As mulleres na Roma antiga

A culta e viaxeira Vibia Sabina foi sobriña neta do emperador Traxano e esposa do seu sucesor, Hadriano. A diferenza doutras emperatrices, representou un papel moi pequeno na política da corte e mantívose independente na vida privada ao non ter fillos, buscando a satisfacción emocional en asuntos do amor.

Na Roma antiga, as mulleres que nacían libres eran cidadás (cives), aínda que non podían votar nin ocupar cargos públicos. Debido a este limitado papel público da muller na Roma antiga, os historiadores romanos mencionan con menos frecuencia as mulleres que os homes. Con todo, mentres que as mulleres romanas en xeral non tiñan ningún poder político directo, as de familias ricas e destacadas podían exercer (e de feito exercían) grande influencia a través da contorna privada. Entre as mulleres excepcionais que deixaron unha marca indelébel na historia están as semilexendarias Lucrecia e Claudia Quinta, cuxas historias teñen un matiz mítico; as decididas mulleres republicanas como Cornelia, nai dos Gracos, e Fulvia, que comandou un exército e acuñou moedas coa súa imaxe; as mulleres da dinastía xulio-claudiana como Livia, a máis prominente, que contribuíu á formación dos costumes imperiais; e a emperatriz Helena(c.250–330 AD), unha forza motriz na propagación do cristianismo.

Como sucede cos membros masculinos da sociedade, as mulleres da elite e os seus actos políticos significativos eclipsaron as mulleres de rango inferior nos rexistros históricos. As inscricións e sobre todo os epitafios documentan os nomes dun gran número de mulleres ao ancho do Imperio romano, pero non nos din moito máis delas. Algunhas instantáneas da vida diaria preserváronse nos xéneros literarios latinos como o teatro, a sátira ou a poesía, en especial nos poemas de Catulo e Ovidio que ofrecen vívidos escintileos das mulleres romanas nos comedores e toucadores, nos eventos deportivos e teatrais, de compras, maquillándose, practicando a maxia, preocupadas polo embarazo —con todo, todo visto a través de ollos masculinos—. As cartas de Cicerón, por exemplo, revelan de maneira informal como o autoproclamado grande home interactuou de portas para dentro coa súa esposa Terencia e a súa filla Tulia, do mesmo xeito que os seus discursos demostran con menosprezo as varias vías polas que podían gozar as romanas dunha libre vida sexual e social.

O único papel público principal reservado exclusivamente ás mulleres foi no ámbito relixioso: o sacerdocio das vestais. Libres de calquera obriga matrimonial ou de ter fillos, as vestais dedicábanse ao estudo e a correcta observación dos ritos considerados necesarios para a seguridade e supervivencia de Roma, e que non podían ser realizados polos colexios masculinos de sacerdotes.

Infancia e mocidade

Nenas romanas xogando.

A infancia e a educación na Roma antiga estaban determinadas polo status social, a riqueza e o xénero. Os nenos romanos xogaban a unha serie de xogos, e os seus xoguetes son coñecidos pola arqueoloxía e as fontes literarias. As figuras de animais eran populares, e algúns nenos tiñan animais vivos e paxaros como mascotas. Na arte, as nenas están representadas xogando aos mesmos xogos que os nenos: á pelota, ao aro, á chuca. Ás veces atópanse bonecas nas tumbas daquelas nenas que morreron antes de alcanzar a idade adulta. Estas bonecas teñen un tamaño de entre 15 e 16 cm, brazos e pernas articulados e están fabricadas con madeira, terracota e, especialmente, con óso e marfil. Cando as nenas chegaban á maioría de idade, dedicaban as súas bonecas a Diana, a deusa máis relacionada coa infancia das nenas, ou a Venus, cando se estaban preparando para o matrimonio. Sábese que as nenas nobres casaban aos 12 anos,, mentres que as mulleres das clases baixas tiñan máis probabilidade de casar un pouco máis tarde, na adolescencia. Un exemplo da idade de casamento das mulleres nobre pódese ver co amigo de Cicerón, Atticus, que casou a súa filla Caecilia Attica con Marcus Vipsanius Agrippa cando ela tiña catorce anos.

Estatua de bronce do século I que representa a unha muller lendo.

Esperábase que as nenas salvagardasen a súa castidade, recato e reputación, como preparación para un eventual matrimonio. A lixeira regulación do matrimonio pola lei con respecto á idade mínima (12 anos) e o consentimento para o matrimonio foi deseñada para deixarlles as familias, principalmente aos pais, moita liberdade para casar as fillas cando e con quen eles considerasen conveniente. O matrimonio facilitaba a asociación entre o pai e os futuro esposos e permitiu a formación dunha alianza mutuamente beneficiosa con incentivos políticos e ecónomico basicamente. O réxime social, orientado ao matrimonio precoz e aplicado a través da crianza e educación das nenas e nenos, era particularmente restritivo para as nenas. Polo menos algunhas nenas foron a unha escola primaria pública, aínda que quizais eran moitas as que ían, hai probas que suxiren que a educación das nenas se limitaba a este nivel da escola primaria. Inferiuse que a titoría escolar individual das nenas no fogar debíase á preocupación polas ameazas ao recato das nenas nas aulas mixtas. Dos escritos de Ovidio e Marcial dedúcese que nenos e nenas eran educados todos xuntos ou de forma similar e Livio dá por sentado que a filla dun centurión podía ir á escola. Porén, moitos outros historiadores e filósofos, como Epicteto suxiren que o sistema educativo, particularmente a formación retórica, estaba preocupada polo desenvolvemento da virtude masculina; cos adolescentes varóns realizando exercicios escolares en público falando sobre os valores romanos.

Tanto nenas como nenos aprendían a comportarse socialmente asistindo a ceas e outros eventos menos elitistas. Ambos os xéneros participaban nas festas relixiosas, por exemplo, nos Xogos Seculares do ano 17 a. C., o Carmen Saeculare foi cantado por un coro de nenas e nenos. Os nenos convertíanse en adultos virtuosos a través do ensino, aprendían preceptos morais, linguaxe, literatura e filosofía. Ás nenas e aos nenos da elite ensinábaselles tanto grego como latín desde moi pequenos.

Entre as clases altas, as mulleres, segundo certas fontes, recibiron unha boa educación (para algunhas foi excelente) e, en ocasións, foron eloxiadas polos historiadores pola súa educación e cultura. Algunhas mulleres foron prominentes na sociedade e incluso relativamente independentes. Cornelia, a moza esposa de Pompeio no momento da súa morte, distinguiuse pola súa arte musical e os seus coñecementos de xeometría, literatura e filosofía. Este grao de aprendizaxe indica unha preparación formal, porén, entre as clases máis baixas a educación era limitada e estaba fundamentalmente orientada cara ao matrimonio e o desempeño das tarefas da muller dentro do fogar. As familias da elite investiron diñeiro na formación literaria e de virtudes das súas fillas para dotalas de aptitudes que resultasen atractivas aos futuros esposos. Epicteto suxire que á idade de 14 anos considerabase que as nenas estaban ao bordo da feminidade e comezaban a comprender a inevitabilidade do seu futuro papel como esposas. Aprenderon a modestia a través da instrución e a educación explícita.

