Historia precolombiana de Colombia

Culturas precolombianas de Colombia.

A época precolombiana refírese ó período histórico de Colombia anterior á colonización española. O termo "precolombiana" refírese ós pobos que habitaban América antes da chegada de Cristovo Colón en 1492, pero aplicado exclusivamente ás antigas colonias españolas no continente, o que hoxe coñecemos como Hispanoamérica.

Primeiros poboadores

Os achados arqueolóxicos máis antigos foron atopados nos abeiros rochosos de Chiribiquete, onde foron datadas pictografías rupestres de até 19.510 anos antes do presente. En Pubenza (Tocaima, Cundinamarca) atopáronse oito artefactos e nunha capa estratigráfica datada en 16.400 anos AP. No sitio El Jordán, Roncesvalles (Tolima), a presenza humana foi datada en 12.900 anos AP. Nos abeiros rochosos do El Abra, ó leste de Zipaquirá, na Sabana de Bogotá atopáronse instrumentos líticos en 1967, datados do 10.460 a. C. ± 160. Este achado no centro do país significa que as migracións paleoindias chegaron a Suramérica con anos de anterioridade a estas datas.

Na Sabana de Bogotá atopáronse no abeiro de Tequendama ferramentas de pedra elaboradas con esmero, como raspadores, coitelos laminares e puntas de proxectil, que datan dun milenio máis tarde. Foron elaborados por grupos de cazadores especializados, de quen apenas se atoparon cinco falanxes. De entre o 7500 a. C. e 6500 a. C. proveñen menos obxectos de pedra pero aparecen xavelinas e outros obxectos de madeira, así como múltiples instrumentos de óso de animal e ademais ósos humanos calcinados. Atóparonse esqueletos completos do 5000 a. C., dun tipo físico diferente ó dos muiscas que chegaron posteriormente á rexión.

Atopáronse asentamentos arqueolóxicos da etapa arcaica en diferentes lugares de Colombia. En San Jacinto acháronse mostras de cerámica que datan de 3.000 a.C.; en Monsú descubríronse asentamentos adaptados á vida costeira caracterizados por ser recolectores de moluscos cunha antigüidade de 3.350 a. C. e 1.300 a.C.; na Rexión Amazónica achouse un asentamento no que se evidencia a agricultura cara ó ano 2.700 a. C. Na Costa Caribe atopáronse probas de aldeas xa organizadas socioculturalmente do formativo inferior cara á culminación do segundo milenio a.C. En Malambo, preto da costa do mar Caribe, atopáronse rexistros de cerámica antropomorfa, zoomorfa e de cultivos que datan de 1120 a.C.

Culturas precolombianas

Os primeiros vestixios coñecidos de cultura hortícola sobre o territorio colombiano atópanse na zona de influencia dos Montes de María, que asucan os departamentos de Bolívar e Sucre, ademais dun contraforte destes montes cara ó departamento do Atlántico onde tamén houbo pequenos asentamentos relacionados con tribos que se formaron sobre todo na área denominada Puerto Hormiga, onde se realizaron escavacións, e atopáronse vasillas e olaría, á que se lles practicaron probas que sitúan a esta cultura no V milenio a. C. Estas comunidades fóronse dispersando, e parece que trasladaron os seus coñecementos en pesca e olaría á cultura zenú, na cal se integraron ó migrar ó norte.

Así mesmo en Araracuara, Caquetá, atopáronse restos de asentamentos e prácticas hortícolas, así como cerámica provenientes de 2700 a. C.

O sitio Zipacón, indica que os desenvolvementos agrícolas no altiplano cundiboyacense remóntanse máis aló do 1320 a. C.; con coexistencia da cazaría e recolección, xunto con prácticas agrícolas e olaría durante o período cultural Herrera.

San Agustín e Tierradentro

Artigo principal: Cultura San Agustín.

Parque arqueolóxico de San Agustín.

A cultura San Agustín é tecnicamente descoñecida, pois o pobo agustiniano desapareceu antes da chegada dos conquistadores. A Fonte de Lavapatas, é unha demostración das habilidades escultóricas da cultura Agustiniana, pois está situada sobre unha crebada e contén pileta esculpidas na rocha, rodeadas de figuras zoomorfas e antropomorfas.

