Aiguabarreig (Mequinenza)

Aiguabarreig
Marco Legal
Figura de Protección:	ZEPA e AICA
Ano de constitución:	07/2001
Superficie:	36 724,00 ha
Lexislación:	Lei 11/2006 do GA
Datos de interese
País:	España
Provincias:	Zaragoza Huesca Lleida
Concellos:	6 concellos
Ríos:
Picos
Direccións de interese:
Teléfonos:

O Aiguabarreig é un espazo natural de gran transcendencia como área de reprodución, invernada e descanso de fauna migratoria situado en Mequinensa, Zaragoza (Aragón). Constitúe a maior confluencia fluvial da Península Ibérica (coa unión dos ríos Ebro, Segre e Cinca), unha das máis grandes de Europa e unha das que ten maior interese biolóxico e ambiental en España.

Topónimo

O termo "Aiguabarreig" provén da palabra de orixe catalá que designa a mestura de augas no lugar no que dúas ou máis correntes de augas se xuntan e forman unha soa. O Aiguabarreig Segre-Cinca-Ebro fórmase no momento que o río Cinca achega a súa auga ao río Segre, no termo municipal de La Granja d’Escarp, e á súa vez estas son achegadas ao río Ebro, xa en Mequinensa.

A actual imaxe do Aiguabarreig é recente, froito do resultado de cambios introducidos pola acción humana. O Aiguabarreig natural quedou sepultado coa construción dos encoros de Mequinensa e Riba-roja, que alagaron as frondosas beiras e moitísimas illas que salpicaban o leito entre o Segre e o Ebro fronte á vila de Mequinensa. Co paso dos anos e entre outras cousas, grazas á achega de sedimentos do Cinca e do Segre, que xa non chegan a alcanzar o Delta do Ebro e inmobilizados polo freo que impoñen as presas na dinámica fluvial, as masas forestais e carriceiras do Aiguabarreig foron recuperando o aspecto de outrora, cunha nova característica, as súas augas son agora mansas polo efecto de cola de encoro.

Marco xeográfico

Territorialmente atópase no centro da Depresión media do Ebro. Limita ao oeste cos Monegros, ao leste cos Tossals de Montmeneu e Almatret e cara ao sur coa cola do encoro de Riba-roja. Este grande espazo natural está dividido entre dúas comunidades autónomas (Aragón e Cataluña) e as súas extremidades en dúas comarcas; Segriá para Cataluña e Bajo Cinca en Aragón. O Segre e o Cinca forman un primeiro Aiguabarreig entre as poboacións de La Granja d’Escarp, Massalcoreig e Torrente de Cinca; as dúas primeiras en territorio da comunidade de Cataluña e a terceira no territorio da comunidade de Aragón. A poucos quilómetros converxen coas augas do Ebro, xa no termo municipal de Mequinensa.

Paisaxe

No Aiguabarreig, atópanse centos de metros de anchura de auga, con numerosas illas fluviais e bosques de ribeira, das máis extensas do Ebro, grandes masas de carriza, praias de croios, pozas e galachos. É tamén punto de confluencia da flora esteparia, proveniente da zona árida de Los Monegros e a flora mediterránea que ascende polo val do Ebro, incluíndo algúns elementos propios da montaña. A entrelazada conexión das ribeiras fluviais e as lagoas cunha contorna árida e mediterránea onde abundan riscos verticais (escarpes) e á vez planas de froiteiras outórganlle esta riqueza biolóxica excepcional.

A paisaxe é dun gran contraste entre a gran zona húmida que forman a unión dos ríos Ebro, Segre e Cinca e a aridez circundante, circunstancia que fai deste lugar un punto estratéxico para moitas aves, xa sexa para invernar, para reproducirse ou como punto de parada no longo percorrido migratorio. O feito de estar situado en plena depresión do Ebro e a proximidade do Parque natural do Delta permiten ao Aiguabarreig converterse nun extraordinario conector biolóxico.

Vexetación

O Aiguabarreig de Mequinensa enmárcase no dominio da vexetación esclerófila mediterránea, que aquí aparece sobre os terreos terciarios que bordean os ríos. Por outra banda, a vexetación de ribeira ten carácter eurosiberiano, xa que se trata de comunidades relativamente independentes da precipitación, grazas á súa conexión directa co nivel freático. Así mesmo ten un interese ecolóxico excepcional, xa que as súas especiais condicións microclimáticas (baixa temperatura media, alta humidade e baixa intensidade de luz) durante os períodos estivais atrasa o desenvolvemento fenolóxico das plantas presentes, e prové de flores, froitos e biomasa verde os ecosistemas dos arredores, xusto nun período en que estes teñen un baixo estado produtivo. Tamén ofrecen excelentes condicións para a prevención da deshidratación das poboacións de insectos que viven de maneira ocasional ou permanente. Sen esquecer o importante papel ecolóxico que teñen como corredores biolóxicos para un gran número de especies.

