Usuario:Servando2/probas2

O sistema morfolóxico do indoeuropeo (así como o sistema fonolóxico e en xeral toda a gramática desta lingua) é unha reconstrución froito da comparación entre as linguas indoeuropeas de testemuño máis antigo e, a falta destes, entre as linguas modernas, supoñendo unha orixe común.

O indoeuropeo é realmente a hipotética protolingua prehistórica reconstruída que se pensa que é a orixe das faladas nunha importante parte de Europa, da India e do altiplano iranio, ademais dalgunhas rexións de Anatolia, de Asia central e da China occidental.

Morfoloxía nominal

O indoeuropeo é clasificábel, tipoloxicamente, como lingua flexiva ou fusiva, considerando as linguas que dela derivan. Como toda lingua flexiva, posúe un alto grado de sinteticidade, ou sexa un alto número de funcións sintácticas condensadas na mesma palabra, en particular no mesmo morfema gramatical. Examinaremos aquí en detalle a morfoloxía do indoeuropeo tardío, buscando nun segundo momento analizar a orixe das súas estruturas gramaticais, alí onde for posíbel.

Os sistemas de declinación das linguas indoeuropeas

Todas as linguas indoeuropeas posúen as categorías lingüísticas sistemáticas do número, do xénero e do caso, que son obviamente adscritas tamén á lingua nai. A maior parte das linguas indoeuropeas posúe un sistema de tres xéneros (masculino, feminino e neutro), este último propio normalmente dos nomes que indican obxectos inanimados. Só o hitita amosa un sistema de dous xéneros, que opón un xénero común animado (masculino e feminino) a un xénero inanimado, neutro. Moi probabelmente, o indoeuropeo tiña, na súa fase máis remota, unha situación análoga á do hitita, dado que a declinación atemática, máis primitiva, non ten distincións de xéneros a nivel de desinencias. Porén o feminino está testemuñado moi frecuentemente no indoeuropeo como para pensar que o hitita, debido a que se separou precozmente, conserve unha situación extremadamente arcaica, ou se se separou antes de que noutras ramas o feminino se formase. Moito máis verosimilmente, no hitita actuou unha simplificación do sistema trimembre dos xéneros, que tamén para a lingua nai comprendía as nocións de masculino, feminino e neutro.

As linguas indoeuropeas mostran estruturas variábeis en canto á categoría do número. Algunhas teñen un singular e un plural, outras tamén un dual para indicar parellas de obxectos e persoas (por exemplo o gótico, o grego antigo, o sánscrito). Porén, tamén nas linguas que non mostran o dual como categoría sistemática, restan, aínda hoxe, restos evidentes, e noutras linguas historicamente documentadas (o grego, por exemplo) a simplificación que leva á gradual desaparición do dual está ben testemuñada. Disto dedúcese, para a lingua nai, un sistema de tres números (singular, dual, plural) comúns a nomes, adxectivos, pronomes, verbos.

En canto ao sistema dos casos, a situación das diversas familias é aínda máis complexa e articulada. Linguas como o sánscrito ou o avéstico (persa antigo), teñen oito casos (nominativo, vocativo, acusativo, xenitivo, ablativo, dativo, instrumental, locativo); as linguas eslavas, sete, como, entre as linguas itálicas, o osco (o latín ten, con todo, só seis e un sétimo caso, o locativo, como noción semisistemática); o grego micénico ten seis, mentres o grego máis tardío só cinco. Cinco teñen tamén tamén as linguas xermánicas. Tipoloxicamente falando, a evolución lingüística móvese no senso da simplificación do sistema dos casos: xa que logo, as linguas que teñen menos casos innovaron, actuando un sincretismo de funcións lóxicas anteriormente distintas. O indoeuropeo terá tido necesariamente os oito casos que atopamos no grupo indoario, na fase máis antiga. A hipótese dun noveno caso, o final-directivo, que a continuación se tería fusionado co dativo, permanece controvertida e non aceptada por gran parte dos estudosos. O mesmo sucede co décimo hipotético caso proposto polos estudosos, isto é o lativo, que debería expresar o movemento a un lugar e que se tería fusionado co acusativo. O que importa é que o indoeuropeo mostra a estrutura morfosintáctica típica das linguas acusativas (caracterizadas pola oposición nominativo-suxeito / acusativo-obxecto), de xeito diferente de moitas outras familias lingüísticas xeolingüisticamente veciñas a ela en orixe (as linguas caucásicas, por exemplo, son linguas ergativas), mesmo se algunhas probas indiciarias internas ao sistema morfosintáctico da lingua nai parecerían aludir a unha fase extremadamente remota na que o indoeuropeo era un idioma ergativo.

A continuación aparece un resumo das desinencias xerais reconstruídas dos casos:

	singular
Nominativo	*-s, ou ningunha desinencia, ou *-m (neutros co tema en *-o-)
Vocativo	ningunha desinencia (o vocativo ten o tema ou a raíz puros)
Acusativo	*-m (que se sonantiza tras consoante)
Xenitivo	*-es, *-os, *-s; *-osyo, *-esyo na declinación dos temas en *-o-
Ablativo	*-es, *-os, *-s; ōd nos temas en *-o-
Dativo	*-ei (nos temas en *-o- e *-a- contrae coa vogal temática)
Instrumental	*-e (nos temas en *-o- e *-a- contrae coa vogal temática)
Locativo	*-i

Para o instrumental singular están testemuñados outros alomorfos, verosimilmente variantes diatópicas: en particular, -*bhi (cfr. grego homérico îphi "con forza", que deriva dun micénico wî-phi), e *-mi (en xeral as desinencias de instrumental, dativo e ablativo con elemento *-m- toman vantaxe sobre as con elemento *-bh- nas áreas báltica, eslava e xermánica).

	dual
Nominativo	*-e (masculino e feminino), *-i (*-ī?) para o neutro
Vocativo	*-e (masculino e feminino), *-i (*-ī?) para o neutro
Acusativo	*-e (masculino e feminino), *-i (*-ī?) para o neutro
Xenitivo	*-ous(?) *-ōs(?)
Ablativo	*-bhyō (variante diatópica: -*mō)
Dativo	*-bhyō (variante diatópica: -*mō)
Instrumental	*-bhyō (variante diatópica: -*mō)
Locativo	*-ou

	plural
Nominativo	*-es (masculino e feminino, a miúdo contrae), *-ə (no neutro: dá lugar a -*ā para contraccións nos temas *-o-)
Vocativo	*-es (masculino e feminino, a miúdo contrae) *-ə (no neutro: dá lugar a -*ā para contraccións nos temas *-o-)
Acusativo	masculino e feminino *-ns (con sonantización tras consoante final de raíz); *-ə (no neutro: dá lugar a -*ā para contraccións nos temas *-o-)
Xenitivo	*-om, *ōm
Ablativo	*-bh(y)os (variante diatópica *-mos)
Dativo	*-bh(y)os (variante diatópica *-mos)
Instrumental	*-bhis (variante diatópica *-mis), *-ōis nos temas en *-o-
Locativo	*-su, *-oisu, nos temas en *-o-

Este é o esquema xeral das desinencias casuais que se poden atopar no indoeuropeo común. O elenco comprende alomorfos e variantes diatópicas, na medida do posíbel.

Hipóteses alternativas: redución dos casos da flexión protoindoeuropea

Segundo Villar, a declinación do indoeuropeo coñecía só catro casos sistemáticos: o nominativo, o acusativo, o xenitivo e o dativo (máis o vocativo como caso con desinencia cero); locativo, ablativo etc. Terían unha existencia como categorías semisistemáticas. Os outros casos teríanse formado estabelmente nos dialectos con base nalgunhas das subfamilias indoeuropeas historicamente coñecidas. O nacemento dos novos casos sería debida á fusión entre nomes e posposicións. A demostración da presenza de poucos casos no indoeuropeo vería polo feito de que, respecto á protolingua, algúns grupos lingüísticos desenvolveron máis casos respecto aos oito orixinarios a causa de factores de adstrato, isto é polo influxo de linguas veciñas. Así o hitita arcaico ten, ademais do oito casos do indoeuropeo, un caso directivo, un adlativo, que tería tomado prestado das linguas caucásicas, construíndoo coa unión entre nomes e posposicións; o tocario ten dez casos, entre eles un perlativo (para o movemento a través dun lugar), un causativo (para o causa) e un comitativo (para o complemento de compañía), e desenvolveuno polo influxo das veciñas linguas uralo-altaicas.

Malia ser interesante, a hipótese de Villar non semella do todo sostíbel: posto que existe unha desinencia de instrumental común protoindeuropea, *-e, que non semella facilmente reducíbel a unha posposición; ademais, todas as linguas indoeuropeas con poucos casos presentan restos de casos perdidos, que, polo que é tendencia no comportamento da evolución das linguas, non poden simplemente ser aplicacións semisistemáticas de posposicións. A reconstrución do indoeuropeo con oito casos semella bastante fiábel. Porén a perspectiva de Villar podería iluminar fases remotas da evolución interna do indoeuropeo como lingua: a tendencia dos dialectos indoeuropeos da fase máis arcaica parecería a de balanzar a erosión fonética das desinencias dos casos coa fusión entre o nome e algunhas posposicións; esta tendencia podería ser a última manifestación tardía da orixinaria natureza aglutinante do indoeuropeo, ou se cadra o testemuño de influxos de adstrato de tal modo marcados para indicar a presenza dunha crioulización.

A declinación atemática

Todas as linguas indoeuropeas testemuñan directamente unha forma de declinación nominal atemática, caracterizada falta dunha vogal temática sobre a cal se insiran as desinencias, que en cambio se engaden á raíz do nome. Ademais, nas linguas nas linguas nas que está mellor testemuñada (por exemplo os dialectos indoarios e os dialectos gregos) mostra tamén a tendencia marcada ao emprego da apofonía ou gradación vocálica da raíz para distinguir os casos directos (nominativo, acusativo, vocativo) dos casos oblicuos (xenitivo, ablativo, dativo, instrumental, locativo): os casos denominados como grao normal da apofonía son chamados casos fortes; os casos consignados polo grado cero ou débil da apofonía son chamados casos débiles. Non fan parte da declinación atemática os temas en -o (masculinos e neutros) e en -a (femininos); Dela fan parte porén os temas en consoante e os temas en vogal débil (-i e -u). A continuación a declinación dos paradigmas dos nomes das principais sublases desta forma de flexión.

Nomes con raíces en consoante oclusiva

Masculinos e femininos

Para os nomes masculinos e femininos en consoante oclusiva vale o exemplo da raíz *ped- "pé", testemuñada polo sánscrito pād, polo grego ποῦς, polo latín pēs. A palabra indoeuropea reconstruída é *pēs ou se cadra *ps, e declínase como segue:

	singular	dual	plural
Nominativo	*pēs	*pede	*pedes
Acusativo	*pedm	*pede	*pedns
Vocativo	*pēs	*pede	*pedes
Xenitivo	*pedòs	*pedòus	*pedòm
Dativo	*pedèi	*pedbhyō(m)	*pedbhyòs
Ablativo	*pedòs	*pedbhyō(m)	*pedbhyòs
Instrumental	*pedè	*pedbhyō(m)	*pedbhìs
Locativo	*pedì	*pedòu	*pedsù

Neutros: o exemplo de *kēr "corazón"

	singular	dual	plural
Nominativo	*kēr	*kerde	*kerdə
Acusativo	*kēr	*kerde	*kerdə
Vocativo	*kēr	*kerde	*kerdə
Xenitivo	*krdòs	*krdòus	*krdòm
Dativo	*krdèi	*krdbhyō(m)	*krdbhyòs
Ablativo	*krdòs	*krdbhyō(m)	*krdbhyòs
Instrumental	*krdè	*krdbhyō(m)	*krdbhìs
Locativo	*krdì	*krdòu	*krdsù

Nomes e raíces en -r

Entre os nomes e as raíces en -r están extremadamente difundidos os nomes de axente en *-tor- e en *-ter-, que na maior parte das linguas indoeuropeas históricas coñecidas non presentan apofonía. A situación orixinaria é conservada, verosimilmente, polo sánscrito, os cales nomes de axente en -tā caracterizanse pola sistemática gradación vocálica. Un exemplo clásico de masculino en -r é fornecido polo panindoeuropeo *pətēr "pai" (segundo os que retrotraen a palabra á raíz *pā- *pə- - ou *peh- *ph - a palabra significaría literalmente "o que cría, que nutre" - cfr. lat. pa-nis "pan"); o nome *pətēr está sempre acentuado sobre a última sílaba:

	singular	dual	plural
Nominativo	*pətēr	*pətère	*pətéres
Acusativo	*pətèrm	*pətère	*pətrns
Vocativo	*pətēr	*pətère	*pətéres
Xenitivo	*pətròs	*pətròus	*pətròm
Dativo	*pətrèi	*pətrbhyō	*pətrbhyòs
Ablativo	*pətròs	*pətrbhyō	*pətrbhyòs
Instrumental	*pətrè	*pətrbhyō	*pətrbhìs
Locativo	*pət(e)ri	*pətròu	*pətrsù

Paradigmas típicos desta declinación caracterizan moitos nomes de parentesco panindoeuropeos: por exemplo *mātēr "nai", *dhughətēr "filla". Un tipo en *-or- está testemuñado por *esōr "muller, esposa" e *swesōr "irmá", conservado en itálico (lat. soror) e reconstruído sobre os modelos de *pətēr e *mātēr en xermánico (que se remonta a unha forma *swestēr). Fai parte desta clase de declinación tamén o nome *nēr *nròs ("home": cfr gr. ἀνήρ "home, guerreiro" e scr. nār "home" - fem. nārī "muller").

Nomes e raíces en nasal

Entre os nomes e as raíces en consoante nasal si annoverano moitas entre as máis diffuse palabras indoeuropeas: por exemplo o masculino *ghomōn "home" (cfr. lat. homo humanus "home, essere umano" en senso lato), e o neutro *nōmn "nome" (gr. ὄνομα, lat. nomen, scr. nama). I nomes en nasal sono caracterizados da apofonía. Para *ghomōn si può reconstruír a seguinte declinación:

	singular	dual	plural
Nominativo	*ghomōn	*ghomene	*ghomenes
Acusativo	*ghomenm	*ghomene	*ghomnns
Vocativo	*ghomon	*ghomene	*ghomenes
Xenitivo	*ghomnòs	*ghomnous	*ghomnòm
Dativo	*ghomnèi	*ghomnbhyō	*ghomnbhyòs
Ablativo	*ghomnòs	*ghomnbhyō	*ghomnbhyòs
Instrumental	*ghomnè	*ghomnbhyō	*ghomnbhìs
Locativo	*ghomeni	*ghomnòu	*ghomnsù

Para o neutro *nōmn verosimilmente a declinación podía essere a seguinte:

	singular	dual	plural
Nominativo	*nōmn	*nōmne	*nōmnə
Acusativo	*nōmn	*nōmne	*nōmnə
Vocativo	*nōmn	*nōmne	*nōmnə
Xenitivo	*nōmnòs	*nōmnous	*nōmnòm
Dativo	*nōmnèi	*nōmnbhyō	*nōmnbhyos
Ablativo	*nōmnòs	*nōmnbhyō	*nōmnbhyos
Instrumental	*nōmnè	*nōmnbhyō	*nōmnbhis
Locativo	*nōmni	*nōmnòu	*nōmnsu

Nalgúns temas en nasal dental, como *swōn "sole", si ritrovano xenitivos e ablativos en semplice -s, coa raíz ao grado normal do apofonía: ex.: singular nom. *swōn, xen. abl. *swen-s, dat. *sunéi, instrum. *suné, loc. *sweni.