O bosque das Estatuas, pola súa banda, é unha ampla chaira chea das mellores expresións monolíticas e dolménicas. Nesta chaira admírase tanto a sinxeleza de certas estatuas, como a preocupación pola ornamentación e o detalle doutras, figuras zoomorfas, amplos tocados, figuras de pedras con alusión ó "Alter ego".

Por outra banda, a cultura de Tierradentro tamén tivo contribucións á estatuaria e a olaría, pero esta entrou máis profundo no relacionado co asunto da vida e a morte. Os vestixios máis tanxibles dela son os hipoxeos, que estes deixaron en Inzá, Cauca, onde case o 80% da zona é controlada polo pobo nasa, aparentes descendentes dos habitantes de Tierradentro. Nestes resguardos fálase unha lingua autóctona que pode descender da falada polos Tierradentro.

Os Tierradentro, construían varias clases de tumbas, entre as cales algunhas avanzan até oito metros baixo terra con amplos salóns ovalados ou circulares ó redor dunha columba central. Estes están decorados con figuras zoomorfas e xeométricas.

Os taironas

Artigo principal: Pobo tairona.

Ciudad Perdida.

Os Taironas habitaron a zona máis setentrional de Colombia, exactamente na Serra nevada de Santa Marta, onde os pobos estaban comunicados por unha rede de camiños de pedra, e as súas vivendas eran de forma circular, sen xanelas e techadas de palma de montaña. Os taironas formaban unha autarquía pois os seus territorios comprendían varios pisos térmicos. Iso permitiulles contar cunha dieta variada, na que ademais de bolos, os taironas eran consumidores de chicha e arepas. Para adozar as bebidas, usaban o mel, que producían en colmeas feitas por eles. No ámbito froiteiro, sobresae a produción de hortalizas, as guanábanas, piñas, aguacates e guayabas. A súa principal fonte proteica era o peixe obtido do comercio con outros pobos que vivían preto de mar.

Cada cidade grande (uns 1000 habitantes) xeralmente contaba cun cacique, figura con poucas atribucións divinas, quen dentro dos límites da súa cidade, cumpría funcións cerimoniais, executivas, e xudiciais. Os caciques podían ter opinións diverxentes, pero as institucións inermes e uniformes da nación tairona eran os sacerdotes; respectados e mesmo venerados, eles, a pesar de carecer de autoridade executiva, influenciaban notablemente nas decisións dos consellos e rexían a vida dos habitantes baixo os preceptos dos deuses. As cidades tamén achegaban homes, para ser adestrados como guerreiros, isto estaba a cargo de consellos conformados por representantes dos caciques de cada cidade. Ao terminar o seu adestramento, os homes eran chamados "Manicatos".

A lingua dos taironas pertencía ás linguas chibchas, da cal tamén eran membros os muiscas. Por iso, entre os muiscas e os taironas existían certos lazos culturais, facendo as relacións entre eles máis fluídas que en comparación con outras como a Quimbaya. No referente aos seus mitos e tradicións, os taironas contaban con varios deuses, aínda que pouco se sabe deles, xa que non tiñan lingua escrita e os cronistas da colonia non se penetraron na serra. Con todo, os Kogui aínda coñecen os mitos cosmogónicos da súa cultura.

Na área da Ourivaría, os taironas desenvolveron técnicas como a cera perdida e o uso da tumbaga. Tamén desenvolveron a habilidade de usar as plumas para adornarse nas festas.

O ocaso da nación tairona comezou á chegada de Rodrigo de Bastidas, en 1528, á zona onde eles habitaban, e para 1550 xa foran exterminados nunha ampla porcentaxe. Entre os sobreviventes, algúns refuxiáronse nas zonas máis altas da montaña, e outros formaron parte do proceso de mestizaxe. Aqueles que quedaron nas partes altas da serra aínda sobreviven, conformando os pobos kogui, arhuaco e wiwa.

Os muiscas

Artigo principal: Pobo muisca.

Balsa muisca.