Entre as comunidades de ribeira atópanse alamedas, formacións caracterizadas polo dominio do chopo, coa presenza esporádica dalgún amieiro e en menor medida freixos. Nun segundo estrato atópanse salgueiros (Salix alba, S. fragilis, S. purpurea) e tamarindos. O estrato arbustivo constitúeno sobre todo as silvas, que forman masas de certo volume, e o roldón, non moi frecuente. Tamén se atopa a típica regalicia. Os salgueiros sobre os limos e sobre gravas de arrastre son a orla natural das alamedas. O salgueiro e o salgueiro irto dominan esta asociación que representa un papel moi importante na retención de sedimentos procedentes das riadas debido á súa estrutura tridimensional e da súa elasticidade. Tamén se atopa vexetación repoboada de piñeiro carrasco, romeus caracterizados pola presenza de Rosmarinus officinalis e algunhas especies termófilas, sendo frecuente que no seu seo aparezan pés diversos ou pequenas masas de carballo carrasco ou Juniperus phoenicea. Existen tamén algunhas especies helófitas como Phragmites australis ou Typha domingensis.

O carriceira cobre unha banda moi ancha das gleras a miúdo dun centenar de metros ao longo do curso fluvial en canles laterais e charcas. É unha comunidade de aspecto totalmente diferente a calquera outra; o carrizo e as eneas que dominan alternativamente, forman masas apertadas e monótonas que seguen a beira. As súas raíces afúndense na lama exercendo unha competencia que non deixa practicamente oportunidade a outras especies debido á súa estratexia de reprodución a partir de talos modificados que se estenden baixo terra (rizomas) e que chegan até cen canizos por metro cadrado. A principios de verán o nivel do río retírase á súa cama de estiaxe e aparece unha banda de area e limo cun elevado contido de humidade. Neste substrato desenvólvense comunidades higronitrófilas (Xanthio-Polygonetum) con especies de características centroeuropeas como Xanthium spinosum, Polygonum persicaria e Paspalo-Polypogonetum viridis. Estas comunidades desaparecen no outono co ascenso do nivel da auga.

En canto á vexetación mediterránea típica desta zona, destacan claramente a carballo carrasco, o lentisco e o espiño negro. Tamén en ocasións ten un estrato arbóreo o piñeiro carrasco. Alí onde as terras son carbonatadas aparecen matogueiras de romeu como a formación máis abundante. Outras matogueiras menos frecuentes son Genista biflora e Cistus clusii. En canto ás zonas de herba, atópanse numerosas matas de Brachypodium retusum. Nas áreas de arenitas e lutitas, con chans limosos, hai especies de esparto como o Lygeum_spartum. Onde afloran os xesos medran o Gavoi Ononis tridentata, e os cortes e zonas moi frecuentadas polos rabaños aparecen as comunidades máis nitrófilas como a Artemisia herba-alba, Salsola vermiculata ou Atriplex halimus.

Xeoloxía

Desde o punto de vista xeolóxico, a rexión que acolle o enclave sitúase na conca do Ebro, cunca sedimentaria terciaria, limitada ao norte polos Pireneos, as Cordilleiras Costeiras Catalás ao leste e o Sistema Ibérico ao sur e sueste. Durante o terciario (Oligoceno inferior e Mioceno superior), os sistemas aluviais procedentes destas tres cordilleiras vertían as súas augas cara á conca do Ebro, que, naqueles tempos, tiña un carácter endorreico. Así, as augas cargadas de sedimentos acumulábanse nas partes centrais formando lagos inmensos de augas superficiais. É o caso de Mequinensa, onde había unha serie de lagos e áreas palustres cunha sedimentación carbonatada asociada a unha grande achega de materia orgánica, con presenza de abundantes gasterópodos (Planorbis sp.), ostrácodos, tartarugas, crocodilos, pequenos roedores etc. como o demostran as investigacións paleontolóxicas da zona, que fan do Baixo Cinca un dos puntos de achados de roedores máis importantes de Europa.