Nomes en *-m

Abbastanza ben attestati, per quanto subiscano modifiche e reestruturacións nas varie linguas, sono i nomes en nasal bilabial como *dhghōm "terra", *ghiyōm "inverno", *dōm "casa". Ecco a declinación de *ghiyōm:

	singular	dual	plural
Nominativo	*ghiyōm	*ghiyome	*ghyomes
Acusativo	*ghiyomm	*ghiyome	*ghyomns
Vocativo	*ghiyom	*ghiyome	*ghyomes
Xenitivo	*ghimòs	*ghimòus	*ghimòm
Dativo	*ghimèi	*ghimbhyō	*ghimbhyòs
Ablativo	*ghimòs	*ghimbhyō	*ghimbhyòs
Instrumental	*ghimè	*ghimbhyō	*ghimbhìs
Locativo	*ghyemi	*ghimòu	*ghimsù

Anche nos nomes en nasal bilabial, algunhas raíces monosillabiche avevano un xenitivo e un ablativo en -s: é o caso de *dōm "casa" (no senso de unidade familiar mínima), o cui xenitivo-ablativo é *dem-s, que compare en composición, nunha palabra como *dém-s-potis "capo de casa, capo da familia".

Nomes e raíces en sibilante

Entre i nomes en sibilante, prevalgono largamente i neutros, caracterizados da apofonía; sono presentes tuttavia tamén dos masculinos e dos femininos. Qui de séguito i paradigmas do feminino *ausōs "aurora" e do neutro *génos "estirpe, familia":

Masculinos e femininos

	singular	dual	plural
Nominativo	*ausōs	*ausose	*ausoses
Acusativo	*ausosm	*ausose	*ausosns
Vocativo	*ausos	*ausose	*ausoses
Xenitivo	*ausosos	*ausosous	*ausosom
Dativo	*ausosei	*ausosbhyō	*ausosbhyos
Ablativo	*ausosos	*ausosbhyō	*ausosbhyos
Instrumental	*ausose	*ausosbhyō	*ausosbhis
Locativo	*ausosi	*ausosòu	*ausossu

Neutros

	singular	dual	plural
Nominativo	*genos	*genese	*genesə
Acusativo	*genos	*genese	*genesə
Vocativo	*genos	*genese	*genesə
Xenitivo	*genesos	*genesous	*genesom
Dativo	*genesei	*genesbhyō	*genesbhyos
Ablativo	*genesos	*genesbhyō	*genesbhyos
Instrumental	*genese	*genesbhyō	*genesbhis
Locativo	*genesi	*genesòu	*genessu

Nomes e raíces en vogal débil e ditongo

Nomes en vogal débil

A situación dos nomes en vogal débil é alquanto complexa. Se ne identificano due tipi: uno forte, cun pronunciato intervento, sobre a flexión, de fenómenos fonéticos que ne ridefiniscono i paradigmas, e uno débil, en cui a vogal dolce si muta en semivogal davanti ás desinencias que cominciano con vogal. O primo tipo é característico de nomes a cui vogal radical é longa o seguita da due consoantes; a flexión deste tipo semella estar condicionada da fenómenos legati a dinámicas fonéticas como quella descrita pola lei de Sievers-Edgerton, en base á cal dopo vogal longa o dopo due consoantes *w evolve en *uw e *y en *iy. O segundo tipo é característico de nomes a cui vogal radical é breve en sílaba aperta. Nel primo tipo prevalgono largamente masculinos e femininos; no segundo tipo sono presentes tamén dos neutros.

• Exemplo de declinación en *-i do tipo I: *egnis "lume"

	singular	dual	plural
Nominativo	*egnis	*egneye	*egneyes
Acusativo	*egnim	*egneye	*egnins
Vocativo	*egnei	*egneye	*egneyes
Xenitivo	*egneis	*egneyous	*egniyom
Dativo	*egneyei	*egnibhyō	*egnibhyos
Ablativo	*egneis	*egnibhyō	*egnibhyos
Instrumental	*egneye	*egnibhyō	*egnibhis
Locativo	*egnēi	*egniyou	*egnisu

• Exemplo de declinación en *-i do tipo II: *potis "señor"

	singular	dual	plural
Nominativo	*potis	*potye	*potyes
Acusativo	*potim	*potye	*potins
Vocativo	*poti	*potye	*potyes
Xenitivo	*potyos	*potyous	*potyom
Dativo	*potyei	*potibhyō	*potibhyos
Ablativo	*potyos	*potibhyō	*potibhyos
Instrumental	*potye	*potibhyō	*potibhis
Locativo	*potyi	*potyou	*potisu

• Exemplo de declinación en *-u do tipo I: *bhāghus "brazo"

	singular	dual	plural
Nominativo	*bhāghus	*bhāghowe	*bhāghowes
Acusativo	*bhāghum	*bhāghowe	*bhāghuns
Vocativo	*bhāghou	*bhāghowe	*bhāghowes
Xenitivo	*bhāghous	*bhāghowous	*bhāghowom
Dativo	*bhāghowei	*bhāghubhyō	*bhāgubhyos
Ablativo	*bhāghous	*bhāghubhyō	*bhāghubhyos
Instrumental	*bhāghowe	*bhāghubhyō	*bhāghubhis
Locativo	*bhāghōu	*bhāghowou	*bhāghusu

• Exemplo de declinación en *-u do tipo II: *kretus "intelecto"

	singular	dual	plural
Nominativo	*kretus	*kretwe	*kretwes
Acusativo	*kretum	*kretwe	*kretuns
Vocativo	*kretu	*kretwe	*kretwes
Xenitivo	*kretwos	*kretwous	*kretwom
Dativo	*kretwei	*kretubhyō	*kretubhyos
Ablativo	*kretwos	*kretubhyō	*kretubhyos
Instrumental	*kretwe	*kretubhyō	*kretubhis
Locativo	*kretwi	*kretwou	*kretusu

• Exemplo de neutro en *-u: *gonu "xeonllo"

	singular	dual	plural
Nominativo	*gonu	*gonwe	*gonwə (> *gonwh)
Acusativo	*gonu	*gonwe	*gonwə
Vocativo	*gonu	*gonwe	*gonwə
Xenitivo	*gonwos	*gonwous	*gonwom
Dativo	*gonwei	*gonubhyō	*gonubhyos
Ablativo	*gonwos	*gonubhyō	*gonubhyos
Instrumental	*gonwe	*gonubhyō	*gonubhis
Locativo	*gonwi	*gonwòu	*gonusu

Ao segundo tipo pertencen, entre outros, dous nomes panindoeuropeos bastante difundidos: *rehis "posesión, cousa" (lat. res, scr. rayis) e *nahus "embarcación, nave".

Nomes en ditongo

Appartengono ai nomes en ditongo algunhas palabras características, dai tratti arcaicos, diffuse en toda l'Indeuropa: o famosísimo singulare tantum *dyēus "día, ceo diúrno, ceo", que qualifica a presunta divinità suprema indoeuropea *Dyēus *pətēr (latino Iuppiter, grego Zeus, védico Dyau pitā, gótico Tiwaz, antigo alto alemán Zius, hitita Teshub etc.), e l'altrettanto diffuso e coñecido *gwōus "boi".

• Declinación, só singular, de *dyēus "ceo"

	singular
Nominativo	*dyēus
Acusativo	*dyēm
Vocativo	*dyeu
Xenitivo	*diwòs
Dativo	*diwèi
Ablativo	*diwòs
Instrumental	*diwé
Locativo	*dyewi

• Declinación do nome de xénero común *gwōus "boi, vaca"

	singular	dual	plural
Nominativo	*gwōus	*gwowe	*gwowes
Acusativo	*gwōm	*gwowe	*gwō(n)s
Vocativo	*gwou	*gwowe	*gwowes
Xenitivo	*gwous	*gwowous	*gwowòm
Dativo	*gwowei	*gwoubhyō	*gwoubhyòs
Ablativo	*gwous	*gwoubhyō	*gwoubhyòs
Instrumental	*gwowe	*gwoubhyō	*gwoubhìs
Locativo	*gwowi	*gwowòu	*gwousù

A declinación dos masculinos e neutros en *-o-

A declinación temática en *-o- permette unha reconstrución máis unívoca e certa, rispetto á declinación atemática; se ne possono máis facilmente seguire gli esiti nas principais familias, dato que non ha subito rimodellamenti temáticos e desinenziali altrettanto profondi.

Masculinos

Dal confronto entre as diversas linguas indoeuropeas si ricostruisce facilmente unha declinación orixinaria de masculinos e neutros en *-o-.

Un exemplo clásico de masculino en *-o- é dato pola flexión de *wlkwòs "lobo"; ecco as attestazioni desta palabra nalgunhas das principais linguas indoeuropeas:

1. A situación do singular:

• per o nominativo, o sánscrito vrk-as, o grego lyk-os, o latino lupus, o lituano vilkas, o eslavo antigo vlǐkǔ, o gótico wulfs sono todos reconducíbeis a unha forma *wlkw-òs;
• per o vocativo temos: sánscrito vrka, grego lyke, latino lupe, lituano vilke, eslavo vlice, gótico wulf, da cui si ricostruisce o indoeuropeo *wlkw-é, puro tema sen desinencia con apofonía ao grado normal;
• per l'acusativo, sánscrito vrkam, grego lykon (< *lykom), latino lupum, lituano vilką, eslavo vlǐkǔ, gótico wulf si riconducono todos a *wlkw-òm;
• per o xenitivo temos: sánscrito vrkasya, grego homérico lykoio (dall' arcaico xenitivo lykosjo, que, gradualmente, ha portato á forma homérica e a quella clásica en -ou),(cfr. micénico po-ti-ni-ja da-bu-ri-to-jo), gótico wulfis; per o latino, a desinencia ī ha interpretazioni contrastanti, tuttavia nell'inscrición de Satricum, risalente á fondazione da Repubblica, si trova un doppio xenitivo arcaico en -osio (Popliosio Ualesiosio suodales = Publii Valerii sodales) - inoltre a desinencia orixinaria semella permanere nos xenitivos pronominais como eius; lituano e eslavo semellan invece fondere xenitivos e ablativos, dunque non forniscono exemplos pertinenti: ne consegue en ogni caso un indoeuropeo *wlkw-osyo con as variantes *wlkw-esyo, *wlkw-eso' e *wlkw-oso;
• per l'ablativo: sánscrito vrkad, latino lobo(d) (desinencia arcaica), lituano vilko e eslavo vlika attestano un ablativo indoeuropeo *wlkw-ōd; o grego e o gótico hanno perso l'ablativo per dinámicas de sincretismo;
• per o dativo: sánscrito vrkāya (que opacizza en parte a desinencia orixinaria), grego lykōi, latino lupō(i) (desinencia arcaica), lituano vilkui rimandano all'indoeuropeo *wlkw-ōi;
• per o instrumental: sánscrito vrkā, relitti de instrumental nos adverbios de derivación pronominal en grego (exemplo tō "perciò"); o lituano vilko e o gótico wulfa portano todos a indoeuropeo *wlkw-ō;
• per o locativo: sánscrito vrke, relitti de locativo grego e latino como oikoi e domi; inoltre antigo eslavo vlǐkē e lituano vilke attestano indoeuropeo *wlkw-oi;;

1. A situación do dual:

• Para i tres casos rectos do dual (nominativo, vocativo e acusativo) é testemuñada en todas as linguas, o como desinencia sistemática o como forma relitto, *-ō: por exemplo sánscrito vrkā, grego lykō, lituano vilku, e adxectivo dual relitto latino ambō; dunque indoeuropeo *wlkw-ō;
• para os casos oblicuos, a testimonianza do grego viene a cadere, dato que a característica desinencia -oin é sorta per analoxía da outras formas; o xenitivo é attestato en sánscrito con vrk-ay-os (infixo -ay- de derivación pronominal, desinencia -os < *ous), e eslavo antigo vliku con desinencia -u < *-ous. O avéstico con vīrayå semella rimontare a unha forma -ōs; de qui as probabili formas indoeuropeas *wlkw-ous e *wlkw-ōs;
• per ablativo, dativo e instrumental valgono as testimonianze das linguas satəm, sánscrito vrkābhyām e eslavo antigo vlǐkoma, attestanti as variantes diatópicas -bhyō(m) e mō: de qui, verosimilmente, indoeuropeo *wlkw-o-bhyō(m);
• unha forma de locativo dual distinta polo xenitivo sopravvive só en avéstico con zastayō e en lituano (adverbios pusiau "en due metà" e dviejau "en coppia"), que rimontano a *-ou: dunque indoeuropeo *wlkw-ou

1. A situación do plural:

• per o nominativo e o vocativo, o sánscrito ha vrkās, que fa o paio co gótico wulfōs, mentre as desinencias das linguas clásicas (grego lykoi, latino lupī, reconducíbeis a *-oi), das bálticas (lituano vilkai) e de quelle eslavas (eslavo antigo vlǐci) attestano unha desinencia que, verosimilmente, si é estesa dai pronomes aos adxectivos, per poi comparire nos substantivos; a forma orixinaria é senz'altro *wlkw-ōs, con unha desinencia -ōs testemuñada tamén per l'itálico dall'osco-umbro (por exemplo Núvlanús "Nolani");
• quanto all'acusativo, o sánscrito ha vrkās, facilmente confrontabile co grego lykous (en cui o ditongo -ous sorge da -ons, attestato non en ático ma en outros dialectos), co latino -ōs, co gótico wulfans, que si riconducono á forma indoeuropea *wlkw-ōns;
• o xenitivo orixinario si conserva aínda nalgunhas expresións védicas (exemplo dēvān janma "estirpe de dèi"), no grego lykōn, nalgúns arcaísmos latinos (exemplo deum), no lituano vilkų, que portano gli estudosos a reconstruír unha forma *wlkw-ōm;
• o dativo e l'ablativo plurais sono ricostruibili a partire dalle testimonianze do indoario, por exemplo polo sánscrito vrkābhyas que rimonta a unha desinencia *-bhyos - conservada polo latino nalgunhas excepcións da prima declinación e en todos i nomes de terceira, quarta e quinta - mentre o bálticas (exemplo lituano vilkams) e o xermánico (exemplo gótico wulfam) attestano a típica variante diatópica *-mos; probabelmente a forma orixinaria, per entrambi i casos, era *wlkw-òbhyos;
• o instrumental plural é reconstruíbel a partire da sánscrito vrkais, grego antigo lykois, pasado ao dativo per sincretismo, latino lupīs, lituano vilkais, que discendono todos da *wlkw-ōis;
• o locativo é reconstruíbel sobre a base de sánscrito vrkesu, dialecto grego xónico lykoisi (desinencia passata ao dativo per sincretismo), latino lupīs, lituano vilkuose, eslavo antigo vlǐcēxǔ: todas queste desinencias de locativo derivan da un indoeuropeo *wlkw-òisu.