Para 1537, ano da chegada dos españois ó Altiplano Cundiboyacense, estímase que os muiscas eran preto de 1 millón, organizados en 56 tribos. Foron unha cultura cunha estrutura político-administrativa que desenvolveu unha organización de cacicados, coñecida como Confederación muisca cun sistema uniforme de camiños, lingua, impostos, relixión e leis. Había dúas grandes confederacións: a do zipa de Bacatá (Bogotá) e a do zaque de Hunza, sendo Funza a capital da confederación de Bacatá. Cada poboado membro da Confederación, debíalle tribto ao gobernante muisca (zipa ou Zaque), dándolle tributos e recursos da súa zona; a cambio de protección e mercado para os seus produtos. Ademais tiñan normas de control social e convivencia como o código de Nemequene.

Tamén era traballo do gobernante a formación dos guerreiros ou güechas, que na cultura muisca estaban organizados en forma de exército, pois dependían directamente dos grandes señores. En tempos de guerra todos os uzaques, ou señores menores, reuníanse co gobernante e tomaban as decisións.

A contribución dos muiscas á cultura colombiana é quizais a máis importante. Destácanse xogos como o tezo (turmequé), que foi inventado polos muiscas, e ao que os españois lle agregaron o detalle da pólvora. A mitoloxía muisca transcendeu debido a que Bogotá se instituyó como capital do Novo Reino de Granada, e moitos cronistas asentáronse alí. Segundo os muiscas, entre os seus varios deuses, os máis importantes eran Sué (O Sol), a quen erixiron o templo de Sugamuxi ou Suamox (Sogamoso). Chía (A Lúa), e o seu templo na vila que hoxe leva ese mesmo nome, o segundo en orde de importancia. Outros personaxes como Bochica, que non eran deuses, eran lembrados por todos. Ademais , os muiscas son a nación que deu orixe á lenda de "El Dorado".

Eran os únicos produtores de esmeraldas, monopolizaron a minería do cobre, o carbón tanto vexetal como mineral, e contaban coas minas de sal de Nemocón, Zipaquirá e Tausa. As esmeraldas, o sal e o cobre, necesarios para fabricar xoias, eran trocadas cos pijaos e os panches, que habitaban o sur; en cambio, estes dábanlles ouro, que tiñan en abundancia. Os bosques eran públicos, do mesmo xeito que as lagoas, os páramos e as riveras dos ríos, facendo a produción alimenticia acorde ás necesidades de cada habitante. En Bacatá, Chocontá e Hunza, establecéronse o tres grandes mercados onde a xente reuníase a cambiar as súas mercadorías. As fontes salgadas estaban rodeadas de fornos, que podían ser usados por todos para evaporar a auga e obter halita. O seu mecanismo social de redistribución funcionou paralelamente ao sistema de intercambio. Os caciques captaban os excedentes produtivos por medio de tributo, redistribuíndo unha parte entre a poboación a través dun fondo de consumo común.

Os quimbayas

Artigo principal: Pobo quimbaya.

Poporo quimbaya.

Os quimbayas habitaron a rexión do actual Eixo cafeteiro, sobre todo no Quindío. Son famosos pola súa habilidade de construción coa guadua, a súa ourivaría e os seus guerreiros. Vivían en chozas redondas de guadua con teitos de palma, e foron os creadores do poporo quimbaya, e o Tesouro dos Quimbayas.

Os quimbayas practicaban o método de "talla e queima", que era compensado con seméntaa de guaduales, que ademais de ser fonte de madeira, conservaban a auga e restablecían os nutrientes da terra. Tamén implementaron a rotación de cultivos, e eran expertos en facer socalcos nas zonas máis pendentes, desa forma evitaban a erosión. Os cultivos máis comúns, eran os de millo, arracacha, fríjol, fique e yuca. Por outra banda practicaban a recolección de froitas e bayas, especialmente as de guamas, pithayas, guayabas, aguacates e caimitos. Ademais recollían os panales silvestres para extraer mel, a cal consumían virxe e tamén sacaban cera, que usaban para facer as pezas de ouro baixo a técnica de moldeo á cera perdida.

Os quimbayas eran cazadores de dantas, sarigüeias, osos formigueiros e veados. Tamén perseguían guacamaios, ás cales pelaban, para usar as súas plumas como decoración.

As fontes salgadas de Consota, Cori, Coinza e Caramanta foron monopolizadas polos Quimbayas, que controlaban o comercio do mineral na zona ao occidente da cordilleira Central. Esta salmoira era evaporada para extraer o sal que utilizaban tamén para o troco.