Os materiais que afloran na zona, desde o punto de vista litolóxico, están integrados por grosos paquetes de calcarias lacustres con estratificación horizontal, que alternan con niveis máis delgados de margas e lutitas, arenitas fluviolacustres e localmente lignitos dun espesor de 20 a 70 cm de media. Estes materiais das proximidades do río atópanse recubertos de sucalcos e depósitos aluviais formados por cantos, gravas, areas e arxilas cuaternarias.

Biodiversidade e observación de aves

Confluencia fluvial de Ebro, Segre e Cinca en Mequinensa.

En canto aos paxaros, das aproximadamente 280 especies presentes ao longo do ciclo anual, aí aniñan máis de 140, tanto nos ambientes fluviais como os orixinados polo paso dos ríos ou a súa contorna. Grazas a estas características conviven especies de ambientes ben opostos onde as aves son o grupo máis destacado, abarcando desde colonias de ardeidos, nas illas fluviais, a todo tipo de rapaces, así como aves propias de ambientes desérticos, incluíndo unha extensa representación de especies escasas e ameazadas en Europa. Outros grupos fáunicos ben representados son: réptiles, anfibios e mamíferos, estes últimos, cunha extraordinaria representación de diferentes especies de morcegos, unha abundante poboación de cervos, corzos, presenza da sixilosa lontra e a cada vez máis abundante cabra salvaxe, podéndose chegar a observar desde o mesmo pobo ou no castelo de Mequinensa. Os endemismos son notables na entomofauna e dentro das augas, xunto coas náiades, subsisten con dificultade (polos efectos dos encoros e a introdución de especies piscícolas con fins deportivos) poboacións de peixes autóctonos.

A acumulación de sedimentos na cola do encoro de Riba-roja permitiu que ao longo dos últimos anos constituíronse diferentes insuas entre as confluencias primeiro do Segre co Cinca até chegar ao Ebro, xa na poboación aragonesa de Mequinensa. De entre todas elas cabe destacar l’Illa dels Martinets que se converteu ao longo dos anos nunha importante colonia de nidificación para moitas especies de ardeidos, como a garza boieira, a garzota, a garza pequena, a garza da noite, a garza branca, a garza real e a garza imperial, ás que nos últimos anos se engadiu a garza amarela e onde invernan ben camuflados entre as masas de carrizo, uns poucos exemplares de abetouro común. Esta gran cantidade ornítica inclúe parellas de andoriñas das barreiras que colonizan con espectaculares colonias as paredes dos sucalcos fluviais, cisnes ou algúns centos de patos. Nestes bosques de ribeira atópanse unha das dúas únicas poboacións ibéricas de picanzo pequeno.

Gyps fulvus no Aiguabarreig de Mequinenza.

Os bosques de ribeira e as carriceiras ben conservados e de grande extensión albergan unha poboación ornítica, interesante e ben nutrida, que poden ser observada ao longo de todo o ano, aproveitando as diferentes fases deste ecosistema; rálidos, pícidos, túrdidos, páridos, frinxílidos ou emberícidos. Na contorna de estepa atópanse: sisón común, ganga ortega, ganga ibérica, gaio azul ou as calandriña común e das marismas, por destacar algunhas das máis emblemáticas, e nas áreas de transición entre estes espazos: papuxa real e tomiñeira, merlo azul, Oenanthe leucura e pedreiro amarelo, por citar algunhas das máis representativas. Entre as carriceiras danse cita especies como Calopteryx virgo, Sympetrum flaveolum, Ishnura pumilio e mesmo Anax imperator.

Por último, destacar os escarpes, característicos do Val do Ebro, e que sen dúbida albergan un nutrido grupo de especies rupícolas, en especial rapaces, podéndose observar sen gran dificultade moitas delas, entre as que cómpre destacar algunhas delas cun grande interese de conservación, a nivel nacional e autonómico, por citar algunhas delas; voitre leonado, voitre branco, aguia real, aguia perdiceira, aguia calzada, aguia albela, miñato común, tartaraña das xunqueiras, miñato queimado e real, falcón peregrino e bufo real.

Os anfibios e réptiles identificados no Aiguabarreig son sapo parteiro común, sapo de esporóns, sapiño patilongo, sapo común, sapo corredor, ra verde, sapoconcho riscado e europeo, osga común, Acanthodactylus erythrurus, lagarto arnal, lagarta dos penedos, lagartija colilarga, lagarta cinsenta, cobra de escada, cobra lagarteira meridional, cobra rateira e cobra viperina.