Riassumendo i resultados da reconstrución, temos dunque o seguinte paradigma complessivo para os masculinos:

	singular	dual	plural
Nominativo	*wlkw-òs	*wlkw-ō	*wlkw-ōs
Acusativo	*wlkw-òm	*wlkw-ō	*wlkw-ōns
Vocativo	*wlkw-é	*wlkw-ō	*wlkw-ōs
Xenitivo	*wlkw-òsyo	*wlkw-ōs	*wlkw-ōm
Dativo	*wlkw-ōi	*wlkw-òbhyō(m)	*wlkw-òbhyos
Ablativo	*wlkw-ōd	*wlkw-òbhyō(m)	*wlkw-òbhyos
Instrumental	*wlkw-ō	*wlkw-òbhyō(m)	*wlkw-ōis
Locativo	*wlkw-òi	*wlkw-òu	*wlkw-oisu

Neutros

Un exemplo clásico de neutro é dato pola palabra *yug-òm. Qui de séguito a reconstrución do suo paradigma.

En todas as linguas indoeuropeas, o neutro ten os casos rectos (nominativo, acusativo, vocativo) iguais en todos e tres os números e só no nominativo e no vocativo singulares, e nos tres casos rectos do plural - e do dual, dove esso é meglio conservato - si distingue polo masculino:

• per o singular, i casos rectos rimontano a unha desinencia *-om testemuñada da: sánscrito yugam, grego zygòn, latino yugum, eslavo antigo igo, gótico juk; só o sánscrito innova no vocativo, sostituendo all'orixinaria desinencia *-om o puro tema (balam "forza" nominativo e acusativo, distinto da bala vocativo);

• per o plural, o sánscrito yugā, o latino juga e o gótico juka attestano directamente o indirectamente a antiga desinencia *-ā; o grego antigo ha esteso a desinencia -ǎ, derivante da *-ə, a partire pola declinación atemática;

• per o dual, só sánscrito yugē e eslavo antigo izē attestano a desinencia orixinaria *-oi; o grego, avendo preso -oi dai pronomes como desinencia do nominativo e vocativo plural masculino, ha livellato ao dual o masculino e o neutro, que mostrano a común desinencia -ō.

Ne consegue que a declinación de *yugòm en indoeuropeo aveva questo aspecto complessivo:

	singular	dual	plural
Nominativo	*yug-òm	*yug-òi	*yug-ā
Acusativo	*yug-òm	*yug-òi	*yug-ā
Vocativo	*yug-òm	*yug-òi	*yug-ā
Xenitivo	*yug-òsyo	*yug-ōs	*yug-ōm
Dativo	*yug-ōi	*yug-òbhyō(m)	*yug-ò-bhyos
Ablativo	*yug-ōd	*yug-òbhyō(m)	*yug-ò-bhyos
Instrumental	*yug-ō	*yug-òbhyō(m)	*yug-ōis
Locativo	*yug-òi	*yug-òu	*yug-òisu

Prehistoria da declinación dos masculinos e neutros en -o-

A vogal temática dos temas en -o semella essere stata en orixe *-e; desta e orixinaria restano tracce no vocativo e nalgunhas variantes dialectais do xenitivo e do instrumental (por exemplo a -ē dos adverbios latinos tratti da adxectivos de declinación temática é un antigo instrumental neutro singular). Verosimilmente, essa divenne -o en presenza de desinencias en -m (por exemplo gli acusativos); en un segundo momento, polos acusativos a -o si deve essere estesa per analoxía en modo sistemático a todos i casos rectos, creando un sistema híbrido (-o dos casos rectos "fortes" temáticos, rispetto a e dos casos débiles); infine ha soppiantato do todo, o quasi do todo, a antiga -e.

A declinación dos femininos

Femininos en *-ā e *-ī

Sono extremadamente difundidos, nas linguas indoeuropeas, i substantivos femininos en *-ā e *-ī. Qui de séguito a reconstrución dos loro paradigmas.

Nei femininos en *-ā:

1. Para o singular:

1. • ao nominativo, o confronto entre sánscrito (exemplo sēn-ā "exército"), grego (thé-ā "espectáculo"), lituano (galv-à "capo") porta a reconstruír unha desinencia *-ā; o latino (de-a) ha innovato, livellando nominativo e vocativo, ao pari do gótico (gib-a "dono");

1. • ao vocativo a desinencia era *-a, conservatosi en latino, gótico e lituano (gàlva, dea, giba) e sopravvissuta en grego só nunha clase de masculinos, quelli en alpha impuro do dialecto ático, terminanti en -tēs; non si tratta dunha vera desinencia, ma do puro tema ao grado non allungato;

1. • all'acusativo a característica desinencia *-ām é sopravvissuta en sánscrito (sēn-ām) e en grego (thé-ān), abbreviandosi en latino (de-am) e en lituano (galvą), obliterandosi no xermánico, rappresentato sempre polo gótico (nos femininos desta clase de nomes, i casos rectos en gótico sono iguais);

1. • ao xenitivo e all'ablativo a desinencia orixinaria era *-ās, ben testemuñada en grego (xenitivo sincrético, thé-ās), en latino arcaico (pater famili-as); en lituano (galv-os), en gótico (xenitivo gib-ōs); o latino ha innovato sia no xenitivo sia nell'ablativo, prendendo a prestito dai masculinos co tema en -o- as desinencias -āī e ād, que evolvono en età clásica nas características -ae e -ā; o sánscrito sēn-ayās innova anch'esso, ma dai temas en -ī;

1. • ao dativo, a fusione da vogal temática -a coa desinencia -ei que si ritrova na declinación atemática dá lugar a āi (desinencia testemuñada en grego e en latino - theāi e deae -, lixeiramente modificada no sánscrito senayai);

1. • allo instrumental, a fusione da vogal temática -a coa desinencia -e, que si ritrova sempre na declinación atemática, dá lugar a -ā;

1. • ao locativo a fusione coa vogal temática -a da típica desinencia de locativo -i dá lugar aínda a āi.

1. Para o plural:

1. • ao nominativo e ao vocativo, a fusione de *-a coa clásica desinencia *-es dá lugar a *-ās; en grego e latino, a desinencia -ai (-ae) é estesa ai nomes e aos adxectivos a partire dai pronomes per analoxía;

1. • all'acusativo a desinencia era verosimilmente *-āns, dall'innesto da *-s do plural sobre a desinencia *ām do acusativo; desta desinencia si trovano tracce nas linguas indoeuropeas antigas (a forma -ās do sánscrito, do grego e do latino, por exemplo); o micénico, o estadio arcaico do grego da idade do bronce, a conserva aínda (por exemplo na palabra aiksm-ans "puntas de lanza");

1. • ao xenitivo, a fusione da típica desinencia *-om con *a dá lugar a *-ōm;

1. • ao dativo e all'ablativo a desinencia era *-ā-bh(y)os (conservada, entre l'altro, nos dativos e ablativos plurais latinos relitto deabus, filiabus, equabus); as linguas eslavas e xermánicas, como en ogni outra forma de declinación, attestano, como variantes diatópicas de pari diffusione, formas cun sufixo *-mos;

1. • allo instrumental a desinencia era invece *-ā-bhis (linguas xermánicas e eslavo attestano *-mis);

1. • ao locativo a desinencia universalmente testemuñada era *-ā-su.

Os femininos en *-ī (derivado de *-ih) teñen unha flexión bastante semellante.

Qui de séguito, os paradigmas reconstruídos para *gwnā "muller" e *anətī "anitra":

	singular	dual	plural
Nominativo	*gwnā	*gwn-oi	*gwnā-s
Acusativo	*gwnā-m	*gwn-oi	*gwnāns
Vocativo	*gwna	*gwn-oi	*gwnā-s
Xenitivo	*gwnā-s	*gwn-ōs	*gwn-ōm
Dativo	*gwnā-i	*gwnā-bhyō(m)	*gwnā-bhyos
Ablativo	*gwnā-s	*gwnā-bhyō(m)	*gwnā-bhyos
Instrumental	*gwnā	*gwnā-bhyō(m)	*gwnā-bhis
Locativo	*gwnā-i	*gwnā-u	*gwnā-su

	singular	dual	plural
Nominativo	*anətī	*anəty-oi	*anətyā-s
Acusativo	*anətyam	*anəty-oi	*nntiy-ns
Vocativo	*anətī	*anəty-oi	*anətyā-s
Xenitivo	*nntiyā-s	*nntiy-ōs	*nntiy-ōm
Dativo	*nntiyā-i	*nntī-bhyō(m)	**nntī-bhyos
Ablativo	*nntiyā-s	*nntī-bhyō(m)	*nntī-bhyos
Instrumental	*nntiy-ā	*nntī-bhyō(m)	*nntī-bhis
Locativo	*nntiyā-i	*nntiyā-u	*nntī-su

Como si può observar, o segundo paradigma, o de *anətī, mostra a típica alternancia entre o tema forte e o tema débil (*nntiy-), coa sonante longa. Tal alternanza apofónica ci é testemuñada polo védico, mentre noutras linguas (como en grego νῆσσα), si generalizza o tema débil.

Femininos en *-is

O védico vrkih e l'antigo nórdico ylgr (entrambi significan "lupa") attestano unha declinación de femininos en *-is. Dato que tal declinación é testemuñada en áreas laterali do Indoeuropa, é molto verosimilmente arcaica. O exemplo tipico, a cui rimontano o tipo védico e quello antigo nórdico, é dato da *wlkw-īs.

	singular	dual	plural
Nominativo	*wlkīs	*wlkwiy-e	*wlkwiy-es
Acusativo	*wlkwiym	*wlkwiy-e	*wlkwi-ns
Vocativo	*wlkwi	*wlkwiy-e	*wlkwiy-es
Xenitivo	*wlkwiyos	*wlkwiy-ōs	*wlkwiy-om
Dativo	*wlkwiyei	*wlkwī-bhyō(m)	*wlkwī-bhyos
Ablativo	*wlkwiyos	*wlkwī-bhyō(m)	*wlkwī-bhyos
Instrumental	*wlkwiye	*wlkwī-bhyō(m)	*wlkwī-bhis
Locativo	*wlkwī	*wlkwiyou	*wlkwī-su

In quasi todas as linguas indoeuropeas antigas tal declinación viene livellata sul tipo -ī (como na evolución polo védico ao sánscrito) o si oblitera fondendosi con essa e sovrapponendosi en gran parte ai nomes atemáticos en -i (como nos femininos latinos tipo vulpis).

Orixe dos femininos

As categorías de masculino, feminino e neutro non erano sistemáticas na fase máis arcaica do indoeuropeo. Solo nos nomes de parentela si instaurava unha distinción entre membros machos e femias da familia, ma tal distinción avveniva a livello lessicale, non a livello de desinencia. Nalgúns casos si agglutinava ao tema da palabra a raíz *esor: así a *sw-esor era a sorella, isto é a "muller de familia" (da *sw-) en oposición á moglie (*esor o *gwnah), que veniva da un altro *genos, da un altro clan familiar. A raíz *esor- si trova tamén nos femininos dos numerais *tri-sr-es "tres" e kwettu-sr-es "catro". Tal forma arcaica e "difícil" de feminino viene ben presto soppiantata da outras formas, regolari e sistemáticas, con desinencia propria, en laringale: *-a-h *-i-h e l'arcaicissimo *-i-h-s. Queste danno lugar ás características desinencias con vogal longa qui reconstruídas. Ciò avverrebbe già na fase tardo-unitaria, segundo algúns, mentre segundo outros sería un proceso morfolóxico innovativo característico dunha gran parte dos dialectos indoeuropeos, non però de toda a familia.

Clases de adxectivos

Existían certamente già nell'indoeuropeo due clases de adxectivos, unha basata sobre a declinación temática e unha esemplata sobre a declinación atemática.

Os adxectivos temáticos avevano o masculino e o neutro en *-o, o feminino en *-a. Ecco algúns paradigmas de adxectivos temáticos:

• *kaikos, *kaikā, *kaikom "cego, oscuro" (cfr. latino caecus, e o grego καικία "vento do nord dalle nuvole nere")

• *akros *akrā *akrom "acre"

• *newos *newā *newom "nuovo, giovane"

• *rudhros *rudhrā *rudhrom "rosso, rubizzo" (latino ruber)

• *koilos *koilā *koilom "cavo, vuoto" (cfr. o grego κοιλὸς, e o latino coelum, coelus "ceo" - o grande vuoto)

• *elngwhros, *elngwhrā, *elngwhrom "leggero" (cfr. o grego ἐλαφρὸς)

Os adxectivos atemáticos avevano invece o masculino e o neutro formati sobre a declinación atemática e o feminino en *-ī. Ecco algúns exemplos de adxectivos atemáticos en -u:

• *swādus *swādwī *swādu "soave, dolce" (latino suavis)

• *brgwhus *brgwhwī *brgwhu "breve"

• *lgwhus *lgwhwī *lgwhu "lieve"

• *tnus tnwī tnu "tenue, lungo"

• *mldus *mldwī *mldu "molle, morbido"

• *ōkus *ōkwī *ōku "veloce" (latino ocior ocius, grego ὠκὺς)

Sono adxectivos atemáticos con tema en -nt i participios activos, de cui si registra o paradigma sotto a flexión verbal.

Formas de comparación

As formas de comparativo e superlativo en indoeuropeo sono abbastanza articolate.

In primo lugar, é diffusa unha forma en *-tero-, á base dos comparativi gregos como φιλώτερος, que indicava, en orixe, l'appartenenza a unha categoría piuttosto que a un'outra: así, por exemplo, *dhelu-tero-s ("feminino piuttosto que masculino, feminino en oposición a masculino"), oppure *ao-tero-s "l'altro dos due, o segundo (e non o primo)".

