repetición da historia; tamén son usuais os universos da infancia e do fantástico.

Os textos fantásticos distínguense “porque nun universo ficticio cognoscible e manipulable para os personaxes” ocorre un feito insólito que non é posible explicar; así, en «Tenga para que se entretenga» (do volume O principio del placer) atopamos a unha nai (Olga) e ao seu fillo (Rafael) no Bosque de Chapultepec en 1943 e de súpeto, sucede o insólito: "Rafael entretíñase en obstaculizar cunha poliña o paso dun caracol. Nese instante abriuse un rectángulo de madeira oculto baixo a herba rala do cerro e apareceu un home […] saíu do subterráneo, foi cara a Olga, tendeulle un xornal dobrado e unha rosa cun alfinete: -Teña para que se entreteña. Teña para que a prenda". A orixe do personaxe misterioso e as súas razóns para presentarse ante a muller e o neno non son explicadas de maneira definitiva por ningunha lei (nin a do mundo ficticio en que habitan os personaxes, nin mediante as leis dun universo marabilloso).

Morirás lejos “recrea a persecución de séculos que sufriron os xudeus até o holocausto”, e nas batallas no deserto atópanse os temas da destrución da cidade e a infancia como un pasado en que o personaxe descobre tanto o amor como o desengano.

A columna Inventario

En relación directa co tema da historia áchase a crónica, xénero híbrido, “a metade de camiño entre a ficción e os feitos” onde Pacheco “atopou a expresión ideal e propia para contar o vasto horizonte dunha época e dunha sociedade determinada”. A columna Inventario do suplemento Diorama de la Cultura do xornal Excélsior, dirixido por Xulio Scherer, desempeñou un papel importante na creación e difusión das crónicas de Pacheco; unha relevancia similar tivo a revista Proceso, proxecto ao cal foi convidado o mesmo Scherer en 1976. Alí “Pacheco empezou unha nova etapa do seu traballo de xornalismo cultural, publicando notas, traducións, artigos e crónicas”. O escritor mantivo dita columna por varias décadas, na cal fixo revisións bibliográficas no seu particular estilo. Non se limitou á revisión de autores mexicanos, aínda que fixo revisións temáticas temporais (por ano, como 1914, 1938 e 1950, por períodos como a Revolución mexicana ou autores que traduciu, como Eliot).

A primeira aparición de Inventario foi o 5 de agosto de 1973 na páxina 16 da sección Diorama. Nese medio alternou a súa aparición coa de Baulmundo de Gustavo Sainz, do español José de la Colina e o uruguaio Danubio Torres Fierro. Tras ausentarse seis meses, Pacheco reiníciaa o 1 de xuño de 1975 cun artigo sobre Óscar Wilde e Alfred Douglas. Despois da destitución da mesa directiva de Excélsior ocorrida ao ano seguinte, apoiou a Scherer e levou a súa columna á revista Proceso, onde apareceu desde o primeiro número en novembro de 1976 (onde escribiu sobre Saul Bellow) até a súa morte en 2014 (a última foi sobre o entón recente falecemento de Juan Gelman).

O accidente que sufriu previo á súa morte ocorreu no seu estudo a noite do venres 24 de xaneiro logo de terminar a súa columna. Quedou pendente a publicación de volumes temáticos coas preto de 7.000 columnas, por suxestión de Vicente Leñero, dada a negativa de Pacheco de reunilos nun só volume. Inventario recibiu o Premio Nacional de Xornalismo en Divulgación Cultural de 1980, que o escritor evitou recoller por propia man do entón presidente José López Portillo: "José Emilio escondeuse, fixo crer que estaba fóra de México e pediume, xa que ao galardón agregábase un diploma para o medio que o publicaba, se podía ir recollelo á cerimonia de Los Pinos. E si fun".

Poesía

Os dous primeiros libros de poesía escritos por José Emilio Pacheco, Los elementos de la noche (1963) e El reposo del fuego (1966), teñen en común algúns trazos e temas, o cal permite consideralos como parte dun primeiro período lírico; segundo José Miguel Oviedo, ambos coinciden no influxo “do sector máis depurado da poesía española deste século (Cernuda, Salinas, Jorge Guillén), de certos motivos e símbolos de Jorge Luis Borges, Xavier Villaurrutia e Octavio Paz”.

O tema do paso do tempo aparece de maneira recorrente na poesía de Pacheco: a conciencia do transitorio da vida e dos procesos de destrución son eixo de numerosos poemas. A eles súmaselles o da posibilidade da resurrección, e dun tempo cíclico: a renovación inclúe tamén a poesía, un acto que pode rexurdir, transformarse, pois “a palabra é a imaxe mesma do cambio.” En ambos os poemarios áchase presente a influencia de Heráclito: “embarcado no rumbo heracliteano, Pacheco vai alternando o seu conflito vida/morte coa contradición auga/lume”.