Con todo, como consecuencia de que as mulleres non participaban na vida pública oficial, as vidas das nenas e os nenos diverxían radicalmente despois de que alcanzaban a maioría de idade; os monumentos conmemorativos recoñecen as súas calidades domésticas máis a miúdo que os seus logros intelectuais. As habilidades que unha matrona romana necesitaba para dirixir un fogar familiar requirían de adestramento. Así, as nais transmitían os seus coñecementos ás súas fillas como correspondía á súa situación na vida, dado o fincapé da sociedade romana na tradición (en latín, mos maiorum). A virxindade e a pureza sexual eran unha calidade culturalmente valorada e considerada vital tanto para a estabilidade da familia como do estado. A violación dunha moza solteira era unha ameaza para a súa reputación e para a súa capacidade de casar e ás veces imponse a pena de morte á filla que non é casta. O emperador Augusto introduciu a lexislación matrimonial, a Lex Papia Poppaea, que premiaba o matrimonio e a maternidade. A lexislación tamén impón sancións á mocidade que non casa e comete adulterio. Polo tanto, o matrimonio e a maternidade convértense en lei entre os vinte e cinco e os sesenta anos para os homes e os vinte e cinco e os cincuenta para as mulleres.

A muller na familia e ante o dereito

Sempre unha filla

Tanto as fillas como os fillos estaban suxeitos á patria potestade: o poder exercido polo pai como cabeza de familia. Na Roma antiga, unha familia era considerada un corpo sobre o que tiña dominio o pater familias. Os escravos, que non tiñan capacidade legal, eran parte da casa como propiedade. A principios do Imperio, a situación legal das fillas difería pouco ou nada da dos fillos. Se o pai morría sen deixar testamento, o dereito da filla a compartir a propiedade familiar era igual que o do fillo, a pesar de que a lexislación do século II a. C. tratara de limitar ese dereito. Á parte do estado legal, as fillas parecían non menos apreciadas na familia romana que os fillos, aínda que se esperaba que os fillos asegurasen o prestixio da familia seguindo os pasos dos seus pais na vida pública.

Busto dunha rapariga romana do século III.

O pater familias tiña o dereito e o deber de atopar un marido para a súa filla, posto que os primeiros matrimonios foron normalmente acordos matrimoniais. En teoría, a parella debía ser o suficientemente maior como para dar o seu consentimento, pero a idade de consentimento sexual era de doce anos para as mozas e de catorce para os mozos. Na práctica do matrimonio, os mozos parece que eran de media cinco anos maiores que as mozas. Entre a elite, catorce era a idade de transición da infancia á adolescencia. Con todo, os compromisos podíanse organizar por razóns políticas cando a parella era demasiado nova para casar e, en xeral, as mulleres nobiles casaban antes que as das clases baixas. A maioría das romanas xa estaba casada entre a puberdade e os vinte e poucos. Esperábase que unha nena aristocrática fose virxe no momento do matrimonio como a súa curta idade podía indicar. Unha filla podería rexeitar lexitimamente un emparellamento feito polos seus pais só demostrando que o futuro marido tiña mal carácter.

No inicio da República, a noiva pasaba á potestade do seu marido, pero en menor medida que os seus fillos. Con todo, a principios do Imperio, a relación xurídica dunha filla co seu pai mantívose sen cambios cando aquela casaba, mesmo aínda que se mudase á casa do seu marido. Este arranxo foi un dos factores do grao de independencia que as romanas gozaron en comparación coas outras culturas antigas, arranxo que chegou aos nosos días. Aínda que tivo que responder ante o seu pai legal, non facía a súa vida diaria baixo o seu escrutinio; e o seu marido non tiña poder legal sobre ela.

Esperábase dunha filla que fose respectuosa co seu pai e que permanecese leal a el, mesmo se iso significaba discrepar cos seus maridos. O respecto non foi sempre completo. Despois de concertar os dous primeiros matrimonios da súa filla, Cicerón desaprobou—con razón como se viu despois— a elección de Tulia do pouco fiábel Dolabela; mais se viu incapaz de evitar o matrimonio.

As fillas mantiñan o seu propio nome familiar para sempre, non adoptando o do seu marido. Os nenos tomaban normalmente o dos seus pais. Con todo, en época imperial, os nenos podían facer ás veces que o nome familiar da súa nai fose parte do seu ou mesmo adoptalo no seu lugar.

As mulleres e a sexualidade

Desde o comezo da República Romana, fíxose moito fincapé na virxindade da muller. Pudicitia (castidade) era unha deusa da pureza feminina e era adorada polas mulleres romanas. Só as virxes podían entrar no templo. A vida sexual dunha muller comezaba coa consumación do seu matrimonio no cubículo do seu marido, ou cuarto privado onde os escravos non entraban. Nas casas romanas era común que os homes e as mulleres tivesen os seus propios cubículos, o que lles permitía ter unha vida sexual separada. Aínda que se esperaba que as mulleres só tivesen relacións sexuais cos seus maridos, era común que os homes tivesen moitas parellas sexuais ao longo da súa vida. Despois do matrimonio, as mulleres eran examinadas no fogar para previr calquera comportamento adúltero. Por exemplo, a primeira esposa de Xulio César, Pompeia dá luz sobre esta afirmación cando quixo ter relacións privadas con Publius Clodius. A nai de Xulio César, Aurelia, supervisou as accións e impediu as reunións privadas. A soa posibilidade de que Pompeia cometese adulterio fixo que César se divorciase dela.

A campaña de Augusto sobre as mulleres e a familia

A obsesión coa pureza da muller e o seu papel como esposa e nai obediente na familia aumentou durante o reinado de Augusto. Esta campaña xeral para mellorar a dinámica familiar comezou entre os anos 18-17 a.C. As novas leis de Augusto diríxense tanto a homes como a mulleres entre os 20 e 55 anos, que son recompensados por ter relacións sans e castigados se non están casados e non teñen descendencia. Ademais, Augusto impuxo o divorcio e castigo das mulleres adúlteras. As mulleres baixo o seu goberno poden ser castigadas nos tribunais por adulterio e desterradas. Isto fixo que os corpos e as relacións das mulleres deixasen de ser privadas e virasen nun asunto público que podía ser regulado. Polo tanto, o poder estaba seguro e impulsado pola idea de que as mulleres serían devoltas ao seu sitio como esposas e nais castas e así se restabelecería a orde no fogar. Augusto chegou incluso a castigar e exiliar á súa propia filla, Xulia, por ter relacións extramatrimoniais.