A vera forma de comparativo é però data da un sufixo que si inserisce directamente sobre a raíz (dunque é un comparativo atemático). Tal sufixo ha, nos casos fortes (nominativo, vocativo de todos i números, acusativo singular e dual), a forma *yos-, e nos casos débiles *-is(n)-, e si declina como un nome atemático en nasal. O comparativo ha a forma dun adxectivo a due terminacións (unha per o masculino e o feminino, unha per o neutro). O comparativo indoeuropeo sarà stato usato en concomitanza con xenitivos o ablativos (segundo termine de paragone) o accompagnato da particelle en grado de introdurre o segundo termine de paragone, que allora aveva o mesmo caso do primo.

O superlativo ha, como sufixo orixinario, *-to-s, e si declina como un adxectivo de declinación temática (ha o masculino e o neutro declinado como i nomes en *-o- e o feminino como i nomes en *-a-). Dalla primitiva forma en *-tos si deducono as formas en *istos (panindoeuropea), *tatos (grega), *tmo, *smo (céltico-itálica). O superlativo era sia absoluto sia relativo. Si accompagnava en xénero a xenitivos con función partitiva o a ablativos.

Accanto ás formas standard de comparativo e superlativo erano sicuramente presentes formas perifrásticas e lexicalizadas (ciò é vero soprattutto para os superlativos).

Os pronomes

Os pronomes persoais

Os pronomes persoais indoeuropeos mostrano quella característica politematicità que si riscontra tamén nas linguas que dall'indoeuropeo derivan. Porén, de base, i fundamentais temas pronominais originari sin pola fase máis arcaica sono: per a prima persoa, *em, per a segunda *t(w) e per a terceira persoa *sw.

Esta é a declinación do pronome de prima persoa e segunda persoa (formas esenciais do paradigma):

	1° persoa		2° persoa
	singular	plural	singular	plural
Nominativo	*egh-om	*nsmes (*we-i)	*tu	*yusmès (*yūs)
Acusativo	*mēm, *mē, *me	*nes, *nos, *nēs, *nōs, *nsme	*twēm, *tēm, *twē, *tē, *twe, *te	*wes, *wos, *wēs, *wōs, *usme, *uswe
Xenitivo	*mene, *mei, *moi	*nosom	*tewe, *tewo, *twei, *twoi, *tei, *toi	*wosom
Dativo	*mebhi, *mei, *moi	*nsmei	*tebhi, *twei, *twoi, *tei, *toi	*usmei
Ablativo	*med	*nsmed	*twed	*usmed

O pronome reflexivo de terceira persoa

O indoeuropeo aveva inoltre un pronome reflexivo (privo de nominativo), per a terceira persoa (sia singular que plural: situación conservada en latino):

	3° persoa reflexiva
Nominativo	-
Acusativo	*swe
Xenitivo	*sewo, *sowo
Dativo	*swoi
Ablativo	*swed

Orixinariamente, tal pronome era connesso á raíz *swe- "familia", collegato a *su- "nascere", que entra tamén en composición sin dalle fasi máis arcaicas (vedi por exemplo o nome *sw-esor-, formato da sw- "propria familia" + *esor- "muller": muller da propria mesma familia, muller nata en casa, isto é "sorella", en oposición ao xenérico *esor-, *gwena- "muller, moglie").

Pronomes e adxectivos posesivos

Dai pronomes persoais o indoeuropeo formaba, como as linguas figlie, i pronomes posesivos: *emòs "mio", *t(e)wos "tuo", *swo-s "propio, suo, loro", *nsmòs "nostro", *yusmòs "vostro", declinados segundo a declinación temática. Moitas linguas hanno formato i posesivos de prima e segunda persoa plural aggiungendo ao tema pronominal o sufixo oppositivo *-tero-.

Os pronomes determinativos *so e *is

Os unici temas de pronomes determinativi ricostruibili facilmente per o indoeuropeo sono tres: *so, *to, per un pronome demostrativo catafórico; *i, *ei, per un pronome demostrativo anafórico.

O pronome catafórico

Velaquí a declinación do pronome catafórico *so *sā *tod:

singular

	singular
	Masculino	Neutro	Feminino
Nominativo	*so	*tod	*sā
Acusativo	*tom	*tod	*tām
Xenitivo	*tosyo		*tosyās
Dativo	*tosmōi/*tōi		*tosyās
Ablativo	*tosmōd/*tōd		*tosyāi
Instrumental	*toino *tosmō? (*tō?)		*tosyā
Locativo	*tosmin		*tosyāi

dual

	dual
	Masculino	Neutro	Feminino
Nominativo	*tō	*toi	*toi
Acusativo	*tō	*toi	*toi
Xenitivo	*toyous		*toyāus
Dativo	*tobhyō(m)?		*tābhyō(m)?
Ablativo	*tobhyō(m)?		*tābhyō(m)?
Instrumental	*tobhyō(m)?		*tābhyō(m)?
Locativo	*toyou		*toyāu

plural

	plural
	Masculino	Neutro	Feminino
Nominativo	*toi (*soi)	*tā (da *toh)	*tās
Acusativo	*tons	*tā (da *toh)	*tāns
Xenitivo	*toisōm		*tāsōm
Dativo	*toibhyos		*tābhyos
Ablativo	*toibhyos		*tābhyos
Instrumental	*tōis		*tābhis
Locativo	*toisu		*tāsu

O pronome anafórico

Questa invece a declinación do pronome anafórico *is *ī *id:

singular

	singular
	Masculino	Neutro	Feminino
Nominativo	*is	*id	*ī
Acusativo	*im	*id	*iym
Xenitivo	*esyo		*esyās
Dativo	*esmōi		*esyās
Ablativo	*esmōd		*esyāi
Instrumental	*esmō?		*esyā
Locativo	*esmin		*esyāi

dual

A reconstrución do dual non é clara e unívoca.

plural

	plural
	Masculino	Neutro	Feminino
Nominativo	*eyes	*ī	*iyās
Acusativo	*ins	*ī	*iyāns
Xenitivo	*eisōm
Dativo	*eibhyos
Ablativo	*eibhyos
Instrumental	*tōis
Locativo	*toisu

O pronome indefinido, interrogativo e relativo formado sobre o tema kwi-

O indoeuropeo aveva un pronome interrogativo, exclamativo e indefinido *kwis *kwid "qualcuno, chi?" á base do grego τις, do latino quis, do védico kis, do gótico hwis etc. Dal tema deste pronome deriva tamén a conxunción panindoeuropea *kwe "e, como" (cfr. latino -que, grego τε).

Qui de séguito a flexión de *kwis *kwid:

singular

	singular
	Masculino e Feminino	Neutro
Nominativo	*kwis	*kwid
Acusativo	*kwim	*kwid
Xenitivo	*kwesyo
Dativo	*kwesmōi
Ablativo	*kwesmōd
Instrumental	*kwī
Locativo	*kwesmi

plural

	plural
	Masculino e Feminino	Neutro
Nominativo	*kweyes	*kwī
Acusativo	*kwins	*kwī
Xenitivo	*kweisōm
Dativo	*kweibhyos
Ablativo	*kweibhyos
Instrumental	*kweibhis
Locativo	*kweisu

dual

Faltan reconstrucións unívocas para o dual.

Un ulterior tema de pronome indefinido é rappresentato da *smo- (cfr. l'inglés some); é inoltre testemuñada unha forma *mo- en ámbito anatólico.

Os numerais

Numerais cardinais

No protoindoeuropeo reconstruído, entre os numerais cardinais, só os do 1 ao 4 eran adxectivos sometidos a flexión (en indoiranico e céltico o 3 e o 4 declinábanse tamén en feminino cunha palabra especial para "muller").

Velaquí as reconstrucións (para os numerais declinábeis, agás *duwo, *dwo, dánse as formas masculinas, femininas e neutras):

• *sems, *smī, *sem 1; *ojos *ojā *ojom, *oinos *oinā *oinom, *oikos *oikā *oikom (variantes para "único, só").
• *d(u)wō 2; *(am)bhō "ambos".
• *trej-es; *trisres *trī (> trih) 3.
• *kwettwor-es *kwettusres *kwettwor 4.
• *pénkwe 5.
• *(s)weks 6.
• *septṃ 7.
• *(h)oktō 8.
• *(h)newn 9.
• *dékṃ(t) 10.
• *wīkomt 20.
• *trīkomt 30.
• *kwettwrkomt 40.
• *penkwekomt 50.
• *(s)wekskomt 60.
• *septṃkomt 70.
• *(h)oktōkomt 80.
• *newnkomt 90.
• *kṃtòm 100.

Para as centenas é posíbel que o indoeuropeo, como o védico, recorrese a tres dinámicas de formación:

1. a creación dun substantivo neutro a partir de *kṃtòm (dinámica presente tamén en gótico): exemplo *trī *kṃtā *gwowom "tres centenas de vacas" seguido, como se pode ver, por un xenitivo partitivo.
2. a creación dun adxectivo composto: exemplo *tṛkṃtōs *tṛkṃtās *tṛkṃtā (como en védico, grego e latín e na maior parte das linguas indoeuropeas);
3. a creación dun composto usado como colectivo e seguido polo xenitivo partitivo, exemplo *tṛkṃtom gwowom (como en védico e en latín arcaico).

Non existe unha formación univocamente reconstruíbel para o numeral 1000. Porén a maior parte dos estudosos cre plausíbel que:

1. o sánscrito sahasram, o avéstico hazahra-, o grego antigo χείλιοι, o latino mille de *mi-hi-li (dove mi < *smi-h, feminino de *sem), haxa que retrotraelo a unha expresión do tipo *sem (*sm) *gheslo-m ou *smī *gheslī;
2. o xermánico, o báltico e o eslavo terían innovado, creando unha nova forma a partir do participio *tūsṇtī "abundante".

Numerais ordinais

Os numerais ordinais presentaban, na fase máis arcaica do indoeuropeo (o protoindoeuropeo aglutinante), o sufixo *-ó-, do cal, por resegmentación e analoxía, se extraeron, nalgunhas formas, o clásico sufixo do indoeuropeo común tardío *-tó-.

A partir de aquí a situación do protoindoeuropeo arcaico e a súa evolución nas fases tardo-unitarias e nos protodialectos indoeuropeos para os numerais ordinais de "terceiro" en diante (para os numerais ordinais "primeiro" e "segundo" cómpre facer un discurso a parte) - na lista, para cada liña se amosan en orde: 1) a forma indoeuropea arcaica, 2) a forma tardounitaria, 3) as principais formas de base testemuñadas ao inicio da disolución da unidade panindoeuropea:

• *triy-o → *tri-yo → *tri-to, *tŗ-tiyo "terceiro".
• *kwtur-o → *kwtur-iyo → *kwetwr-to *kwetur-to "cuarto".
• *pnkw-o → *penkw-to → *penkw-to, *kwenkw-to "quinto".
• *suks-o → *suks-o → *sweks-to "sexto".
• *septṃ-o "sétimo" (forma que permaneceu invariada desde as fases máis arcaicas).
• *oktuw-o → *oktuw-o → *oktuw-o *oktōw-o "oitavo".
• *newn-o "noveno" (forma que permaneceu invariada desde as fases máis arcaicas).
• *dekṃt-o → *dekṃ-to (resegmentación) → *dekm-o, *dekm-to "décimo".
• *wīkṃt-o → *wīkṃ-to (resegmentación) → *wīkmt-to *wīkmt-t-mo "vixésimo".

Os numerais ordinais que significan "primeiro" e "segundo" teñen unha historia máis complexa:

• a raíz para "primeiro" é xenericamente *pr, que dá lugar ás formas *pŗrmos e *pŗrwos.
• o numeral "segundo", como testemuñan latín e gótico, estaba constituído por un adxectivo como *al-tero-s, cuxa raíz *al- significa "outro" e cuxo sufixo *-tero- era un sufixo que indicaba distinción; o latín, pola raíz *sek^w- "seguir", desenvolveu secundus; o grego innovou, costruíndo un numeral ordinal novo a partir de *duwō "dous".

Numerais distributivos

O indoeuropeo posuía ademais algúns adverbios moltiplicativos. Os únicos claramente reconstruíbeis son os seguintes:

• *dwis "dúas veces".

• *tris "tres veces".

• *kwetrus "catro veces".

A expresión "unha vez" obtíñase de varias maneiras (por exemplo, co instrumental neutro de *sem "un") ou cunha serie de locucións. Para este numeral multiplicativo non existe xa que logo unha única expresión común a todas as linguas indoeuropeas.

Canto aos numerais distributivos, presentes por exemplo en latín (exemplo bini "de dous en dous", terni "de tres en tres") son unha innovación local, a partir da extensión a todos os números do sufixo *-no, propio de *oi-no-s "un só, un só cada vez, único".

Orixe do sistema flexional nominal e pronominal indoeuropeo

A evolución da estrutura sintáctica de base do protoindoeuropeo e a hipótese do indoeuropeo arcaico como lingua ergativa

Unha característica típica do indoeuropeo é a súa natureza de lingua acusativa. Estrutural, nunha lingua acusativa, é a distinción entre o suxeito (que nas linguas acusativas con casos ten a marca do nominativo) e o obxecto (que nas linguas acusativas con casos ten en cambio a marca do acusativo) da acción. Porén un dato curioso emerxe da análise do uso dos neutros (e a oposición "animado" vs. "neutro") en moitas linguas antigas, como o védico, o hitita nesita e o grego. Como atopou o lingüista Romano Lazzeroni, que estudou o uso dos neutros en Homero e na poesía épica grega arcaica en xeral, cando un mesmo fenómeno ou obxecto do mundo natural (por exemplo o soño, o sol, a auga) está marcado polo xénero neutro, xa non aparecen como suxeitos de verbos activos: «como suxeitos de verbos só se atopan os correspondentes nomes animados». Ademais, tales neutros son a miúdo usados, en instrumental (nas linguas antigas que o teñen) ou con outra marca morfolóxica, para indicar a causa eficiente dunha acción pasiva. Moitos estudosos interpretan hoxe este fenómeno como un indicio indirecto do feito de que o indoeuropeo, na súa fase máis arcaica, non fose unha lingua acusativa, senón unha lingua ergativa (ou que, en alternativa, tivese sufrido o influxo de linguas ergativas faladas en áreas veciñas á hipotética patria orixinaria, sobre o que moito se ten discutido). Nunha lingua ergativa a distinción estrutural non se fai entre suxeito e non suxeito da acción ou do estado indicados polo verbo, senón entre todo o que é suxeito da acción do verbo transitivo e todo o que non o é. O suxeito da acción do verbo transitivomárcase polo caso ergativo (do grego: ἔργον érgon "acción": xa que logo ergativo significa "caso do axente", xeralmente concibido como animado, que realiza unha acción que recae sobre o obxecto do verbo), o suxeito dun verbo de estado ou da cópula márcase co caso absolutivo, caracterizado, con respecto ao ergativo, pola ausencia de desinencia (por exemplo en vasco, unha lingua ergativa resto dunha familia lingüística preindoeuropea, o ergativo está a miúdo marcado por unha desinencia -k, mentres que o absolutivo non ten desinencia). Os datos sobre os que os estudosos se basean para afirmar a ergatividade do indoeuropeo arcaico son os seguintes:

1. os neutros indoeuropeos, especialmente os máis arcaizantes neutros da declinación atemática, non teñen desinencia nin no nominativo, nin no acusativo, nin no vocativo.
2. nunha lingua como o grego, a palabra ἡμέρα heméra "día", feminino, pode usarse para indicar o día como entidade divina animada, capaz de acción intencional, mentres a palabra ἡμαρ hemar "día", neutra, da mesma raíz, non se usa como suxeito de verbos transitivos activos, nin pode nunca estar personificada (e o mesmo vale para a parella masculino ὁ ὄνειρος ho oneiros vs. neutro τὸ ὄναρ to onar "soño").
3. o mesmo ocorre, polo menos en fases moi arcaicas, tamén na maior parte das outras linguas indoeuropeas antigas, polo que o fenómeno do que se fala no punto 2) non é específico do grego.