Os zenús

Artigo principal: Pobo zenú.

Pota de cerámica sinú con base anular e figuras sentadas.

Nos actuais departamentos de Sucre e Córdoba, existiu un pobo coñecido como os zenús que estableceu un goberno centralizado, pois o tres grandes caciques, O cacique de Panzenú, o de Zenufana e a gran Cacica de Finzenú. As cidades eran interdependientes: Mexión, que roldaba os 25 000 habitantes, na súa maioría tecían canastos, chapeus, viseras, mochilas, taparrabos, mantas, hamacas e outros utensilios. As mochilas e taparrabos eran de algodón que recollían, fiaban, tecían e tinguían. Yapel, un pouco máis grande que Mexión, cuns 30 000 habitantes, era a cidade da olaría, alí fabricábanse case todos os artigos de barro do País Zenú. Finzenú era a capital do país e tiña ao redor de 70000 habitantes, sendo a cidade máis grande. Ademais de ser o centro da vida administrativa e a residencia da gran Cacica dos zenús, era o centro produtor do ouro Zenú, pois o río Sinú dáballe o mineral.

A interdependencia das cidades era que entre elas se exportaban e importaban os produtos de cada unha, ningunha era autosuficiente, isto garantiu a estabilidade territorial Zenú. Aínda así, cada rexión tiña os seus espazos de agricultura que explotaba independentemente, e os poboados das zonas limítrofes entre as rexións controlaban a circulación dos bens.

Os zenús aproveitaban o tempo seco para cavar canles que drenaran a auga, pois ademais das frecuentes choivas, a terra dos zenús era regada por caudalosos ríos: o río Sinú e a súa conca así como o Cauca e os seus tributarios. Os zenús dedicáronse a construír canles até deixar unha rede intricada que unía o catro cidades e os pequenos pobos. Sábese que os zenús construíron unha rede secundaria de camiños que bordeaban as montañas e nas zonas altas das planicies para manter conectadas as cidades e o campo durante as secas e as inundacións. Na zona da depresión momposina consérvase o sistema hidráulico zenú.

Cultura calima

Artigo principal: Cultura calima.

Máscara Funeraria Ilama, técnica ouro martillado, da cultura Yotoco.

A cultura calima é a maneira como os arqueólogos denominaron ao asentamento humano que poboou a zona de influencia dos ríos Dagua, Calima e San Juan no Departamento do Val do Cauca e que habitaron segundo os estudos entre o Holoceno e o século XV. Das escavacións practicadas no lugar atopáronse utensilios, cerámicas, ourivaría e tumbas que denotan unha grande actividade dun pobo que se sitúa dentro da familia lingüística Caribe.

A historia de Calima conta diferentes períodos entre os cales está a cultura Yotoco que se puiden considerar como a evolución da máis antiga cultura ilama cuxas cerámicas datan de fai 3.500 a 2.000 anos.

A acidez do chan da rexión evitou que se achen restos óseos #vos dos antigos habitantes ilamas ou yotocos. Todo coñecemento débese de obter dos restos arqueolóxicos cerámicos, téxtiles e metalúrxicos.

Cultura Nariño

Artigo principal: Cultura Nariño.

Nariño-Tuza.

Habitaron o Macizo Colombiano na súa Zona Occidental, un altiplano accidentado, situado a máis de 3.000 metros de altitude, próximo á fronteira co Ecuador, foron exterminados pola expedición de Sebastián de Belalcázar, a súa olaría era próxima aos patróns artísticos dos Incas.

O altiplano nesta parte da cordilleira caracterízase por ter chans fértiles, formados a partir de cinzas volcánicas. Na zona atópanse os volcáns: Chiles, Cumbal, Azufral, Galeras, Dona Juana, Patascoy. A paisaxe é ondulado e está constituído por lomas baixas alternadas con hondonadas.