As mulleres e o dereito

A pesar de que os dereitos e o status das mulleres nos primeiros tempos da historia de Roma era máis restrinxido que no período tardorrepublicano e o Imperio, xa no século V a. C. as romanas podían posuír terras, redactar os seus propios testamentos e comparecer nos tribunais. O historiador Valerio Máximo dedica unha sección da súa obra ás mulleres que levan casos no seu nome ou no nome doutros. Estas mulleres mostraban habilidade como oradoras na sala do tribunal, aínda que a oratoria era considerada a actividade definitoria dos homes romanos máis ambiciosos. Unha destas mulleres, Amaesia Sentia, identifícase pola súa orixe na cidade de Sentinum e non, como era costume, pola súa relación cun home. A independente Maesia falou na súa propia defensa e foi absolta case por unanimidade despois dun só xuízo curto debido a que se expresou con firmeza e efectividade. Dado que estas características se consideraban masculinas, o historiador opinou que baixo a súa aparencia feminina había un «espírito viril»; máis tarde adquiriu o cognomen Andróxina.

Fresco romano dunha moza loira lendo, Pintura da Roma antiga (60–79 d.C), Pompeia, Italia

A habilidade de Amaesia para presentar un caso «metódica e vigorosamente» suxire que, aínda que as mulleres non declaraban regularmente en audiencias públicas, tiñan experiencia en declamación privada e xuízos de familia. Afrania, a esposa dun senador dos tempos de Sila, aparece con tanta frecuencia ante o pretor que presidía os xuízos, a pesar de que tiña avogados masculinos que podían falar por ela, que foi acusada de calumnia, acusación maliciosa. Por conseguinte, promulgouse un edicto que prohibía as mulleres que demandasen en nome doutros co argumento de que puña en perigo a súa pudicitia: o recato adecuado á súa posición social. Débese mencionar que, aínda que se cuestionaba as mulleres a miúdo pola súa debilidade mental e ignorancia da lei (e, por tanto, tiñan necesidade da protección de avogados masculinos), en realidade emprendéronse accións para restrinxir a súa influencia e efectividade. A pesar desta específica restrición, hai numerosos exemplos de mulleres que tomaron medidas informadas en asuntos legais durante o período tardorrepublicano e o Principado, incluíndo o ditado de estratexias legais aos seus avogados entre bambolinas.

Unha muller emancipada convertíase legalmente en sui iuris, ou na súa propia persoa física, e podía posuír propiedades e dispor delas como estimase oportuno. Dun pater familias morrer sen testamento, o dereito establecía a división equitativa dos seus bens entre os seus fillos, sen ter en conta a súa idade ou sexo. Un testamento que dispuxese o contrario ou emancipase a calquera membro da familia sen o debido proceso legal podía ser impugnado. Desde a República tardía en diante, unha muller que herdaba unha parte proporcional cos seus irmáns sería independente do control agnaticio.

Do mesmo xeito que cos menores de idade, unha muller emancipada tiña designado un titor legal. A muller conservaba as súas prerrogativas de administración; o propósito do titor (se non o único) era dar consentimento formal ás súas accións. O titor non tiña nada que dicir na súa vida privada, polo que unha muller sui iuris podía casar á súa vontade. Tamén tiña certas vías legais si desexaba recusar a un titor obstaculizador. Baixo Augusto, unha muller que obtivese o ius liberorum —dereito legal a certos privilexios tras ter tres fillos— estaba tamén liberada da tutela; e o emperador Claudio prohibiu a tutela agnaticia. O papel da tutela como institución legal diminuíu gradualmente ata que o xurista Gaio, no século II d. C., dixo que non vía razóns para que continuase. A cristianización do Imperio, comezando coa conversión do emperador Constantino a comezos do século IV d. C., tivo finalmente consecuencias para a situación xurídica da muller.

Leis de matrimonio

Detalle dun sarcófago do século IV. Unha parella na cerimonia de unir as mans. O cinto anoado da noiva simbolizaba que o seu marido estaba atado a ela.

As inscricións das tumbas dos romanos respectábeis suxiren que o matrimonio romano ideal era o da lealdade mutua, no que o marido e a muller compartían intereses, actividades e propiedades.

Nos primeiros tempos da República Romana, as noivas pasaban do poder dos seus pais ao dos seus maridos (en latín, manus). Quedaban por tanto baixo a potestade dos seus maridos, aínda que en menor medida que os seus fillos. Este matrimonio cum manu significaba que a muller estaba subxugada polo seu marido; pero esta práctica estaba en desuso no século I d. C. substituída polo matrimonio libre, sine manu, que non daba ningún dereito ao marido sobre a súa esposa ou non producía ningún cambio na situación da muller. Durante a época clásica do Dereito romano, o matrimonio non requiría de ningunha cerimonia; só a mutua vontade e o acordo de vivir xuntos en harmonía. As cerimonias, contratos e outras formalidades matrimoniais só tiñan a intención de probar que unha parella estaba de feito casada. Baixo o temperán dereito romano, os matrimonios cum manu podían orixinarse de tres formas: confarreatio, simbolizado pola repartición do pan (en latín, panis farreus); coemptio, unha venda ficticia da muller; e usus, por convivencia. Os patricios sempre casaban por confarreatio, mentres que os plebeos facíano polas dúas últimas. No matrimonio cum manu por usus, se unha muller se ausentaba tres noites consecutivas polo menos unha vez ao ano, evitaba que o seu marido tivese control legal sobre ela. Isto difire do costume ateniense do matrimonio concertado e as esposas secuestradas que non podían camiñar polas rúas sen escolta.

O tipo de matrimonio coñecido como cum manu era a norma na República temperá, pero progresivamente volveuse menos frecuente. Baixo esta temperá forma de matrimonio, a noiva pasaba á man do seu marido; isto é, era transferida da potestade do seu pai á do seu esposo. O seu dote, calquera dereito de herdanza obtido a través do seu marido e calquera propiedade que adquirise despois do seu matrimonio pertencíanlle a el. Os maridos podían divorciarse por adulterio e hai rexistrados algúns divorcios por esterilidade da esposa. O matrimonio cum manu era unha relación desigual. Cambiaba os herdeiros sen testar dunha muller dos seus irmáns aos seus fillos non porque fose a súa nai, senón porque ante a lei a súa posición era a mesma que a dunha filla do seu marido. Baixo o manus esperábase que as mulleres lles obedecesen aos seus esposos en case todos os aspectos das súas vidas.

Esta forma arcaica de matrimonio fora abandonada case por completo en tempos de Xulio César, cando unha muller permanecía xuridicamente baixo a autoridade paterna mesmo cando se trasladaba á casa do seu marido. Este acordo era un dos factores da independencia que as romanas gozaban en comparación a outras moitas culturas desde a Antigüidade aos tempos modernos. O chamado matrimonio sine manu ou libre non causaba ningún cambio no status persoal da esposa ou do marido. O matrimonio libre implicaba a dous cidadáns ou a unha persoa con cidadanía e outra que tiña dereito latino; e no Baixo Imperio romano, e con permiso oficial, a soldados con cidadanía e persoas sen cidadanía. Nestes matrimonios a noiva entregaba o dote ao marido. De o matrimonio terminar sen adulterio, el devolvíalle a maior parte. Tan completa era a separación de bens que os obsequios entre esposos non se recoñecían como tales: se unha parella se divorciaba ou mesmo se vivía separada, o doante podía reclamar o agasallo.