Destes datos extráese que, verosimilmente, na súa fase máis arcaica, a lingua das chamadas tribos indoeuropeas non diferenciaba tanto o xénero animado (masculino e feminino) do xénero inanimado (neutro) canto máis ben o axente (ergativo) do non axente (absolutivo). A que é unha máis tardía distinción de clasificación semántica nace dunha máis arcaica distinción de carácter gramatical, morfolóxico e sintáctico á vez.

Os lingüistas identifican no elemento *-s de moitos nominativos masculinos e femininos unha das posíbeis marcas morfolóxicas do ergativo orixinario, polo menos para a declinación nominal. A desinencia orixinaria para o caso do axente do verbo transitivo, ou do suxeito (a segunda se se está de acordo ou en contra da idea do indoeuropeo ergativo) era, para o plural, *-es', que nas declinacións temá ticas en -o- e -a- contrae, dando lugar ás desinencias *-ōs e *-ās.

Orixe dos nominativos femininos singulares e dos casos rectos neutros plurais

Os nominativos femininos *-ā e *-ī do indoeuropeo común tardío derivan da fusión das vocali radicais coas laringais. As desinencias orixinarias eran pois *-ah e *-ih. As vogais longas dos nominativos estendéronse por analoxía a toda a declinación. A desinencia neutra plural orixinaria era -h, que logo deu orixe ás desinencias *-ə (tras consoante), *-ā (de *-oh) e *-ī nos neutros en vogal débil de adxectivos e pronomes (a partir de *-ih).

Hipóteses alternativas: a hipótese dunha oposición axentivo-inaxentivo nas fases arcaicas do protoindoeuropeo

Algúns lingüistas pensan en cambio que o indoeuropeo orixinario tiña unha estrutura sintáctica fundada na oposición entre un caso do axente (axentivo) que é propio do suxeito de todos os verbos de forma activa, e un caso do non axente (inaxentivo) propio do complemento directo dos verbos transitivos, dos complementos predicativos e do suxeito da frase pasiva.

No estado actual, a situación do indoeuropeo orixinario no que ten que ver cos casos sintácticos fundamentais e as súas relacións é controvertida. Moitos, a partir de moitas orientacións metodolóxicas diversas (por citar algúns nomes ilustres, Villar, Campanile, Szemerényi) prefiren deixar de lado a idea de que o indoeuropeo arcaico era ergativo ou axentivo, e tenden a considerar a acusatividade como unha peculiaridade desta protolingua desde as súas máis remotas orixes. A hipótese ergativa consegue unha certa fascinación, tamén pola posibilidade de aproximar o indoeuropeo ás linguas caucásicas; pouco crédito ten a hipótese dunha sintaxe orixinaria axentivo-inaxentiva.

A orixe dos outros casos da flexión do indoeuropeo tardío

A orixe do acusativo

O acusativo, en moitas linguas indoeuropeas antigas, conserva, en particular nas fases máis arcaicas ou nos restos de estadios lingüísticos máis remotos, unha dobre función: indica o obxecto do acción (exemplo: lat. hostes urbem capiunt "os inimigos toman a cidade") e o complemento de lugar a onde (exemplo: lat. hostes urbem petunt "os inimigos asaltan a cidade", pero tamén "diríxense á cidade"). Os lingüistas atribúen a desinencia -m, típica do acusativo, a unha posposición *em *m "cara a, en dirección a, contra", aínda presente en antigo irlandés e en sánscrito. O acusativo sería, xa que logo, un antigo caso de determinación espacial que indica o movemento cara un lugar, un alativo.

Unha frase simple típica como *wlkwòs *ékwom *edti sería polo tanto interpretada en orixe como "da parte do lobo (suxeito ergativo) cara o cavalo (alativo) un mordisco, por obra súa (raíz verbal + pronome redondante, en caso ergativo)", de onde logo deriva o significado "o lobo come o cabalo", (lat. lupus equum est, gr. ant. lykos ippon esthiei, scr. vrkah asvam adti etc.). A desinencia *-m, que deriva da posposición alativa, aparece tamén en plural, na forma fonéticamente adaptada *-n-s, onde -s é a marca, universalmente recoñecida, do plural. A estrutura do acusativo singular e plural, que en orixe aparece tan transparente canto a constitución morfolóxica, é un dos indicios indirectos que leva a algúns lingüistas a pensar que o indoeuropeo era en orixe unha lingua aglutinante.

A orixe do xenitivo singular e plural

Moi verosimilmente, a orixe do xenitivo rastréase nunha forma adxectiva, dado o parangón de *-os e *-om con desinencias de adxectivos temáticos. Estes adxectivos terían orixinariamente un significado de proveniencia (*regom *medhu "a bebida real", de onde "a bebida dos reis"). O xenitivo semella ter significado e tido a mesma desinencia próxima ao ablativo de proveniencia, a partir do cal probabelmente se desenvolve, substituíndo se cadra un antigo caso posesivo desaparecido. O xenitivo indica a persoa ou a cousa a partir da cal se determina a pertenza e pode ter función tamén partitiva; o posesivo é un caso con matiz lixeiramente diverso: indica estritamente o posesor dun ben ou dun obxecto; en ningunha lingua existen por tanto posesivos partitivos.

A orixe do ablativo, do dativo e do instrumental

Para o ablativo singular da declinación atemática pódese facer o mesmo discurso que se fixo para o xenitivo: probabelmente, a desinencia *os, *es, *s está en relación con antigos adxectivos de proveniencia. Na declinación temática, a desinencia *ōd deriva da contracción da vogal temática *-o- coa posposición *e, que indica movemento a un lugar. Os ablativos plurais e duais semellan ter a mesma derivación de dativos e instrumentais, a partir da posposición *bhi de significados múltiples e aparentemente opostos. Tal posposición atopámola en formas gregas arcaicas como βίη-φι, ou no sánscrito abhi, ou no inglés by, ou no alemán be- (prefixo non separábel de composición verbal, como por exemplo en be-treten) e bei. Os moitos significados de *bhi (xunto a, a partir de, preto de, na proximidade de) dan conta de todos os usos dos casos ablativo, dativo e instrumental (complemento de instrumento, de termo, dativo de relación, ablativo de extensión etc.). Se a situación de dativos e instrumentais plurais é bastante clara, o mesmo non se pode dicir enteiramente para as desinencias singulares. Na declinación atemática, o dativo ten *ei, o instrumental *e, mentres que as desinencias temáticas derivan de contraccións coa vogal *-o-. Máis tardíos, o instrumental tende a ser reforzado coas posposicións *-bhi (área grego-indoaria) e *-mi (area eslava). A escasa transparencia morfolóxica das desinencias orixinarias e a tendencia dos dialectos indoeuropeos máis serodios a facer transparentes estas desinencias con proposicións máis recoñecíbeis semella referirse a unha situación orixinaria propia dunha lingua flexiva, con poucos casos sintácticos de base que se ven enriquecidos con afixos e posposicións (a mesma cousa que sucede en certas linguas caucásicas, como o tabasarano). Este indicio semella en contradición coa idea dun protoindoeuropeo arcaico aglutinante. O aflorar, baixo as desinencias tardías, de panoramas orixinarios contraditorios podería ser o último eco dunha crioulización, unha confirmación indirecta da hipótese do dobre estrato do indoeuropeo.

A orixe do locativo

O locativo semella derivar da inserción, sobre o tema ou sobre a raíz da palabra, do afixo *i (se cadra na base tamén do tema pronominal de *is), que significa "aquí, agora, dentro" e que se atopa nas desinencias primarias da flexión do verbo.

Morfoloxía verbal

O orixinario sistema de conxugación indoeuropeo ha dato orixe a estruturas diversissime nas diversas linguas figlie. Unha conxugación extremadamente articolata per modos e tempos (oltre que per persoas e números) é presentata polo sánscrito e polo grego (que hanno en común formas de dual largamente attestate per todos i tempos e i modos).

O sánscrito, sin pola fase máis arcaica, nota como védico, mostra formas de conxugación bastante complesse:

• en primo lugar, tres diatesi, activa, media e pasiva (distinte claramente no presente e nell'imperfecto, nonché nalgunhas formas de aoristo);

• cinco modos finiti (indicativo, subxuntivo, optativo, imperativo, inxuntivo), due indefinidos (participio, e unha forma infinitiva, de uso limitato, en -dhyai, con accanto un ampio ventaglio de nomes astratti deverbali, entre cui as formacións en -tus, dai cui acusativos verranno as formas de infinito clásicas), unha forma de adxectivo verbal;

• sete tempos (presente, imperfecto, futuro, aoristo, perfecto, pluscuamperfecto, condicional).

Parimenti o grego antigo ha un sistema de conxugación alquanto raffinato; en esso compaiono:

• tres diatesi (como en sánscrito), claramente distinte nell'aoristo e no futuro;

• catro modos finiti (indicativo, subxuntivo, optativo, imperativo) e due indefinidos (infinito e participio), máis due adxectivos verbais (l'adxectivo verbal en -tòs, indicante possibilità do acción o acción compiuta, quello en -tèos, indicante opportunità o necessità);

• sete tempos: presente, imperfecto, futuro, aoristo, perfecto, pluscuamperfecto e futuro perfecto.

Non dissimile é a situación do latino, que tuttavia, en contrasto con as opposizioni a tres de número, diatesi, aspecto proprie do verbo sánscrito e grego, ha un impianto de conxugación basato su opposizioni a due: presente, imperfecto, futuro, per l'acción durativa (infectum), perfecto, pluscuamperfecto e futuro anteriore per l'acción compiuta (perfectum); modo do oggettività (indicativo), opposto ao modo da soggettività (subxuntivo), con l'imperativo a fare da modo finito "débil" cun minor número de formas; un'ampia gamma de formas indefinite (infinito, participio, supino, gerundio, gerundivo); due diatesi (activa e pasiva, sotto cui o medio si cela como categoría coperta).

Diversamente dalle linguas clásicas e polo sánscrito, as linguas xermánicas, esemplificate polo gótico, na fase máis antiga evidenziano sistemas verbais máis semplici:

• due diatesi: activa e pasiva;

• tres modos finiti: indicativo, subxuntivo e imperativo (e due indefinidos, infinito e participio);

• due tempos: presente e perfecto.

Un caso estremo de minimalizzazione do sistema é rappresentato dall'hitita:

• due diatesi (activa e medio-pasiva);

• due modos (indicativo e imperativo);

• due tempos (presente e pasado).

A partire da questo largo campionario lingüístico, é abbastanza agevole reconstruír o sistema orixinario da conxugación da lingua madre.

Nocións e categorías do verbo indoeuropeo

In primo lugar ci si deve chiedere se a situación do indoeuropeo sia rispecchiata dai sistemas extremadamente articolati do grego e do sánscrito, oppure se questi últimos siano un'innovazione a partire da sistemas máis semplici como quello do xermánico o do hitita. A risposta que ci viene dai dati lingüísticos en nostro possesso é que l'evolución lingüística (specialmente no ramo kentum) si é mossa en dirección dun sincretismo de formas e dunha simplificación do todo simili a quelle riscontrate na declinación per o sistema dos casos. Unha prima domanda da porsi é quali fossero as categorías e as nozioni que caratterizzavano a conxugación verbal da protolingua.

Unha noción lingüística parcialmente obliterada: o aspecto

Innanzitutto, o verbo indoeuropeo possedeva unha nozione lingüística que en moitas parlate indoeuropeas ha finito per obliterarsi e sparire: a nozione de aspecto verbal, indicante a qualità da acción. O aspecto ha un ruolo fundamental nas linguas eslavas, que tuttora distinguono sistematicamente, en ogni verbo, almeno un aspecto imperfectivo (indicante un'acción incompiuta e durativa), da un aspecto perfectivo (indicante un'acción compiuta).

Altrettanto forte é o ruolo do aspecto verbal no grego antigo (ma ampie vestigia se ne conservano aínda hoxe no grego moderno), o cal distingue sistematicamente tres temas temporali polo marcato carácter aspettuale: o presente (aspecto durativo), l'aoristo (aspecto momentaneo), o perfecto (aspecto perfectivo, do acción compiuta). Nel sánscrito i tres temas temporali do grego sono presentes, ma non conservano appieno a loro connotazione aspettuale. In latino o sistema dell'infectum, basato sul tema do presente, é sistematicamente opposto ao sistema do perfectum, basato sul tema do perfecto. Manca un aoristo, tuttavia ne esistono diffuse attestazioni indirette (sufixo -si do perfecto, futuri en -s-, como facsit, derivato da subxuntivo aoristo, nas Leggi das dodici tavole), dunque o verbo latino ha innovato attuando unha fusione entre aoristo e perfecto.

Ne consegue que per o indoeuropeo si devono en prima battuta postulare tres temas temporali (e dunque almeno tres tempos fundamentais) con unha forte connotazione aspettuale:

• o presente, indicante acción durativa no presente (exemplo *bherō "sto portando");

• l'aoristo, indicante acción momentanea no pasado, un'acción colta no momento do suo inizio (aoristo ingressivo), o nell'istante finale do suo compiersi (aoristo egressivo) - exemplo *(é)bhugét "prese a fuggire"; o aoristo, essendo un tempo storico, ha probabelmente como característica un prefixo, l'aumento, su cui ci soffermeremo entre breve;

• o perfecto, indicante o stato presente derivante da un'acción passata (exemplo *wòida "ho trovato, so" en oposición all'aoristo *(é)widòm "io vidi, scoprii").

A oposición entre tempos principais e tempos históricos: o aumento

In todas as linguas indoeuropeas vige a distinción, a livello de desinencias verbais, entre desinencias primarias (típicas do presente indicativo e dos tempos principais en xénero) e desinencias secundarias (típicas, con algunhas excepcións, das formas de pasado, i tempos storici, como l'imperfecto e l'aoristo, e dos modos diversi dall'indicativo).