Con No me preguntes como pasa el tempo (1969) inicia un segundo período na súa poesía: aínda que conserva elementos achados nos libros anteriores, o cambio ocorrido débese a unha perspectiva crítica moi marcada. Nesta segunda fase Pacheco utiliza a ironía e a irreverencia crítica; as abstraccións diminúen e o autor céntrase nunha preocupación ética e estética, xa que se formula a cuestión: Que sentido ten e que lugar ocupa a poesía no mundo moderno? Trátase dunha obra que reflexiona sobre a “propia materia da poesía.” A perspectiva crítica de Pacheco continúa especialmente en Irás y no volverás (1973) e en Desde entonces (1980), obras nas cales hai un interese especial en aspectos sociais, na denuncia das inxustizas.

Traducións

A tradución, para José Emilio Pacheco, vincúlase estreitamente coa súa perspectiva acerca da literatura, da poesía en especial: a palabra renóvase, é posible e válido reescribir un texto de tempos pasados ou contemporáneos, dunha lingua a outra. Un poema “pode ser escrito varias veces, o que fai posible ‘traducir’[…] o tradutor non é un traidor: é un creador”. Entre os escritores traducidos pódese citar a Samuel Beckett (Cómo es), Walter Benjamin (París, capital del siglo XIX), Tennessee Williams (Un tranvía llamado desexo), Harold Pinter, Óscar Wilde, Edgar Le Masters, T.S. Elliot, Víctor Hugo, Walt Whitman, Truman Capote, Ernest Hemingway, William Faulkner e moitos outros.

Obra publicada

Poesía

• Los elementos de la noche (1963)
• El reposo del fuego (1966)
• No me preguntes cómo pasa el tiempo (1969)
• Irás y no volverás (1973)
• Islas a la deriva (1976)
• Desde entonces (1979)
• Los trabajos del mar (1983)
• Miro la tierra (1987)
• Ciudad de la memoria (1990)
• El silencio de la luna (1996)
• La arena errante (1999)
• Siglo pasado (2000)
• Tarde o temprano (Poemas 1958-2009) (2009; poesía completa, FCE)
• Como la lluvia (2009)
• La edad de las tinieblas (2009)
• El espejo de los ecos (Taller de comunicación gráfica, 2012)

Conto

• El viento distante (1963)
• El principio del placer (1972)
• La sangre de Medusa y otros cuentos marginales (1990, relatos reunidos de entre 1956 e 1984)

Novela

• Morirás lejos (1967)
• Las batallas en el desierto (1981)

Artigos

• Inventario I. Antología. 1973-1983 (2017)
• Inventario II. Antología. 1984-1992 (2017)
• Inventario III. Antología. 1993-2014 (2017)

Ensaios

• Jorge Luis Borges. Una invitación a su lectura (1999), de José Emilio Pacheco. Reeditado como Jorge Luis Borges (2019).
• Ramón López Velarde. La lumbre inmóvil (2003)

Tradución

• Cuatro cuartetos, de T. S. Eliot
• Cómo es, de Samuel Beckett
• Vidas imaginarias, de Marcel Schwob
• De profundis, de Oscar Wilde
• Un tranvía llamado deseo, de Tennessee Williams

Antoloxía

Antología del modernismo (1884-1921) (1970) México, UNAM.

Cine e música

• La otra mujer de Julián Soler (1972).
• El castillo de la pureza (1972), película de Arturo Ripstein con guión do director e de Pacheco e a actuación de Claudio Brook, Rita Macedo, Arturo Beristáin, Diana Bracho, María Rojo e Gladys Bermejo, entre outros.
• Los cachorros de Jorge Fons (1973).
• Los cachorros de Jorge Fons (1973).
• El santo oficio d'Arturo Ripstein (1974).
• Foxtrot d'Arturo Ripstein (1976).
• La pasión según Berenice de Jaime Humberto Hermosillo (1976).
• Lecumberri d'Arturo Ripstein (1977).
• El lugar sin límites d'Arturo Ripstein (1978).
• El principio del placer de Hilda Soriano (1981).
• Mariana, Mariana (1987), adaptación da novela Las batallas en el desierto; filme dirixido por Alberto Isaac con guión de Vicente Leñero e a actuación de Luís Mario e Gerardo Quiroz, Pedro Armendáriz Jr., Aarón Hernán, Saby Kamalich e Elizabeth Aguilar.
• «Las batallas», canción baseada na historia do libro Las batallas en el desierto presentado no disco Café Tacuba (1992) do grupo homónimo.
• El reposo del fuego, obra sinfónica para tenor e orquestra sinfónica composta polo compositor regiomontano Gustavo A. Farías García, con poemas do libro homónimo de Pacheco estreada en 1995 pola Orquestra Sinfónica de Nuevo León na súa Tempada de Novos Valores.
• Entre libros, programa semanal de entrevistas e comentarios de actualidade literaria en Radio Universidade, UNAM, 1961-1964; con Rosario Casteláns, Juan Vicente Melo, Carlos Monsiváis e Sergio Pitol.
• Cine verdad. redactor deste semanario cinematográfico, revista cultural que se pasaba en cines mexicanos, 1961-1969; con Carlos Fuentes, Gabriel García Márquez, Julieta Campos, Luís Suárez, Juan Dutch.
• Antología poética; disco con prólogo de Eduardo Elizalde; Voz Viva de México, UNAM, 1968.