Divorcio

Fresco dunha muller sentada de Stabiae, século I d.C.

O divorcio era unha figura relativamente informal, que concernía principalmente á esposa que deixaba a casa do seu marido e recuperaba o dote. Segundo o historiador Valerio Máximo, os divorcios comezaron no ano 604 a. C. ou antes. O código legal de mediados do século V a. C. coñecido como a Lei das Doce Táboas contemplaba o divorcio. O divorcio era socialmente aceptábel de levarse a cabo dentro das normas sociais (mos maiorum). En tempos de Cicerón e Xulio César, era relativamente común e libre de vergoña, obxecto de murmuracións máis que de desgraza social. Valerio Máximo menciona que Lucio Annio foi criticado porque se divorciou da súa esposa sen consultar antes cos seus amigos; isto é, levouno a cabo polo seu propio interese sen considerar os efectos que tería na súa rede social (amicitia e clientela). Por tanto, os censores do ano 307 a. C. expulsárono do Senado por comportamento inmoral.

Con todo, noutro sitio, afírmase que o primeiro divorcio ocorreu no ano 230 a. C., momento no cal Dionisio de Halicarnaso menciona que Espurio Carvilio, un home distinguido, foi o primeiro en divorciarse da súa esposa debido á súa infertilidade. Este Carvilio foi probablemente Espurio Carvilio Máximo Ruga, cónsul da República os anos 234 e 228 a. C. As probas son confusas.

Durante o período clásico do Dereito romano, un home ou unha muller podían romper o matrimonio simplemente porque quixesen, sen necesidade de dar razóns. A menos que a esposa puidese probar que o marido era un inútil, el quedaba cos nenos. Debido a que as propiedades se mantiñan separadas durante o matrimonio, o divorcio dun matrimonio libre ou sine manu, era un procedemento moi fácil.

Nupcias sucesivas

Heracles e Ónfale, fresco romano, Pintura da Roma antiga (45–79 d.C.), Museo Arqueolóxico Nacional de Nápoles, Italia

A frecuencia de novos matrimonios entre a elite foi alta. Non era infrecuente (era quizais mesmo habitual) para os aristócratas romanos tras a morte da esposa. Mentres que para un viúvo non estaba prescrito un período de espera formal, esperábase que unha muller mantivese un dó de dez meses antes de casar de novo. Esta duración esta relacionada co embarazo: dunha muller quedar embarazada xusto antes da morte do seu esposo, o período de dez meses aseguraba que non había dúbidas da paternidade á que se asociaría o nacemento, pois afectaba á herdanza e status social do neno. Ningunha lei prohibía que as mulleres encintas casasen. Hai casos ben coñecidos: Augusto casou con Livia cando esta estaba embarazada do seu marido anterior, Tiberio Nerón; o colexio de pontífices ditaminou que era admisíbel a condición de que se determinase primeiro o pai do neno. Tiberio Nerón chegou a asistir á voda.

Debido a que os matrimonios da elite se concertaron a miúdo por razóns políticas ou económicas, as viúvas e divorciadas con activos nestas áreas afrontaban poucos obstáculos para volver casar. Eran máis propensas a estar emancipadas legalmente que as noivas primerizas e a ter voz na elección do marido. Os matrimonios de Fulvia, que comandou tropas durante a guerra de Perusia e foi a primeira romana en ter a súa cara nunha moeda, crese que indican as súas propias simpatías e ambicións políticas: primeiro casou co campión popular Clodio, que foi asasinado na rúa despois dunha longa inimizade con Cicerón; despois con Escibonio Curión, unha figura de incerta ideoloxía que no momento da súa morte era partidario de Xulio César; e, para finalizar, con Marco Antonio, o último opoñente da oligarquía republicana e do futuro primeiro emperador de Roma.

O escritor e historiador grego Plutarco indicou que entre os romanos unha segunda voda era probábel que fose un asunto tranquilo, aínda que unha viúva aínda sentiría a ausencia do seu marido morto e unha divorciada debería sentir vergoña. Con todo, mentres que as circunstancias do divorcio podían ser vergoñosas ou embarazosas e continuar casado coa mesma persoa toda a vida era o ideal, en xeral non houbo desaprobación aos novos matrimonios. Pola contra, o matrimonio considerábase a condición correcta e desexábel da vida adulta tanto en homes como en mulleres. Catón o mozo, que se presentou a si mesmo como un modelo inspirado no seu virtuoso homónimo, Catón, permitiulle a Marcia, a súa esposa embarazada, que se divorciase del para casar con Hortensio, declinando ofrecer no seu lugar á súa nova filla ao sexagenario orador. Despois de que Marcia quedase viúva e herdeira dunha considerábel fortuna, Catón casou con ela de novo nunha cerimonia que careceu de moitas formalidades. En cambio, as mulleres podían ser ridiculizadas por casar moi a miúdo ou por capricho, en particular se podía entenderse que os motivos eran o apetito sexual e a vaidade.

Concubinato

Fresco romano cunha escena de banquete da Casa dei Casti Amanti, Pompeia

A concubina estaba definida polo dereito romano como a muller que vive nunha relación monógama permanente cun home que non é o seu marido. Non había deshonor por ser concubina ou vivir cunha e unha concubina podía se converter en esposa. As parellas en concubinato podían intercambiar agasallos, en contraste co matrimonio que mantén unha separación máis definida da propiedade.

As parellas adoitaban acudir ao concubinato cando as desigualdades sociais eran un obstáculo para o matrimonio; por exemplo, un senador e unha muller liberta ou unha muller de rango social inferior con antecedentes de pobreza ou prostitución. As parellas que carecían do dereito á forma legal de matrimonio coñecida como conubium podían optar polo concubinato (mesmo unha muller de alto berce que amaba un home de baixa extracción social). O concubinato difería principalmente do matrimonio na situación dos nenos nados da relación: tiñan o rango social da nai e non o do pai como era costume.

Violencia de xénero

O Dereito Romano clásico non permitía ningún abuso doméstico do marido á súa esposa; mais, como calquera outro delito, pódese supor que as leis contra a violencia de xénero fallaban en previlo. Catón o Vello dixo, segundo o seu biógrafo Plutarco, «que o home que golpea a súa esposa ou fillo, pon mans violentas sobre o máis sacro das cousas sacras. Tamén que el pensaba que era máis loábel ser un bo marido que un bo senador». Esperábase que un home de posición durante a República se comportase moderadamente coa súa esposa e que se considerase así mesmo un bo marido. Golpear a esposa era suficiente motivo para o divorcio ou outra acción legal contra o marido.

A violencia de xénero aparece nos rexistros históricos sobre todo cando se trata dun exceso atroz da elite. Afírmase que o emperador Nerón ordenou a morte da súa esposa e media irmá Octavia despois de sometela a tortura e encarceramento. A continuación, casou coa súa amante Popea Sabina a quen matou tras darlle unha patada cando estaba embarazada por criticalo. Algúns autores modernos opinan que Popea morreu por mor dun aborto espontáneo ou o parto e que o episodio se exaxerou para vilipendiar a Nerón. Tamén se supón que o desprezado Cómodo matou a súa esposa e a súa irmá.