Talune linguas indoeuropeas, en particolare as linguas indoarias e i dialectos gregos, oltre a distinguere i tempos passati polo presente mediante l'impiego das desinencias secundarias, aggiungono, como tratto distintivo do pasado, un prefixo que si antepone á raíz verbal: o cosiddetto aumento sillabico, rappresentato en sánscrito da unha a e en grego da unha e, coa variante, en entrambe as linguas, dell'aumento temporale costituito dall'allungamento da vogal iniziale de raíz nos verbos que appunto cominciano per vogal. A questione da presenza eventuale do aumento (sillabico o temporale) nell'indoeuropeo é resa controversa da unha serie de dati. In primo lugar, sia en grego sia en sánscrito, o aumento semella tipico do indicativo nas formas de pretérito que, como l'aoristo, posseggono outros modos. Entre as linguas indo-arie o védico, forma arcaica do sánscrito, e o sánscrito mesmo, posseggono unha forma modale, nota como inxuntivo, que si configura en todo e per todo como un imperfecto o un aoristo sen aumento, e viene usato, entre l'altro, nas frasi iussive per formare un imperativo negativo (inxuntivo preceduto pola particella mā "non", equivalente ao grego mē). Porén l'uso das formas de inxuntivo semella pouco chiaro, dato que esta forma modalizzata de imperfecto o de aoristo sen aumento é usata nos contesti e con as funcións máis disparate, specialmente en catene de frasi coordinate, en testa ás quali c'é unha proposizione cun verbo meglio caracterizado o dalle desinencias primarias o dall'aumento: ecco algúns exemplos do Rgveda:

• Agnis ... dadāti ... carat "Agni (= o lume, indoeuropeo *egnis, cfr. lat. ignis) da ... crea (presente indicativo seguito da inxuntivo)";

• krnu ... vidas "fa' ... crea";

• srnava ... dhāt "tu devi ascoltare ... e gli deve porre ...".

Meno chiara aínda é a situación orixinaria dos dialectos gregos riguardo all'aumento. O micénico non attesta o aumento en modo sistemático; tuttavia si deve ricordare que a lingua das tavolette en Lineare B é só unha das variantes diatópicas do grego do età do bronce. In Homero formas con aumento e formas sen aumento sono entrambe presentes, en base a esigenze ritmiche, ma si deve ricordare que o grego de Homero é unha lingua d'arte, que non é stata mai parlata realmente, e é o frutto dunha tradizione orale dalle moitas voci e dai moitos centri de irradiazione. In età clásica o aumento appare comunque troppo organicamente connesso ao sistema de conxugación do verbo grego per non essere antigo. Unha solución plausibile, en accordo con i fatti, viene offerta dall'hipótese da Konjunktionsreduktion: nunha sequenza, per o máis breve, de frasi coordinate, algúns contrassegni verbais (aumento, marca -i das desinencias primarias, marca -u do imperativo) possono essere rimpiazzati da formas neutrali, se quegli stessi contrassegni verbais sono stati indicati claramente e con precisione all'inizio. In indoeuropeo si saranno certamente date sequenze de coordinate deste tipo:

• *éludhet ... *widét "giunse (aoristo con aumento) ... vide (forma ridotta sen aumento dopo a conxunción coordinante - all'orixe dos preteriti omerici sen aumento)";

• *éwidet ... *bhugét "vide (aoristo con aumento) ... fuggì (forma ridotta sen aumento)";

• *wéidetu ... *bhéuget "que egli scorga (imperativo marcato da *-u, cfr. as formas sanscrite de imperativo presente) ... fugga (forma ridotta - á base dos ingiuntivi do sánscrito)";

• *egnis *didōti ... *kéret "o lume dá (presente marcato da desinencia primaria) ... crea (forma ridotta)" - a retrotraduzione indoeuropea do primo dos exemplos do Rgveda visti sopra.

O fatto que en Homero si diano talora dos casos de coordinación entre un imperfecto e un presente indicativi, nos quali o presente semella svolgere o ruolo de forma neutral, conferma indirectamente l'hipótese da redución dovuta a conxunción coordinante.

A presenza do aumento é inoltre indirectamente testemuñada noutras áreas lingüísticas fuori do indoario e do grego: un exemplo chiaro é fornito da terze persoas singulares de formas de pretérito anomale en antigo irlandese.

Se ne deduce, per a lingua madre, un quadro abbastanza articolato, en equilibrio dinamico: o aumento é unha característica do pasado nell'indoeuropeo, ma viene sovente omesso a causa do fenomeno da Konjunktionsreduktion; a situación indoeuropea é conservada en védico, sistematizzata nell'oposición entre tempos con aumento e formas de inxuntivo; nos dialectos gregos temos unha fluidità de variantes diatópicas (algúns dialectos mostrano unha situación instabile relativamente all'aumento, outros aboliscono a lei da redución da conxunción e conservano o aumento en modo sistemático e regolare);

as outras linguas indoeuropeas aboliscono o aumento, attuando un sincretismo dos tempos (xermánico), o ristrutturando o sistema verbal attraverso formas perifrásticas, as cui componenti poi si combinano con as raíces verbais, a costituire unha nuova flexión temporale (latino e dialectos italici).

A ulterior postilla da condizione orixinaria do aumento si aggiungerà que esso, como en grego, era propio só do indicativo, l'unico modo que, descrivendo l'acción reale, indicava tamén a sua collocazione no tempo, oltre que o suo aspecto.

A conclusione de quanto temos detto, o verbo indoeuropeo na fase arcaica avrà presentato semplicemente un'oposición entre presente e pasado. Quello que noi ricostruiamo dalle linguas indoeuropeas historicamente note e attestate é però o tardo indoeuropeo común, que aveva sviluppato un sistema a catro tempos: presente, imperfecto, aoristo, perfecto. A questi catro tempos si aggiungono vari espedienti morfo-sintácticos per indicare un'acción que é típica do futuro, o cal però, na fase tardo-unitaria do indoeuropeo, non ha unha fisionomia definita como tempo verbal a sé.

Formación e conxugación dos tempos do verbo indoeuropeo

O presente

Desinencias primarias e desinencias secundarias - declinación atemática e temática

Para o presente dos verbos indoeuropeos si ricostruiscono due formas de conxugación: quella atemática e quella temática. A conxugación atemática é caracterizada dall'inserzione das desinencias directamente sobre a raíz do verbo. na declinación temática si riscontra invece a presenza dun sufixo vocálico con apofonía, *e, *o. A o en xénero compare davanti a consoante nasal, en orixe bilabial (m) poi tamén dental (n), mentre a e si trova davanti a consoante dental o alveolar (s, t, dh). As desinencias da conxugación si distinguono en primarias e secundarias. In realtà a essere nate per prime sono as desinencias secundarias: esse sono sostanzialmente as stesse, sia na declinación atemática, sia na declinación temática: per l'activo, singular *m, *s, *t, plural *me, *te, *nt, dual *we, *tom, *tām; per o medio: *ā *so *to, *medhā *dhwe *nto, *wedhā. Mancano per o dual do medio reconstrucións attendibili relative á segunda e á terceira persoa; as desinencias secundarias si rinvengono nell'imperfecto e nell'aoristo, nonché nos modos diversi dall'indicativo. A partire dalle desinencias secundarias si formano as desinencias primarias, per o máis mediante un afixo *i que era un adverbio de lugar e tempo ("qui, ora"), o attraverso l'aggiunta dunha *-s finale. Nelle desinencias primarias a conxugación atemática diverge da quella temática; as desinencias primarias activas da declinación atemática sono infatti:

1. verbo atemático activo: *mi, *si, *ti, *mes, *te, *(e)nti, *wes, *tes, *to-? (manca per o dual unha reconstrución attendibile da terceira persoa);

1. verbo temático activo (desinencias + vogal temática): *ō, *e-si, *e-ti, *o-mes, *e-te. *o-nti, *o-wes, *e-tes, *e-to-? (coa solita lacuna da terceira dual).

Para o medio, as desinencias primarias sono sempre as stesse: *āi, *soi, *toi, *mesdhā, *dhwe, *ntoi, *wesdhā (non vi sono reconstrucións unívocas per a segunda e a terceira dual).

A conxugación atemática aveva inoltre a característica alternanza vocálica da raíz dovuta a apofonía: as prime tres persoas do indicativo presente mostrano o grado normal da raíz (con vogal e) mentre o resto do paradigma ha o grado débil (scomparsa da vogal). Inoltre, l'acento no dual e no plural si sposta sobre a desinencia.

Nei verbos atemáticos l'alternanza vocálica interessava tamén gli outros modos do presente: por exemplo, l'optativo mostrava sistematicamente o grado débil; o subxuntivo aveva invece o grado normal, ma é molto probabile que, almeno nos verbos atemáticos, fosse formato directamente sul tema verbal, non sul tema do presente: ne sono indizio por exemplo as formas latine arcaicas de subxuntivo como attigam da attingo (como si nota, o subxuntivo perde a n típica do tema do presente).

Modos do presente

In base á reconstrución condotta a partire dalle varie linguas indoeuropeas antigas, per a protolingua si devono postulare, en relazione ao tema do presente, oltre all'indicativo que connota l'acción reale, i seguintes modos:

1. o subxuntivo, modo do acción prospettata, do eventualità e do esortazione; o suo sufixo é a semplice vogal temática para os verbos atemáticos, e a vogal temática allungata (derivata pola contraccións da vogal temática de base coa vogal temática que fa da sufixo modale) para os verbos temáticos; é caracterizado dalle desinencias temporali; nas formas atematiche si crea polo tema verbal; nas formas tematiche, polo tema do presente.
2. l'optativo, o modo da potenzialità e do desiderio; o suo sufixo, na declinación atemática, é *-yē- (-*iyē- dopo sílaba longa per a lei de Sievers-Edgerton) no singular e *ī no plural e no dual; ha inoltre l'apofonía ao grado débil; nas formas tematiche o sufixo é ridotto a *i e é impiantato su unha vogal temática ao grado pieno *o, así da assumere a característica forma *oi, *oy.
3. l'imperativo, o modo do comando, que aveva como característica as desinencias en *-u; accanto a queste esisteva un imperativo futuro con características desinencias en *tōd, derivate da unha fusione das desinencias verbais con unha forma secondaria do ablativo do pronome neutro *to- "quello".
4. accanto a questi appena elencati, que sono i modos finiti, o indoeuropeo aveva tamén un participio, o cui sufixo activo é *-ont, mentre ao medio c'é a característica forma en *-menos.
5. mancava invece na protolingua unha forma sistemática de infinito, a meno de non ipotizzare, a partire polo grego, polo védico e dall'antenato do gerundio latino un elemento *-dhyāi, impiantato sul tema verbal; as linguas indoeuropeas históricas continuano en varia forma i casos acusativo, locativo e ablativo derivati da nomes astratti formati sulle raíces verbais, soprattutto en base ai suffissi de derivación lessicale: *-os (neutro en sibilante, á base dos infiniti latinos), *on-om (neutro temático, á base dos infiniti germanici), *tus (masculino en -u, da cui derivan o supino activo e pasivo do latino e l'infinito do sánscrito, a forma clásica do védico).

Paradigmas de conxugación do presente

Verbos atemáticos

Qui de séguito o presente da raíz *es "essere":

	Indicativo	subxuntivo	Optativo	Imperativo
1° singular	*ésmi	*ésō	*syēm	-
2° singular	*éssi	*eses	*syēs	*es / *sdhi
3° singular	*ésti	*eset	*syēt	*estu
1° plural	*smés	*esome	*sīme	-
2° plural	*sté	*esete	*sīte	*(e)ste
3° plural	*sénti	*esont	*siyent	*sentu
1° dual	*swés	*esowe	*sīwe	-
2° dual	*stés	*esetom	*sītom	*(e)stom
3° dual	*sto-?	*esetām	*sītām	*(e)stām
Participio Masch. fem. neut.	*sōn *sontī *son

Qui de séguito invece o presente da raíz *yeug "aggiogare" (tema do presente con infixo nasal: *yun(e)g-):

	Forma activa					Forma media
	Indicativo	subxuntivo	Optativo	Imperativo		Indicativo	subxuntivo	Optativo	Imperativo
1° singular	*yunégmi	*yeugō	*yungìyēm	-		*yungāi	*yeugā	*yungìyā	-
2° singular	*yunégsi	*yeuges	*yungìyēs	*yunégdhi		*yungsoi	*yeugeso	*yungīso	*yungso
3° singular	*yunégti	*yeuget	*yungìyēt	*yunégtu		*yungtoi	*yeugeto	*yungīto	*yungto
1° plural	*yungmés	*yeugome	*yungīme	-		*yungmésdhā	*yeugomedhā	*yungīmedhā	-
2° plural	*yungté	*yeugete	*yungīte	*yungté		*yungdhwem	*yeugedhwem	*yungīdhwem	*yungdhwe
3° plural	*yungénti	*yeugont	*yungìyent	*yungéntu		*yungéntoi	*yeugonto	*yungiyento	*yungénto
1° dual	*yungwés	*yeugowe	*yungīwe	-		*yungwésdhā	*yeugowedhā	*yungīwedhā	-
2° dual	*yungtés	*yeugetom	*yungītom	*yungtòm		*yung-?	*yeug-?	*yung-?	*yung-?
3° dual	*yungto-?	*yeugetām	*yungītām	*yungtām		*yung-?	*yeug-?	*yung-?	*yung-?
Participio Masch. fem. neut.	*yungōn *yungontī *yungon					*yungmenos *yungmenā *yungmenom

Verbos temáticos

Este é o paradigma do presente da raíz *low "lavare":

	Forma activa				Forma media
	Indicativo	subxuntivo	Optativo		Indicativo	subxuntivo	Optativo
1° singular	*lowō	*lowō	*lowoym		*lowāi	*lowā	*lowoyā
2° singular	*lowesi	*lowēs	*lowois		*lowesoi	*lowēso	*lowoiso
3° singular	*loweti	*lowēt	*lowoit		*lowetoi	*lowēto	*lowoito
1° plural	*lowomes	*lowōme	*lowoime		*lowomesdhā	*lowōmedhā	*lowoimedhā
2° plural	*lowete	*lowēte	*lowoite		*lowedhwem	*lowēdhwem	*lowoidhwem
3° plural	*lowonti	*lowōnt	*lowoynt		*lowontoi	*lowōnto	*lowoynto
1° dual	*lowowes	*lowōwe	*lowoiwe		*lowowesdhā	*lowōwedhā	*lowoiwedhā
2° dual	*lowetes	*lowētom	*lowoitom		*low-?	*low-?	*low-?
3° dual	*loweto-?	*lowētām	*lowoitām		*low-?	*low-?	*low-?
Participio Masch. fem. neut.	*lowōn *lowontī *lowon				*lowomenos *lowomenā *lowomenom