A Dirección Xeral de Turismo de Aragón incluíu o Aiguabarreig dentro das 16 rutas seleccionadas guiadas para a observación de aves en Aragón. Cada ruta descríbese nunha ficha completa sobre as aves e o territorio e compleméntase con lugares de interese da zona e aloxamentos. O Concello de Mequinensa, en colaboración coa Comarca do Baico Cinca, sinalizou 7 rutas que poden realizarse a pé, en bicicleta ou dacabalo que percorren as paraxes do Aiguabarreig e ofrecen vistas privilexiadas á confluencia dos ríos.

Patrimonio cultural

A pesca deportiva e a navegación son dúas das actividades máis frecuentes. O Aiguabarreig é, grazas á pesca, un punto de interese internacional con centos de pescadores, particularmente centroeuropeos, que visitan cada ano estes ríos e gozan da extensa rede de ofertas existentes ao redor desta actividade. As especies de peixes introducidas, de grande atracción para o pescador, son sobre todo o black bass, o lucio-perca ou o coñecido siluro. Non se deben esquecer os centos de naturalistas que visitan cada ano a zona, atraídos pola súa gran diversidade biolóxica, particularmente os observadores de aves.

A contorna do Aiguabarreig está marcada pola conca carbonífera de Mequinenza e os máis de 150 anos de historia mineira na localidade. A extracción de lignitos e o seu transporte marcou os lugares do Aiguabarreig, dado o seu estreito vínculo cos ríos. Símbolo son os extinguidos "llauts", unhas embarcacións que mantiñan unidas as persoas e a cultura de todas as vilas ribeiregas. Aínda poden verse diferentes espazos de patrimonio industrial mineiro ao redor dos ríos cuxas augas serviron para transportar o carbón nunhas embarcacións típicas de Mequinensa coñecidas como "llauts".

Edificio do Museo da Historia de Mequinensa.

Os Museos de Mequinensa céntranse no patrimonio mineiro e histórico da vila vella de Mequinensa que foi demolida e alagada baixo as augas do río Ebro tras a construción dos encoros de Ribarroja e Mequinensa. No Museo da Mina pódese visitar unha mina de carbón auténtica de máis dun quilómetro de percorrido interior con material histórico e máquinas que foron utilizadas para a extracción de carbón durante máis de 150 anos na conca mineira de Mequinensa. No Museo da Historia de Mequinenza pódese percorrer o pasado da poboación, desde a Prehistoria até a derriba da vila vella de Mequinensa así como un espazo dedicado ao escritor local Jesús Moncada.

Castelo de Mequinensa.

O Castelo de Mequinensa álzase case ao bordo dun grande escarpado xusto na confluencia dos ríos Ebro, Segre e Cinca en Mequinensa. A súa planta é un cuadrilátero irregular, con sete torreóns rectangulares excepto un, o máis robusto, que é de planta pentagonal. Poucas fortalezas terán unha mellor localización que esta, contemplando unha extensa e impresionante paisaxe sobre a confluencia dos ríos e as súas terras circundantes alcanzando a ver en días despexados os Pireneos. O edificio é un auténtico castelo-palacio, un dos mellores que a arte gótica legou á Coroa de Aragón, datado nos séculos XIV e XV.

Parte da antiga poboación de Mequinenza pode visitarse hoxe en día porque se converteu nun gran parque da memoria ao aire libre tras a súa derriba e inundación polos pantanos do Ebro. Recuperáronse de entre as runas os trazados orixinais das rúas e das casas que quedaban por encima do nivel da auga. A Mequinenza antiga, o “Pobo Vello” como a coñecen os mequinenzanos, é unha invitación a pasear polo recordo das súas rúas e canellóns, a redescubrir parte da antiga Igrexa, a imaxinar os antigos peiraos e coñecer mil historias, curiosidades e lendas daquela milenaria e histórica vila de navegantes e mineiros a beiras do río Ebro.

Existen varios abrigos de arte rupestre nos arredores de Mequinensa, entre os que destacan Barranco de Campells II, Valbufandes III catalogados como Patrimonio da Humanidade pola UNESCO. Estas manifestacións de arte rupestre reciben tamén a máxima protección xurídica segundo a Lei 3/1999, de 10 de marzo, de Patrimonio Cultural Aragonés.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Concello de Mequinenza. Natureza (en castelán).
• Información do Aiguabarreig Comarca do baixo / Baix Cinca Arquivado 29 de setembro de 2020 en Wayback Machine. (en castelán).