Maternidade

Unha nai aleitando o seu bebé en presenza do pai. Detalle do sarcófago dun neno de mediados do século II.

Esperábase que as esposas romanas tivesen fillos, pero as mulleres da aristocracia, afeitas a certo grao de independencia, mostraban unha crecente falta de inclinación para dedicarse á maternidade tradicional. No século I as mulleres da elite evitaban o período de lactación contratando amas de cría. Esta práctica non era rara xa no século II a. C. cando o comediógrafo Plauto ocasionalmente menciona as amas de cría nas súas comedias. Posto que se consideraba o leite materno o mellor para o bebé, as aristócratas aínda podían escoller aleitar os seus fillos a menos que motivos físicos o desaconsellasen.[68] De unha muller optar por renunciar a aleitar ao seu propio fillo, podía acudir á columna lactaria onde os máis pobres podían obter leite para os seus bebés pola caridade das aias. Aqueles que podían permitírselo, podían contratar os servizos dunha ama de cría. Plutarco di de Licinia, esposa de Catón o Censor, que non só aleitou o seu fillo, senón que en ocasións tamén aos dos seus escravos co fin de fomentar o afecto fraternal entre eles. En tempos de Tácito (a comezos do século II), a lactación materna por matronas da elite estaba idealizada como unha virtude dos vellos tempos.

A colaboración que as romanas podían esperar dos seus maridos na crianza dos nenos parece que variou e é difícil de determinar. As familias con valores tradicionais, como a de Catón o Censor, parece que se tomaban interese: A Catón gustáballe estar presente cando a súa esposa bañaba e arroupaba os seus fillos.

As familias numerosas non eran a norma entre a elite mesmo na República tardía. A familia de Clodio, quen tiña polo menos tres irmás e dous irmáns, era considerada infrecuente. A taxa de nacemento na aristocracia reduciuse até o punto de que o primeiro emperador, Augusto, aprobou unha serie de leis destinadas a aumentala; incluían honras especiais para as mulleres que tivesen polo menos tres fillos (ius liberorum). Aquelas que fosen viúvas, estériles, estivesen divorciadas ou non se casaran tiñan prohibido herdar propiedades a menos que fosen nomeadas no testamento.

Ás mulleres romanas non só eran valoradas polo número de fillos que tiñan, senón tamén pola súa participación na crianza e educación dos nenos para convertelos en bos cidadáns. Unha nai romana exemplar necesitaba á súa vez ter unha boa educación para criar aos nenos para unha vida exitosa.

Unha das romanas máis famosas pola súa forza e influencia como nai foi Cornelia, nai dos Gracos. Xulio César, cuxo pai morreu cando o ditador era só un adolescente, tivo unha estreita relación coa súa nai, Aurelia, cuxa influencia política foi esencial para evitar a execución do mozo de 18 anos durante as proscricións de Sila.

Vida cotiá

Fresco dunha muller cunha bandexa. Vila de san Marcos, Estabias, Italia.

As mulleres da aristocracia dirixían unha casa grande e complexa. Dado que as parellas ricas a miúdo posuían varias vivendas e casas de campo con ducias ou mesmo centos de escravos —algúns dos cales estaban educados e altamente cualificados—, esta responsabilidade era equivalente a dirixir unha pequena compañía. Ademais da importancia social e política de entreter aos invitados, clientes e dignatarios estranxeiros de visita, o esposo levaba a cabo as súas reunións de negocio matinais (en latín, saludatio) na casa. A casa (en latín, domus) foi tamén o centro da identidade social da familia, con retratos dos antepasados que se mostraban no atrio. Dado que os  aristócratas máis ambiciosos estaban con frecuencia fóra de casa en campañas militares ou deberes administrativos nas provincias, algunhas veces durante anos, o mantemento das propiedades familiares e as decisións comerciais eran a miúdo deixadas ás esposas. Por exemplo, mentres Xulio César estivo fóra de Roma durante os anos cincuenta do século I a. C., a súa esposa Calpurnia foi responsábel de coidar os seus activos. Cando Ovidio foi desterrado por Augusto o ano 8, a súa esposa explotou os contactos sociais e as manobras legais para manter as propiedades familiares das que dependía o seu sustento. Ovidio expresou profusamente o seu amor e admiración por ela nun poema que escribiu durante o seu exilio. Frugalidade, moderación e austeridade eran as características dunha matrona virtuosa.

Unha das tarefas que as mulleres supervisaban nunha gran casa era a produción de roupa. Na Roma temperá, o fiado da la era unha ocupación doméstica fundamental que indicaba a autosuficiencia dunha familia, xa que a la producíase nas súas propiedades. Mesmo nunha contorna urbana, a la foi con frecuencia un símbolo dos deberes da esposa; a roca debía aparecer no monumento funerario dunha muller para mostrar que foi unha boa e honrada matrona. Mesmo das mulleres de clases altas esperábase que fosen quen de fiar e tecer como virtuosa emulación das súas rústicas antepasadas —unha práctica seguida de forma ostentosa por Livia—.

Nos negocios

Fresco procedente da tinturaría (en latín, fullonica) de Veranio Hipseo en Pompeya. Museo Arqueolóxico Nacional, Nápoles, Italia.

O romanista francés Gaston Boissier escribiu que «Unha das características máis curiosas deste período República tardía foi que as mulleres aparecen moito máis involucradas nos negocios e tan interesadas na especulación como os homes. O diñeiro é a súa primeira preocupación. Elas dirixen as súas vilas; invisten os seus fondos; prestan e piden prestado. Atopamos unha entre os acredores de Cicerón e dúas entre os seus debedores». A pesar de que a sociedade romana non permitía que as mulleres adquirisen poder político oficial, permitiulles entrar nos negocios.[82] Nin sequera se asumía que as mulleres adiñeiradas estivesen entregadas por completo ao lecer. Entre a aristocracia, as mulleres como os homes prestaban diñeiro aos seus iguais para que non tivesen que recorrer a prestamistas. Cando Plinio sopesou comprar unha propiedade, recorreu a un préstamo da súa sogra como garantía antes que a unha opción de compra. As mulleres tamén participaron no financiamento de obras públicas, como se documenta con frecuencia en inscricións do período imperial. A «sen lei» Politta, que aparece no martirio de Pionio, era propietaria de leiras na provincia de Asia. As inscricións rexistran a súa xenerosidade no financiamento da renovación do ximnasio de Sardes.

Dado que as mulleres tiñan dereito á propiedade, poderían participar nas mesmas transaccións comerciais e prácticas de xestión como calquera propietario. Do mesmo xeito que os seus homólogos masculinos, a súa xestión dos escravos parece variar desde a relativa preocupación á indiferenza e ao abuso total. Durante a primeira guerra servil, Megalis e o seu marido Damófilo foron asasinados polos seus escravos debido á brutalidade con que os trataban, pero a súa filla foi perdoada pola súa bondade; ademais concedéronlle a saída segura de Sicilia cunha escolta armada.