Clases verbais e tipoloxías de presente

Todas as linguas indoeuropeas mostrano formacións de presente bastante diversificate. Si possono considerare comúns e originarie as seguintes:

Verbos atemáticos

Presentes atemáticos sen sufixo

I presentes atemáticos sen sufixo sono as formas máis arcaicas de conxugación do verbo indoeuropeo. Si presentano como verbos en *-mi con tema do presente monosilábico e sen sufixo, e sono diffusamente caracterizados dall'apofonía. Eccone algúns exemplos:

• *esmi "essere", imperfecto *ēsm

• *eimi "andare", imperfecto *ēym

• *bhāmi "parlare", imperfecto *ébhām

• *āmi "parlare", imperfecto *ām

• *edmi "mangiare", imperfecto *ēdm (notare o participio *dōn "mangiante", que, usato como substantivo, significa "dente")

• *welmi "volere", imperfecto éwelm

Presentes atemáticos con reduplicación

Molti presentes de verbos indoeuropeos, atemáticos e non, mostrano a raíz reduplicada, vale a dire que a prima consoante da raíz viene ripetuta e fatta seguire pola característica *i. Qui de séguito, algúns verbos con reduplicación:

• *stistāmi (raíz *stā, *stə "stare, stare en piedi, collocare"), imperfecto *éstistām, aoristo *éstām, adxectivo verbal stətòs

• *déidikmi "indicare" (cfr. o latino dīco "dire" e dĭco "dedicare, indicare"), imperfecto *édeidikm, aoristo *édēiksm, perfecto *dédoika, adxectivo verbal *diktòs

• *dhidhēmi "porre, fare", imperfecto *édhidhēm, aoristo *édhēm, adxectivo verbal *dhətòs

• *didōmi "dare, donare", imperfecto *édidōm, aoristo *édōm, adxectivo verbal *dətòs

• *yiyāmi "gettare", imperfecto *éyiyām, aoristo *éyām

Presentes atemáticos con ampliación nasal

Unha clase dall'evolución particolarmente complexa é quella dos presentes con ampliamento en *-ne-, *-n-. Tali ampliamenti nasali si presentano como infissi, inseriti dentro a raíz ao grado débil do apofonía. Così por exemplo a raíz *yeug "aggiogare" ao grado débil do apofonía dá *yug; na forma *yug, dopo a vogal nucleo sillabico de raíz, u, si inserisce *ne nas formas fortes do presente e *n nas formas débiles. Exemplos:

• *yu-ne-g-mi "congiungere", imperfecto *éyunegm, aoristo *éyēugsm

• *kl-ne-u-mi "udire", imperfecto *éklnewm, aoristo *ékluom, perfecto kéklowa, adxectivo verbal klutòs

• *pu-ne-ə-mi "putrefare, puzzare" (raíz *pēwə, pew, puə, pū), imperfecto *épuneəm, aoristo *épēwəsm

Mentre gli outros tipi de presente non danno lugar, nas sottofamiglie do indoeuropeo, a evoluzioni intricate, i presentes en nasal vengono variamente trattati nas varie linguas indoeuropeas historicamente note. In sánscrito l'infixo -ne- si conserva, ma fondendosi con outras vocali dá orixe a varie sottoclassi, todas atematiche. In grego succede o mesmo: o sufixo -ne dá orixe, fondendosi a outras vocali, ai verbos en -μι con sufixo νυ e νη; inoltre, sempre en grego, si crea unha complexa clase de verbos temáticos con infissi e suffissi nasali. In latino accade o mesmo que en grego, coa differenza que as formas atematiche scompaiono.

Verbos temáticos

Presentes sen sufixo

Diffusissimi, i presentes temáticos sen altro sufixo que a vogal temática sono per eccellenza i verbos "regolari" de todas as linguas indoeuropeas (e da mesma protolingua). Eccone algúns exemplos:

• *lowō "lavare", imperfecto *élowom, aoristo *élōwsm

• *serpō "strisciare", imperfecto *éserpom, aoristo *ésrpom

• *bherō "portare", imperfecto *ébherom

• *bheugō "fuggire", imperfecto *ébheugom, aoristo *ébhugom

• *bheidhō "credere, persuadere", imperfecto *ébheidhom, aoristo *ébhidhom

• *weidō "vedo, trovo", imperfecto *éweidom, aoristo *éwidom, perfecto *woida ("ho trovato, so, conosco"), adxectivo verbal widtòs

• *weikwō "parlo", imperfecto *éweikwom, aoristo temático raddoppiato *éwewikwom

• *tremō "tremo", imperfecto *etremom, aoristo *etrmom

Unha particolare sotto-clase de presentes temáticos sen sufixo é costituita polo tipo tudati (polo verbo antigo indiano tudati "colpire, ottundere" que a rappresenta): i verbos do tipo tudati hanno a raíz ao grado débil do apofonía. Exemplo:

• *glubhō "scorticare" (ma tamén *gleubhō)

Presentes con sufixo *-yō

Diffusi i presentes con sufixo en *yō, algúns dos quali, ma non todos, causativi. Exemplos:

• *spekyō, *skepyō "guardo", imperfecto *éspekyom, aoristo *éspeksm, adxectivo verbal *spektòs

• *tenyō "tendo, allungo", imperfecto *étenyom, aoristo *étnom, perfecto *tetona, adxectivo verbal *tntòs

Presentes con sufixo -*éyō

Sono presentes que hanno valore de activo causativo; as formas en *-eyō hanno a raíz ao grado pieno o. Exemplos:

• da *bherō "portare": *bhoréyō "faccio portare"

• da *menō "pensare, ricordare": *monéyō "faccio pensare, ammonisco" (lat. moneo)

• da *tremō "tremare": *tromeyō "faccio tremare"

Presentes reduplicados

Esiste tamén unha vasta gama de presentes temáticos raddoppiati, analoghi a quelli atemáticos. Exemplos:

• *gignō "generare" (raíz *gen *gon *gn *genə, *gonə *gnn), imperfecto *égignom,

aoristo *égenom, *egnom, perfecto *gegona, adxectivo verbal *gnntòs, *genətos

• *pibō "bere", imperfecto *épibom

• *mimnō "rimanere" (raíz *men), imperfecto *émimnom

Presentes con sufixo *sko *ske

O sufixo *skō é extremadamente diffuso nas antigas linguas indoeuropeas; nalgunhas linguas moderne sopravvive aínda, por exemplo en grego e nas linguas neolatine, sebbene abbia sfumato sempre de máis a sua valenza orixinaria. O sufixo *skō ha due funcións fundamentais:

1. denota un'acción de carácter durativo, intensivo e ripetuto (sufixo intensivo-iterativo), como é attestato da moltissime formas dialectais gregas;

1. en segundo lugar, a partire polo suo connotato de acción incompiuta, o sufixo *skō ha valore incoativo, indica isto é un'acción que sta cominciando.

Exemplos:

• pola raíz *prek do verbo prekō "pregare", si ricava o verbo *prk-skō "chiedo insistentemente" (cfr. o latino posco, en oposición a precor)

• pola raíz *gen do verbo gignō "generare", si ricava o verbo *gnnskāi "nasco (cfr. o latino (g)nascor), comincio a ingenerarmi".

Talvolta é testemuñada só a formación con *skō, como no caso da raíz *gnō- "sapere", que dá lugar a *gnōskō, *gignōskō "comincio a sapere, conosco".

Presentes defectivos e supletivos

In todas as linguas indoeuropeas sono presentes verbos o cui paradigma si denota per l'alternanza, totalmente anomala e imprevedibile, de raíces totalmente differenti, non deducibili en alcuna maniera dallo mesmo tema. Exemplos classici vengono polo latino, con verbos como sum, es, fui, esse "essere" o fero, fers, tuli, latum, ferre "portare". Alcuni estudosos, como Uehlenbeck, autore da teoria do doppio strato do indoeuropeo, affermano que a presenza diffusa de verbos suppletivi, isto é irregolari perché dotati de moitas raíces eterogenee, é l'indizio do fatto que o indoeuropeo sia o risultato dunha creolizzazione. In realtà gli argomenti de Uehlenbeck crollano de fronte a unha constatazione fattuale, que ci viene pola storia das antigas linguas indoeuropeas: o suppletivismo e as anomalie, así como a presenza de formas difettive, non sono fenómenos originari. Infatti, guardando á storia das linguas indoeuropeas dalle máis antigas attestazioni ittite, micenee e védicas fino ai moderni idiomi neolatini, neogreci, germanici, indiani e slavi si notano due tendenze:

1. as formas suppletive tendono a comparire tardi, e máis é antigo o stadio de evolución que si considera, máis esse sono rare; viceversa, formas regolari, o quantomeno monotematiche nos stadi evolutivi máis antigos, vengono sostituite da formas suppletive nas fasi máis recenti;

1. linguas a cui estrutura verbal é máis conservativa mostrano a miúdo como regolari, ma difettivi, quei verbos que sono suppletivi nas linguas que hanno innovato.

Alcuni exemplos chiariranno a situación. O primo é preso dall'ámbito das linguas antigas. O latino, rispetto ao grego, é unha lingua máis innovativa nell'ámbito das estruturas do sistema verbal. In grego o verbo "essere" é difettivo: i tempos que gli mancano sono sostituiti da outros verbos (per o máis temáticos) que hanno un paradigma completo máis regolare. In latino o verbo essere é politematico e suppletivo: forma o perfecto pola raíz fu, a cal però, nas fasi máis arcaicas, aveva un presente fuo. A situación non cambia se confrontiamo o latino co védico, morfologicamente aínda máis conservativo.

Altri due exemplos sono tratti pola storia das linguas neolatine e das linguas xermánicas e sono relativi ai verbos de movimento. In latino esiste o verbo ire, que é anomalo, ma ha unha sola raíz i- (< indoeuropeo *ei-). Nelle linguas neolatine o verbo ire é stato sostituito da verbos irregolari, suppletivi, anomali, costituiti da unha costellazione de raíces. Unha cosa simile accade na storia da lingua inglesa: o verbo to go acquista o suo anomalo pasado went só en età tardomedievale. D'altro canto na lingua alemá, a cui flexión é máis conservativa, o verbo forte corrispondente, gehen, ha un'unica raíz, sebbene o suo paradigma sia anomalo, visto que o pretérito mostra un relitto de reduplicación: gehen ging gegangen.

A nascita dos verbos suppletivi é frutto de dinámicas interne all'evolución do verbo indoeuropeo. Date as tendenze evolutive que temos appena messo en evidenza, si deve supporre que nunha fase molto remota non esistessero, nell'indoeuropeo, né verbos suppletivi né verbos difettivi. Ma cal era l'aspecto do verbo indoeuropeo, en quella fase?

Un primo indizio ao riguardo ci é fornito da quei verbos atemáticos sen sufixo que non attestano univocamente, per todas as sottofamiglie indoeuropeas, formas tematicamente regolari ricostruibili, ao de fuori do presente e do imperfecto. Ci stiamo riferendo a verbos como *esmi, *eimi, *edmi, *āmi, *bhāmi: verosimilmente questi verbos dovevano essere già difettivi na fase tardo-unitaria; tuttavia, i loro imperfetti a miúdo sono usati tamén como surrogati de aoristos (así accade, por exemplo, per o verbo grego φημὶ "dire", derivato da *bhāmi); polo punto de vista strettamente formale, inoltre, un imperfecto como *ēsm non é distinguibile da un aoristo atemático, como por exemplo *ébhūm; infine, todos questi verbos fanno parte do vocabolario de base da lingua. Potrebbero essere relitti dunha forma de conxugación extremadamente arcaica, as cui características potrebbero essere:

1. conxugación atemática;

1. oposición de due tempos verbais, pasado e presente (o meglio, non-pasado con valenza de presente e futuro).

Unha conferma desta situación ci viene polo fatto que, entre as formas de pasado, quella que mostra máis varietà e stratificazione é o aoristo, que dunque é máis antigo. A forma máis arcaica de aoristo é o aoristo atemático, que, como temos detto, é formalmente identico all'imperfecto dun verbo como *esmi. o imperfecto, a cui formación é relativamente semplice, semella essere un'innovazione, resa posíbel pola complexa ristrutturazione das formas do presente derivate pola fusione das raíces verbais, originariamente todas monosillabiche, con suffissi e infissi e pola nascita da declinación temática.

Quanto ao tempo perfecto, esso semella avere unha storia a sé: a contiguità fonética de certe desinencias de forma pasiva típicas de algunhas linguas (o pasivo en -r de latino, hitita e tocario) coa terceira plural orixinaria do perfecto que ha *-r potrebbe suggerire que o perfecto mesmo all'inizio non rientrasse propriamente na categoría do tempo do acción. O perfecto orixinario indica l'aspecto do stato presente frutto dun'acción passata: ne consegue que forse, originariamente, o perfecto era unha diatesi, unha forma a sé, accanto ao medio, unha forma de "stativo": a forma stativa indica appunto o stato risultante da un'acción. Non todos i verbos erano sentiti compatibili coa forma stativa (así como na maggioranza das linguas ci sono verbos que non hanno o pasivo, perché sono intransitivi); pertanto, non todos i verbos, na fase tardo-unitaria, avevano materiale pronto per sviluppare un perfecto como tempo verbal: o perfecto fu poi integrato en vario modo quando cambiò función. Ovviamente, nell'ámbito desta integrazione de formas, c'era ampio spazio per a nascita de sistemas de conxugación suppletivi, specie per as raíces máis arcaicas e usurate.

Riassumendo, o verbo indoeuropeo semella essere perciò pasado da unha fase arcaica, en cui a flexión verbal era así caracterizada:

• due tempos: presente (que copriva funcións de futuro) e pasado;

• tres formas: activa, media e stativa (?);

• unha conxugación: conxugación atemática

a unha fase máis tarda que invece aveva, aínda en epoca unitaria, o seguinte aspecto:

• catro tempos (o forse cinco): presente, imperfecto, aoristo, perfecto, forse o pluscuamperfecto; inoltre, perifrasi e espedienti morfologici vari per unha sorta de futuro;

• due formas: activa e media;

• due coniugazioni: temática e atemática.

Questa ristrutturazione massiccia ha determinato o nascere de formas difettive prima e suppletive poi.