Premios e recoñecementos

• Premio Magda Donato 1967 por Morirás lejos
• Premio Nacional de Poesía Aguascalientes 1969 por No me preguntes cómo pasa el tiempo.
• Premio Xavier Villaurrutia 1973 por El principio del placer
• Doutor honoris causa da Universidade Autónoma de Sinaloa (16 de novembro de 1979)
• Premio Nacional de Xornalismo de México 1980 por Divulgación Cultural
• Premio Malcolm Lowry 1991 por traxectoria (Ensaio literario)
• Premio Nacional de Ciencias e Artes na área de Lingüística e Literatura 1992
• Premio José Asunción Silva ao mellor libro de poemas en español publicado entre 1990 e 1995
• Premio Mazatlán de Literatura 1999
• Premio Iberoamericano de Letras José Donoso 2001
• Premio Internacional Octavio Paz de Poesía e Ensaio 2003
• Premio de Poesía Iberoamericana Ramón López Velarde 2003
• Premio Internacional Alfonso Reyes 2004
• Premio Iberoamericano de Poesía Pablo Neruda 2004
• Premio Internacional de Poesía Federico García Lorca 2005
• Membro honorario da Academia Mexicana da Lingua (23 de maio de 2006)
• Premio Reina Sofía de Poesía Iberoamericana 2009
• Medalla 1808, outorgada polo goberno do Distrito Federal (25 de xuño de 2009)
• Medalla de Ouro de Belas Artes, outorgada da Secretaría de Educación Pública de México (28 de xuño de 2009)
• Premio Cervantes 2009
• Doutoramento honoris causa pola Universidade Autónoma de Nuevo León (11 de setembro de 2009)
• Doutoramento honoris causa pola Universidade Autónoma de Campeche (3 de marzo de 2010)
• Doutoramento honoris causa pola Universidade Nacional Autónoma de México (23 de setembro de 2010)
• Premio Alfonso Reyes 2011, do Colexio de México

Recintos co seu nome

• A Casa de la Palabra José Emilio Pacheco, en Azcapotzalco, Cidade de México; inaugurada polo escritor o 26 de novembro de 2006.
• O Centro Integral para o Desenvolvemento “José Emilio Pacheco”, na colonia Nova Atzacoalco, Cidade de México; inaugurado por Pacheco o 15 de decembro de 2011.
• A Casa do Poeta José Emilio Pacheco, en Tlalnepantla, Estado de México.
• Fondo de cultura José Emilio Pacheco, en Tuxtla Gutiérrez, Chiapas.
• Centro da cultura e as artes "José Emilio Pacheco", en Tlalnepantla, Estado de México.

Véxase tamén

Bibliografía

• José Emilio Pacheco: perspectivas críticas / Hugo J Verani, 2006
• Ensoñación cósmica: poética de El reposo de fuego, de José Emilio Pacheco / Betina Bahía Diwan, 2004
• Dilemas de la poesía de fin de siglo: José Emilio Pacheco y Jaime Sáenz / Elizabeth Pérez, 2001
• José Emilio Pacheco: poeta y cuentista posmoderno / José de Jesús Ramos, 1992
• El papel del lector en la novela mexicana contemporánea: José Emilio Pacheco / Magda Graniela-Rodríguez, 1991
• José Emilio Pacheco: poética y poesía del prosaísmo / Daniel Torres, 1990
• La hoguera y el viento: José Emilio Pacheco ante la crítica / Hugo J Verani, 1987
• José Emilio Pacheco / Luis Antonio de Villena, 1986
• Ficción e historia: la narrativa de José Emilio Pacheco / Yvette Jiménez de Báez, 1979
• Ruiz Álvaro e Edith Negrín (coord.), Pasión por la palabra. Homenaje a José Emilio (coord.) México, UNAM/UAM , 2013
• Karl Kohut (ed.), Literatura mexicana hoy. Del 68 al ocaso de la revolución. Madrid, Vervuert, 1995.
• Rafael Olea Franco,En el reino fantástico de los aparecidos: Roa Bárcena, Fuentes y Pacheco. México, Colegio de México, 2004.
• Manuel Fernández Perera (coord.) La literatura mexicana del siglo XX. México, FCE, 2008.

En inglés

• Modern Spanish American poets. Second series / María Antonia Salgado, 2004
• José Emilio Pacheco and the poets of the shadows / Ronald J Friis, 2001
• Out of the volcano: portraits of contemporary Mexican artists / Margaret Sayers Peden, 1991
• Tradition and renewal: essays on twentieth-century Latin American literature and culture / Merlin H Forster, 1975
• The turning tides: the poetry of José Emilio Pacheco / Mary Kathryn Docter, 1991
• Time in the poetry of José Emilio Pacheco: images, themes, poetics / Judith Roman Topletz, 1983