A diferenza da posesión de terras, a industria non se consideraba unha profesión honorable para os membros do estamento senatorial. Cicerón suxeriu que, co fin de gañar respetabilidade, un comerciante debía comprar terras. A actitude cambiou durante o Imperio. Claudio creou leis para animar as clases altas a que se dedicasen ao transporte de mercadorías. Documéntase a mulleres das clases altas como propietarias e como xestoras de empresas de transporte. O comercio e as manufacturas non están ben representadas na literatura romana, a cal foi feita por e para a elite; con todo, ás veces as inscricións funerarias rexistran a profesión do finado, incluídas as mulleres. Coñécense mulleres que posuían e dirixían fábricas de ladrillos. Unha muller podía desenvolver habilidades para complementar o traballo do seu marido ou xestionar diversos aspectos do negocio. Artemis, a doradora, estaba casada con Dionisio, o fabricante de cascos, como se indica nunha maldición que pide a destrución da súa casa, lugar de traballo, negocio e medio de vida. A situación das mulleres comúns e correntes que posuían un negocio parece ser contemplada como excepcional. As leis do período imperial pretendían castigar as mulleres por adulterio eximindo do procesamento a aquelas «que tivesen ao seu cargo un negocio ou unha tenda».

Algunhas das ocupacións comúns dunha muller foron ama de cría, actriz, bailarina, acróbata, prostituta e comadroa. Non todas tiñan a mesma respetabilidade. As prostitutas e artistas, como as actrices, foron estigmatizadas como deshonrosas: persoas que dispuñan de pouca protección legal incluso cando eran libres. As inscricións indican que as amas de cría (en latín, nutrix) estaban moi orgullosas de selo. As mulleres podía ser escribas e secretarias, incluíndo a «mulleres adestradas para a escritura bela»; isto é, calígrafas. Plinio o Vello, por exemplo, dá unha lista de artistas femininas e as súas pinturas.

A maioría dos romanos vivían en insulae, edificios de vivendas de varias plantas. Estes pisos das familias plebeas máis pobres e non cidadás carecían de cociña. A necesidade de comprar comida preparada significaba que a comida para levar era un negocio próspero. A maioría dos romanos pobres, tanto homes como mulleres, novos ou vellos, ganaban a vida mediante o seu propio traballo.

Na política

O suicidio de Porcia, de Pierre Mignard. Algunhas mulleres seguían aos seus esposos cando estes morrían nun desastre militar ou se suicidaban tras caer en desgraza. Porcia quitouse a vida tras a morte do seu esposo Bruto.

As mulleres non podían ocupar cargos públicos nin servir no exército, pero as lendas republicanas recoñecían o patriotismo, as virtudes e o sacrificio das mulleres e censuraban o comportamento traizoeiro e que se empregasen no seu propio beneficio. En canto á influencia política das mulleres na República tardía, o historiador Ronald Syme sinalou que, aínda que excluídas da vida pública, gozaban do prestixio social da súa familia ou esposo; que as mulleres da nobilitas non eran alleas aos segredos da influencia; que contaban máis que senadores correntes; e que presaxiaban as temíbeis princesas xulio-claudias.

Apiano informou do heroísmo dalgunhas esposas ao salvar os seus maridos durante as guerras civís nas que terminou a República. Un epitafio coñecido como o Laudatio Turiae conserva o eloxio dun marido á súa esposa, quen, tras a morte de Xulio César puxo a súa vida en perigo e renunciou ás súas xoias para enviar axuda ao seu marido exiliado.[95] Ambos sobreviviron a aqueles tempos turbulentos e gozaron dun longo matrimonio. Porcia, a filla de Catón o Mozo e esposa de Bruto, tivo un final menos afortunado mais (aos ollos dos seus contemporáneos) máis heroico: suicidouse cando a República colapsou, igual que o seu pai.

O ascenso de Augusto ao trono imperial nas últimas décadas do século I a. C. diminuíu o poder dos cargos públicos e da oligarquía tradicional; con todo, podería dicirse que aumentou as oportunidades para que mulleres, escravos e libertos exercesen influencia entre bambolinas. Unha muller notábel destes primeiros tempos imperiais foi Livia Drusila, esposa de Augusto, que actuou en varias ocasións como rexente e foi unha fiel asesora do seu marido. Outras mulleres da familia imperial, como Agripina a Menor —bisnieta de Livia e irmá de Calígula— dispuxeron de influencia política así como de protagonismo público.

As mulleres tamén participaron nos intentos de derrocar os emperadores que abusaban do poder. Pouco despois de que Xulia Drusila morrese, o seu viúvo Lépido e as súas irmás Agripina e Livila conspiraron para derrocar a Calígula. A conxura foi descuberta, Lépido executado e Agripina e Livila exiliadas. Regresaron só cando o seu tío paterno Claudio chegou ao poder tras o asasinato de Calígula no ano 41 d. C. Outras estiveron involucradas en causas menos nobres. Valeria Mesalina, terceira esposa de Claudio, conspirou con Cayo Silio para derrocar o seu marido coa esperanza de instalarse co seu amante no poder. Tácito inmortalizou a Epicaris pola súa participación na conxura de Pisón, na cal tratou de conseguir o apoio da frota e foi no seu lugar arrestada. Unha vez descuberta a conspiración, non revelou nada (mesmo baixo tortura), en contraste cos senadores, aos que non se podía someter a tortura, que non dubidaron en relatar até o último detalle. Tácito tamén eloxia a Egnacia Maximila por sacrificar a súa fortura para estar á beira do seu inocente marido en contra de Nerón.

A muller e o exército

Os textos clásicos teñen pouco que dicir das mulleres e a súa relación co exército romano. O emperador Augusto vetou o matrimonio dos soldados rasos, unha prohibición que durou preto de dous séculos. Con todo, desde os anos 1980 veuse suxerindo que as esposas e fillos dos centurións vivían con eles nos fortes fronteirizos e provinciais. A principios dos anos 1990, atopáronse zapatos de muller e neno en Vindolanda, un forte situado no muralla de Hadrián, xunto con placas de bronce que outorgaban a cidadanía romana a soldados provinciais tras 25 anos de servizo nas que se mencionaban ás súas mulleres e fillos. Así mesmo, en Alemaña, unha proba máis desta práctica descubriuse en forma de broches e zapatos. Na columna de Traxano están representadas entre os soldados seis mulleres que asisten a aqueles nos sacrificios ofrecidos durante unha cerimonia militar relixiosa.

Vida relixiosa

Ruínas da Casa das Vestais, Roma. As vestais foron as máis destacadas sacerdotisas da Antiga Roma, con funcións relixiosas destinadas á seguridade do Estado.