O imperfecto

A partire da quanto temos detto na parte generale sui tempos da protolingua, si deve dunque postulare nell'indoeuropeo a presenza dun tempo pasado formato sul tema do presente e perciò indicante un'acción durativa o consuetudinaria o incompiuta: questo tempo é l'imperfecto, caracterizado, como l'aoristo, dall'aumento e dalle desinencias secundarias, ma ben distinto da quest'ultimo. Como característica aggiuntiva, o imperfecto aveva inoltre as desinencias secundarias do verbo, sia all'activo, sia ao medio. Nei verbos de conxugación atemática, as tres persoas singulares do imperfecto activo avevano l'apofonía ao grado normal, mentre mostravano o grado débil no plural e no dual. Qui de séguito algúns exemplos de conxugación:

• Imperfetto indicativo atemático da raíz *es "essere" (tema con aumento temporale *e + *es- = *ēs): singular *ēsm *ēss *ēst, plural *ēsme(m) *ēste *ēsnt, dual *ēswe(m) *ēstom *ēstām;

• Imperfetto indicativo atemático activo do verbo *dèidikmi "indicare": singular *édeidikm *édeidiks *édeidikt, plural *édidikme(m) *édidikte *édidiknt, dual *édidikwe(m) *édidiktom *édidiktām;

• Imperfetto indicativo atemático medio: singular *édidikā *édidikso *édidikto, plural *édidikmedhā *édidikdhwe(m) *édidiknto, dual *édidkwedhā (mancano attestazioni unívocas per o medio do dual á segunda e á terceira persoa);

• Imperfetto indicativo activo temático do verbo *lowō "lavare": singular *élowom *élowes *élowet, plural *élowome(m) *élowete *élowont, dual *élowowe(m) *élowetom *élowetām;

• Imperfetto indicativo temático medio: singular *élowā *éloweso *éloweto, plural *élowomedhā *élowedhwe(m) *élowonto, dual *élowowedhā (mancano attestazioni unívocas per segunda e terceira dual medie).

o imperfecto indoeuropeo non aveva subxuntivo né optativo, essendo as formas con aumento típicas do só indicativo; diffuse erano as formas sen aumento a causa da lei da redución que agisce nas proposizioni coordinate (vedi sopra sotto a voce "aumento"); gli imperfetti sen aumento si generalizzano en toda l'Indeuropa. Nelle formas de pretérito esistevano, verosimilmente, tamén formas de terceira persoa singular e plural, forse con valore impersonale, do tipo *(é)deidiktor *(é)didkntor, co característico elemento -r que latino, hitita e tocario generalizzano en todo o medio-pasivo.

O aoristo

A forma de pasado máis complexa do verbo indoeuropeo é l'aoristo. In oposición all'imperfecto, que indica un'acción durativa o consuetudinaria no pasado, o aoristo indica un'acción passata colta no momento finale do suo compiersi (acción momentanea no pasado). O indoeuropeo conosce tres formas de aoristo: o aoristo atemático, o aoristo temático con apofonía (coa variante do aoristo temático raddoppiato), o aoristo sigmático. O grego, o sánscrito e en parte o eslavo conservano queste formas; as outras linguas semplificano o sistema dos tempos verbais (en modos e en tempos diversi o indoeuropeo anatólico e o xermánico) o o ristrutturano (itálico e céltico).

Aoristo atemático

O aoristo atemático é a forma máis primitiva de aoristo. Si forma inserendo as desinencias secundarias activas e medie directamente sobre a raíz. Como todos gli aoristos, possiede catro modos: indicativo, subxuntivo, optativo, participio. Qui de séguito a reconstrución da conxugación do aoristo atemático activo da raíz *bhew(ə) *bhow(ə) *bhū "essere" (forma de aoristo común, per esta raíz, a grego e sánscrito):

	Indicativo	Subxuntivo	Optativo
1° singular	*ébhūm	*bhū(w)ō	*bhū(wi)yēm
2° singular	*ébhūs	*bhū(w)es	*bhū(wi)yēs
3° singular	*ébhūt	*bhū(w)et	*bhū(wi)yēt
1° plural	*ébhūme	*bhū(w)ome	*bhū(w)īme
2° plural	*ébhūte	*bhū(w)ete	*bhū(w)īte
3° plural	*ébhū(w)nt	*bhū(w)ont	*bhū(wi)yent
1° dual	*ébhūwe	*bhū(w)owe	*bhū(w)īwe
2° dual	*ébhūtom	*bhū(w)etom	*bhū(w)ītom
3° dual	*ébhūtām	*bhū(w)etām	*bhū(w)ītām
Participio Masch. fem. neut.	*bhū(w)ōn *bhū(w)ntī *bhū(w)on

Aoristo temático

O aoristo temático é caracterizado invece pola presenza, como unico sufixo temporale (oltre all'aumento do indicativo), da sola vogal temática. Practicamente somiglia a un imperfecto, só que o imperfecto si forma a partire polo tema do presente, mentre o aoristo temático si forma sul tema verbal, que assume l'apofonía ao grado débil (por exemplo en grego da lambànō derivan o imperfecto elàmbanon e o aoristoélabon).

Qui de séguito a conxugación do aoristo temático da raíz *weid *woid *wid "vedere":

	Forma activa				Forma media
	Indicativo	subxuntivo	Optativo		Indicativo	subxuntivo	Optativo
1° singular	*éwidom	*widō	*widòym		*éwidā	*widā	*widoyā
2° singular	*éwides	*widēs	*widòis		*éwideso	*widēso	*widoiso
3° singular	*éwidet	*widēt	*widòit		*éwideto (-etor)	*widēto (-tor)	*widoito (-tor)
1° plural	*éwidome	*widōme	*widòime		*évidomedhā	*widōmedhā	*widoimedhā
2° plural	*éwidete	*widēte	*widòite		*éwidedhwem	*widēdhwem	*widoidhwem
3° plural	*éwidont	*widōnt	*widòynt		*éwidonto (-ontor)	*widōnto (-ntor)	*widoynto (-ntor)
1° dual	*éwidowe	*widōwe	*widòiwe		*éwidowedhā	*widōwedhā	*widoiwedhā
2° dual	*éwidetom	*widētom	*widòitom		*éwid-?	*wid-?	*wid-?
3° dual	*éwidetām	*widētām	*widòitām		*éwid-?	*wid-?	*wid-?
Participio Masch. fem. neut.	*widōn, widòntī, widòn				*widomenos *widomenā *widomenom

Aoristo sigmático

O aoristo sigmático é caracterizado da un sufixo -s- su cui as desinencias si inseriscono sen vogal temática. Probabilmente a raíz do aoristo sigmático, nos verbos con apofonía, aveva o grado normal allungato nas prime tres persoas do singular activo e en todo o subxuntivo. O resto das formas (plural, optativo) aveva, probabelmente, o grado débil. As raíces con schwa finale inserivano o sufixo sullo schwa. O participio mostraba, verosimilmente, alternancia apofónica entre grado normal típico dos casos "fortes" (masculino e neutro, nominativo, vocativo, acusativo singular etc.) e grado débil no feminino e nos casos débiles do masculino e do neutro. A forma orixinaria do aoristo sigmático viene reconstruída a partire polos aoristos do grego, do sánscrito, das linguas de area báltica e de quelle de area eslava aínda dotate de aoristo. Elementi sono forniti tamén dai perfectos latinos en -si, que derivan pola fusione do aoristo sigmático co perfecto.

Qui de séguito a conxugación do aoristo da raíz *yeug "aggiogare":

	Forma activa				Forma media
	Indicativo	subxuntivo	Optativo		Indicativo	subxuntivo	Optativo
1° singular	*éyēugsm	*yeugsō	*yugsiyēm		*éyugsā	*yeugsā	*yugsiyā
2° singular	*éyēugss	*yeugses	*yugsiyēs		*éyugsso	*yeugseo	*yugsīso
3° singular	*éyēugst	*yeugset	*yugsiyēt		*éyugsto	*yeugseto	*yugsīto
1° plural	*éyugsme	*yeugsome	*yugsīme		*éyugsmedhā	*yeugsomedhā	*yugsīmedhā
2° plural	*éyugste	*yeugsete	*yugsīte		*éyugsdhwem	*yeugsedhwem	*yugsīdhwem
3° plural	*éyugsnt	*yeugsont	*yugsiyent		*éyugsnto	*yeugsonto	*yugsiynto
1° dual	*éyugswe	*yeugsowe	*yugsīwe		*éyugswedhā	*yeugsowedhā	*yugsīwedhā
2° dual	*éyugstom	*yeugsetom	*yugsītom		*éyugs-?	*yeugs-?	*yugs-?
3° dual	*éyugstām	*yeugsetām	*yugsītām		*éyugs-?	*yeugs-?	*yugs-?
Participio Masch. fem. neut.	*yeugsōn *yugsntī *yeugson				*yugsmenos *yugsmenā *yugsmenom

O futuro

Meno chiaro é se o indoeuropeo avesse un tempo futuro como categoría claramente identificata. Quello que é certo é que non todas as linguas indoeuropeas ce l'hanno, e quelle que l'hanno sviluppato mostrano un panorama extremadamente vario:

• In sánscrito (con paralleli nell'area báltica), é presente un futuro en -sya-: exemplo dasyāmi "io darò", confrontabile co lituano duosiu - tal formación é ricondotta dai linguisti a formas de verbos desiderativi e da algúns paragonata ai futuri dorici en -seo-, -see, -sio, -sie-;

• en grego temos o característico futuro en -so-, -se-, que ha un parallelo en latino en formas arcaicas como faxo "farò", peccasso "inciamperò, peccherò" - l'uno e l'altro tipo sono reconducíbeis ao subxuntivo do aoristo usato con valore desiderativo e prospettivo;

• nell'itálico en generale, rappresentato bene polo latino clásico, temos formas con -bo-, -be- e formas de futuro con sufixo vocálico en a, ē; i futuri en -bo (sufixo -fo en osco-umbro: cfr. carefo "rimarrò sen, mancherò de" e pipafo "berrò") sono reconducíbeis a congiuntivi presentes dun verbo como *fuo (raíz indeuropea *bhewə, *bhew-, bhū "essere") usati con valore potenziale-prospettivo como ausiliari de locativi de nomes astratti derivati da raíces verbais: laudabo deriverebbe da *laudāi *bhewō, inteso no senso de "posso essere sul punto de lodare"; i futuri en -am sono palesemente antigos congiuntivi usati con valore desiderativo prospettivo; un antigo subxuntivo é tamén o futuro anomalo de sum, ero, derivato da *esō; l'uso do latino de adoperare i congiuntivi como futuri é ben attestato aínda en età storica no latino volgare e tardo, tanto que esta deriva lingüística é ripresa perfino en età umanistica da un attento cultore e imitatore rinascimentale da classicità como Giovanni Pontano, o cal, na metà do '400, riprende l'uso plautino do subxuntivo presente impiegato co valore de futuro; o latino ha inoltre antigos futuri en -so, a cui si accompagnano formas de subxuntivo en -sim, que sono poi antigos ottativi aoristos;

• en antigo irlandese esiste un futuro derivato da formas desiderative, como genaid "ferirò", paragonato con riscontro positivo ai desiderativi sanscriti en -s.

Da questo panorama alquanto articolato si ricava un semplice assunto: verosimilmente l'indoeuropeo non aveva un tempo futuro como categoría a sé. O ramo satem ha innovato, creando a forma en *-sy-, e forse esta innovazione si é trasmessa en epoche preistoriche ás parlate de algunhas tribù que poi, venute nos Balcani, dettero orixe ás stirpi e ai dialectos gregos. O latino con as sue molteplici formas de futuro mostra un vero e propio exemplo de bricolage morfolóxico, que ci indica a chiare lettere como o suo futuro non sia orixinario. Probabilmente sono as linguas centum a fornire uno specchio fedele da situación da lingua madre: á mancanza dun tempo futuro l'indoeuropeo sopperiva en varie maniere, a segunda das diversas sfumature que si dava all'acción verbal:

1. servendosi do presente como futuro (vivo aínda hoxe en todas as linguas indoeuropeas como deriva do parlato colloquiale), inteso como continuazione futura dun'acción durativa que parte polo presente, situación que é testemuñada dall'impiego, en grego antigo, de algúns presentes como futuri (exemplo èimi "io vado" e "io andrò", màkhomai "io combatto" e "io combatterò");

1. con l'uso do subxuntivo presente e aoristo con valore prospettivo;

1. con l'uso de autonome formacións de presente desiderative, as quali già de per sé tendevano en orixe a essere usate indifferentemente sia como futuri sia como presentes;

1. con l'uso de perifrasi.

O perfecto

Ben testemuñada en toda l'Indeuropa é invece a presenza do perfecto, que nalgunhas áreas lingüísticas (o xermánico, por exemplo) é á base do unica forma de pretérito conservada. Para reconstruír a estrutura morfolóxica do perfecto orixinario do indoeuropeo gli estudosos prendono como base soprattutto i perfectos fortes e fortissimi do grego e do sánscrito; o xermánico, o bálticas, as linguas eslavas e en parte o latino (e en xénero l'area itálica) forniscono fundamentais dati a rincalzo do panorama que si ricava polo confronto entre l'indo-ario e o grego.

Caratteristica do perfecto era l'apofonía ao grado forte (raíz con *-o) nas tres persoas do singular do indicativo, ao grado débil (raíz sen vogal) no plural e no dual; grado normal avevano i casos fortes (nominativo, vocativo, acusativo) do participio, o cui sufixo era -wos-, derivato forse da unha raíz *wes *wos *us "rimanere". Inoltre, o sánscrito e o grego attestano en maniera sistemática o reduplicación da raíz: nas raíces que cominciano con vogal a vogal si allunga; nas raíces que cominciano per consoante a consoante iniziale si raddoppia e é seguita da unha vogal breve, a en sánscrito, e en grego. Anticamente tamén en indoiranico a vogal do reduplicación era e: o dimostra o fatto que nas raíces con gutturale iniziale, esta si raddoppia con unha palatale: por exemplo krnōti "fare", perfecto cakara. O latino attesta aínda numerosi perfectos con reduplicación que formano un'intera clase: por exemplo pepuli < latino antigo tetuli (da cui o clásico tuli), memini, steti, dedi. A presenza diffusa nell'indeuropa de arcaicas formas relitto de perfecto raddoppiato attesta que o perfecto mesmo era orixinario; esso inoltre era sprovvisto de vogal temática. O reduplicación andò scomparendo già no tardo indoeuropeo en perfectos de uso extremadamente común, como quello da raíz *wid, *weid, *woid "vedere" (cfr. por exemplo o latino vidi), reconstruíbel a partire polo védico veda "io so", polo grego (w)oida "io so" e polo gótico wait (pretérito con valore de presente: "io so"). Ecco a conxugación do suo indicativo:

	Indicativo
1° singular	*woida
2° singular	*woidtha
3° singular	*woide
1° plural	*widmé
2° plural	*widé(?)
3° plural	*widr
1° dual	*widwé
2° dual	*wid-?
3° dual	*wid-?
Participio Masch. fem. neut.	*weidwōs *weidùsī *weidwòs

Véxase tamén

Outros artigos

• Indoeuropeo.

• indoeuropeos.

• Fonoloxía do Indoeuropeo.