Definíronse dous complexos cerám icos distintos. Capulí atópase tentativamente datado, a partir do século XII d. C., e Piartal-Tuza, datado entre o século VII e XVI d. C. Os achados de Capulí sitúanse no municipio de Ipiales. Os enterros son moi profundos, de 22 a 40 m de pozo vertical redondo e cámaras laterais, individuais ou colectivas. Os corpos disponse en forma estendida sobre esteiras tecidas con fibras vexetais. Os recipientes funerarios difiren notoriamente das vasijas de cerámicas de uso cotián, pois son traballados finamente e están decorados con pinturas negativas negro/vermello. Predominan os motivos xeométricos. As pezas máis comúns son copas de pedestal alto de gran cantidade de formas, existindo exemplos de copas dobres e triplas. Tamén son comúns as vasijas globulares decorados con figuras de animais nos bordos. Nas tumbas do complexo Capulí atópanse tamén machadas de pedra puída sen trazas de uso. É frecuente atopar tamén carafio mariños provenientes da costa do Pacífico.

Por outra banda, o coñecemento do que se dispón sobre o Complexo Piartal-Tuza, é moito máis completo que no caso de Capulí. O territorio onde se ten coñecemento de restos desta época é amplo, e nel desenvolvéronse investigacións formais. Os vestigiós atopados están datados entre os séculos VII e XVI.

Cultura Tumaco

Artigo principal: Cultura Tumaco-La Tolita.

Figura de ouro da cultura de Tumaco-La Tolita.

Sociedades de agricultores, pescadores, recolectores de froitos mariños e cazadores que traballaron metais, viviron entre o século VII a. C. e o século IV nas chairas inundables e os mangleiros da costa do océano Pacífico. No século XVIII Juan de Santa Gertrudis identificou as primeiras pezas do que sería chamado a Cultura Tumaco. A área de influencia esténdese tamén, ademais do departamento de Nariño, ás provincias de Esmeraldas e Manabí en Ecuador.

Veciños da Cultura Nariño, presenta con todo importantes diferenzas, especializáronse en olaría, ricamente decorada. A cultura Tumaco foi definida inicialmente con base en achados dalgúns conxuntos cerámicos sacados do seu contexto e sen unha evidente asociación. En realidade representan un conxunto de diversas culturas nun período de 2500 anos. En realidade a costa do océano Pacífico de Colombia é aínda, a comezos do século XXI case inexplorada.

Véxase tamén

Bibliografía

• Correal, Gonzalo 1990 Evidencias culturales durante el Pleistoceno y Holoceno en Colombia; Revista de Arqueología Americana, 1: 69-89.
• Reichel-Dolmatoff, Gerardo, 1985 Arqueología de Colombia Arquivado 06 de xaneiro de 2010 en Wayback Machine.. Un texto introductorio.
• Arguello G., Pedro María. Historia de la investigación del arte rupestre en Colombia. En Rupestreweb.
• Ancizar, M. 1984 [1853]. Peregrinación de Alpha. Biblioteca Banco Popular Tomos 7 e 9. Banco Popular: Bogotá.
• Ardila, G. 1984. Chía, un sitio precerámico en la Sabana de Bogotá. Fundación de Investigaciones Arqueológicas Nacionales: Bogotá.
• Brezzi, Andreal. 2003. "TULATO, Ventana a la Prehistoria de Améerica, Cultura Tumaco-La Tulita. Villegas editores, Bogotà, Colombia.
• Cardenas-Arroyo, F. 1998. Tierras Altas y Tierras Bajas: Un paralelo Arqueológico y Etnográfico sobre el consumo de alucinógenos en el suroccidente de Colombia. En F. Cardenas-Arroyo e T. Bray (Eds). Intercambio y comercio entre costa, andes y selva. Universidade de los Andes: Bogotá.
• Correal, G. e Van der Hammen, T. 1977. Investigaciones arqueológicas en los abrigos rocosos del Tequendama. Biblioteca Banco Popular, Premios de Arqueología No. 1. Banco Popular: Bogotá.
• Langebaek, Carl Henrik. 1992 Noticias de caciques muy mayores. Medellín: Universidade de Antioquia-Universidade de los Andes.
• Langebaek, Carl Henrik. 2009. Los Herederos del pasado. Indígenas y pensamiento criollo en Colombia y Venezuela. Bogotá: Universidade de los Andes
• Triana, M. 1984 [1922]. La civilización Chibcha. Biblioteca Banco Popular Tomo 4. Banco Popular Bogotá.