As mulleres estiveron presentes na maioría das festas e cerimonias de culto. Algúns rituais requirían a presenza de mulleres, pero a súa participación puido estar limitada. Por regra as romanas non podían realizar o sacrificio de animais, o rito central da maioría das cerimonias públicas, aínda que isto non foi tanto unha prohibición como o feito da maioría dos sacerdocios que presidían a relixión do Estado eran ocupados por homes. En certo sentido, cada cabeza de familia era un sacerdote responsábel do mantemento da relixión doméstica; na sociedade patriarcal da Roma antiga, esta cabeza de familia era o paterfamilias. A relixión pública, do mesmo xeito que a sociedade e a política, era o reflexo da xerarquía doméstica, xa que a familia era a pedra angular da sociedade. Algunhas prácticas de culto estaban reservadas ás mulleres, como os ritos da Boa Deusa (en latín, Bona Dea).[105]

As sacerdotisas desempeñaron un papel crucial e destacado na relixión oficial de Roma. Aínda que os colexios de sacerdotes fosen moito máis numerosos, as seis mulleres do colexio das vestais foi o único «clero profesional a tempo completo». «Sacerdos» era a palabra latina para un sacerdote de calquera sexo. Os títulos relixiosos das mulleres que inclúen tal palabra estaban a miúdo en relación cunha deidade ou un templo; por exemplo, sacerdos Cereris ou Cerealis (sacerdotisa de Ceres), un cargo que nunca ocuparon os homes. «Magistra» foi unha alta sacerdotisa experta (ou mestra) en materia relixiosa; «ministra» foi unha asistente no servizo a unha deidade en particular. Unha «magistra» ou «ministra» sería responsábel do mantemento regular do culto. Os epitafios proporcionan a principal proba destes sacerdocios; nestes casos, a muller non identifica a miúdo o seu estado civil.

As vestais posuían distinción relixiosa, status público e privilexios únicos, e podían exercer unha considerábel influencia pública. Tamén era posible que amasasen unha «considerábel riqueza».[109] Ao entrar ao colexio, a vestal emanciapábase da autoridade paterna. Na arcaica sociedade romana, estas sacerdotisas eran as únicas mulleres que non necesitaban estar baixo a tutela legal dun home: no seu lugar, respondían só e directamente ante o pontífice máximo. O seu voto de castidade liberounas da tradicional obriga de contraer matrimonio e ter fillos, pero a violación do voto carrexaba a pena capital: a unha vestal atopada culpábel de romper o seu voto dábanlle de comer e beber e enterrábana viva. A súa independencia estaba por tanto en relación ás prohibicións que lles impuñan. Ademais de dirixir certos ritos relixiosos, as vestais participaban en cada sacrificio oficial polo menos simbolicamente, xa que foron as responsábeis de preparar os requisitos rituais do mola salsa.[111] As vestais parece que conservaron as súas distincións sociais e relixiosas até o século IV d. C., cando os emperadores cristiáns disolveron a orde.

Tríada capitolina formada por Minerva, Xúpiter e Xuno. Museo Arqueolóxico Nacional de Palestrina.

Uns poucos sacerdocios emparellados eran exercidos por matrimonios. Este era un requisito para o flamen Dialis, o alto sacerdote de Xúpiter. A súa esposa, a flaminica Dialis, tiña a súa propia vestimenta sacerdotal e, como o seu esposo, estaba sometida ás escuras prohibicións máxico-relixiosas. Quizais a flaminica foi un caso excepcional de muller que realizaba sacrificios de animais; ofrecía un carneiro a Xúpiter cada nundina. A parella non tiña permitido o divorcio; de a flaminica morrer, o flamen tiña que renunciar ao seu posto. Do mesmo xeito que a flaminica Dialis, a regina sacrorum (en galego, raíña dos ritos sacros), levaba un vestido cerimonial distintivo e realizaba sacrificios de animais nos que ofrecía unha cerva ou unha cordeira a Xuno o primeiro día de cada mes. O nome dalgunhas reginae sacrorum atopouse en varias inscricións. A regina era a esposa do rex sacrorum (en galego, rei dos ritos sacros), un arcaico sacerdocio considerado en tempos antigos (antes da república clásica) máis prestixioso mesmo que o pontífice máximo.

Estas altas funcións públicas das romanas contradín a idea común de que as mulleres da Roma antiga só participaban na relixión privada ou doméstica. A dualidade masculina-feminina dos sacerdocios pode reflectir a tendencia romana á procura de paredras na esfera relixiosa: a maioría de poderes divinos representábanse por deidades masculinas e femininas, como se ve na parella Líber e Libera.[117] Os doce deuses maiores estaban representados da mesma maneira como seis parellas. A tríada suprema de deuses protectores estaba formada por dúas deusas, Xuno e Minerva, e un deus, Xúpiter. Esta tríada «constituía o núcleo da relixión romana» e substituíu a primitiva tríada masculina indoeuropea quizais por influencia etrusca.

Escena teatral na que dúas mulleres solicitan a axuda dunha adiviña. Mosaico da vila do Cicerone, Pompeya. Museo Arqueolóxico Nacional de Nápoles.

Desde mediados do século III a. C. en diante, a diversidade relixiosa volveuse cada vez máis unha característica da cidade de Roma. Moitas relixións que non eran parte dos cultos estatais temperáns ofrecéronlles papeis de liderado ás mulleres. Entre estes atopábanse os cultos de Isis e Magna Mater, a Gran Nai. Un epitafio preservou o título sacerdos maxima que portaba o máis alto sacerdocio do templo de Magna Mater, próximo á actual localización da basílica de San Pedro.

Aínda que menos documentadas que a relixión pública, as prácticas relixiosas privadas abordaban aspectos da vida que eran exclusivos das mulleres. Nunha época no que a taxa de mortalidade infantil era da orde do 40 %, solicitábase a axuda divina para o arriscado acto de dar a luz e para os perigos no coidado dos bebés. As pregarias dirixíanse ás deusas Xuno, Diana, Lucina, as di nixi, e unha gran cantidade de divindades auxiliares consagradas ao nacemento e á crianza.

Os escritores varían na forma de describir a relixiosidade feminina. Algúns representan as mulleres como modelos de virtude e devoción romanas, mais tamén se inclinan pola natureza excesiva da devoción relixiosa, o atractivo da maxia ou a superstición. Privado non era o mesmo que secreto. Os romanos eran desconfiados coas prácticas relixiosas secretas; Cicerón advertiu de que os sacrificios nocturnos non fosen levados a cabo por mulleres, excepto naqueles ritos prescritos prol populo (é dicir, en nome do pobo ou polo ben público).

Vida social

Mosaico que mostra a varias mozas romanas facendo deporte. Raparigas en bikini. Vila romana do Casale, Sicilia.

As romanas non estiveron confinadas nas súas casas como o estaban as atenienses dos períodos arcaico e clásico. Reuníanse a diario nas rúas ao atoparse con amizades, asistían a ritos relixiosos nos templos e acudían aos baños. As mulleres ricas percorrían a Cidade en literas carrexadas por escravos. As familias máis podentes posuían baños privados na casa, aínda que a maioría dos cidadáns ían ás termas non só a se lavaren senón tamén a se socializar, xa que as instalacións máis grandes ofrecían unha gama de servizos e actividades recreativas entre as que non estaba excluído o sexo. Unha das cuestións máis criticadas da sociedade romana é se homes e mulleres se bañaban xuntos en público. Até a República tardía, as probas suxiren que as mulleres se bañaban nunha á ou instalación separada ou que homes e mulleres tiñan horarios diferentes. Con todo, tamén hai claras probas do contrario desde a República tardía até a dominación cristiá no Baixo Imperio. Algúns estudosos opinan que só as mulleres de clase baixa ou de dubidosa moralidade para a época, como artistas e prostitutas, se bañaban cos homes, pero Clemente de Alexandría observou que se podía ver as mulleres de clase alta espidas nas termas. Hadriano prohibiu estas prácticas, mais parece que non foi seguida esta prohibición. O máis probábel é que os costumes variasen non só pola época e o lugar senón tamén polas instalacións, polo que as mulleres poderían elixir segregarse polo sexo ou non.

No que respecta aos espectáculos, as romanas podían asistir aos xogos públicos (en latín, ludi), ás carreiras de carros e ás representacións teatrais, así como presenciar os debates do Foro. Na República tardía, asistían con regularidade ás ceas, aínda que en tempos anteriores as mulleres dunha familia ceaban xuntas en privado. Conservadores como Catón o Maior consideraban inadecuado que as mulleres asumisen un papel máis activo na vida pública. As súas queixas indican que de feito algunhas romanas expresaban as súas opinións na esféra pública.

Aínda que se desaconsellaba, en ocasións os xenerais romanos levaban as súas esposas nas campañas militares. Agripina a Maior, a nai de Calígula, a miúdo acompañaba o seu marido Germánico durante as súas campañas no norte de Xermania; o emperador Claudio naceu na Galia por esta razón. As mulleres adiñeiradas abandonaban a Cidade para ir ás vilas campestres cando o verán facía a Roma demasiado calorosa e é posíbel que viaxasen polo Imperio, a miúdo participando en cerimonias relixiosas ou visitando lugares.[129]

Aspecto persoal

Estatua de Livia Drusila vestida con estola e palla. Museo Arqueolóxico Nacional de Madrid, España.

As mulleres da Roma antiga ocupábanse moito da súa aparencia, aínda que as extravagancias estaban mal vistas. Usaban maquillaxe e elaboraban diferentes mesturas para a pel. Ovidio mesmo escribiu un poema sobre a correcta aplicación da maquillaxe. Para blanquear a cara, empregaban xiz branco ou arsénico; para engadir cor ás fazulas, colorete feito de chumbo ou caramiña. Tamén usaban chumbo para resaltar os ollos. Pasaban moito tempo arranxando o cabelo e a miúdo tinguíano de negro, vermello ou louro. Ademais, levaban con frecuencia perrucas.

As matronas normalmente levaban dúas túnicas simples como pezas interiores cubertas por unha estola. Esta era un longo vestido branco axustado á cintura que caía até os pés e estaba suxeito con broches aos ombreiros. As romanas ricas adoitaban adornar máis a súa estola. Cando saían, púñanse unha palla sobre a estola, suxeita aos ombreiros igual que esta. Ás mozas non se lles permitía vestir estola: no seu lugar levaban túnicas. As prostitutas e as sorprendidas en adulterio estaban obrigadas a porse a toga masculina. As máis adiñeiradas lucían xoias (esmeraldas, aguamarinas, ópalos, perlas) como pendentes, colares, aneis que, en ocasións, ían cosidos á roupa ou os zapatos.

Despois da derrota romana en Cannas, a crise económica provocou a aprobación da pasaxeira Lex Oppia que restrinxía o luxo persoal e público. A lei limitou as mulleres a posesión e exhibición de ouro e prata (como diñeiro ou adornos persoais), roupa cara e o uso innecesario de carros e liteiras. A vitoria sobre Cartago alagou Roma de riquezas. No ano 195 a. C. a Lex Oppia foi revisada. O cónsul en exercicio, Catón o Maior, defendeu o seu mantemento: a moralidade persoal e o autocontrol eran de forma patente controis inadecuados para o vicio e o luxo. Isto último provocou a envexa e a vergoña dos menos favorecidos e, por tanto, foi causa de divisións. As romanas, a xuízo de Catón, demostraran con demasiada claridade que os seus desexos unha vez corrompidos non coñecían límites e debían ser refreados. Numerosas matronas pensaban o contrario e fixeron protestas públicas conxuntas. No ano 193 a. C. a lei foi abolida, pero a oposición de Catón non prexudicou a súa carreira política. Máis tarde, no ano 42 a. C., dirixidas por Hortensia, as mulleres romanas protestaron con éxito contra as leis destinadas a gravalas, argumentando que non había impostos sen representación. Tamén se poden atopar probas da diminución das restricións do luxo: nunha das súas cartas, dirixida a Pompeya Celerina, Plinio o Mozo encomia os luxos que ela gardaba na súa vila.

Visión do corpo da muller

As mulleres con peitos pequenos e cadeiras anchas considerábanse o tipo ideal de sedutoras polos romanos, segundo a arte e a literatura. A arte romana da época augusta mostraba as mulleres recheas e carnosas, co abdome cheo e os peitos redondeados, non colgantes. As prostitutas representadas na arte erótica tiñan corpos carnosos e cadeiras anchas; a miúdo levaban os peitos cubertos por un strophium (unha especie de suxeitador sen tirantes) mesmo cando tiñan outras partes espidas ou realizaban actos sexuais. Os grandes peitos eran obxecto de burlas humorísticas ou signos de vellez. As mozas levaban un strophium axustado firmemente na crenza de que inhibiría o crecemento dos peitos que se masaxeaban con cicuta (comezando cando a muller era aínda virxe), pois se pensaba que evitaban a flacidez. Os peitos recibían pouca atención na arte erótica e na literatura como atractivo sexual. O peito estivo asociado principalmente coa lactación e o papel da muller como nai. En momentos de extrema tensión emocional como durante o loito ou o cativerio en tempos de guerra, as mulleres podían descubrir os peitos como xesto apotropaico.

O mos maiorum e os poetas románticos

Durante a República tardía os castigos por causas sexuais apenas se fixeron cumprir; xurdiu un novo ideal erótico de relacións románticas. Subvertendo a tradicional dominación masculina, os poetas románticos de finais da República e principios do Imperio declararon o seu entusiasmo por entregarse á escravitude do amor (en latín, servitium amoris). Catulo diríxese en numerosos poemas a Lesbia, unha muller casada coa que ten unha aventura; foi identificada con Clodia, irmá do destacado político populista Clodio. A aventura acabou mal e as declaracións de amor de Catulo convertéronse en ataques aos apetitos sexuais dela —retórica que concorda coa outra fonte hostil ao comportamento de Clodia: o Prol Caelio de Cicerón—.

Na Arte de amar, Ovidio foi un paso máis aló ao adoptar o xénero da poesía didáctica para ofrecer instrucións de como perseguir e manter a un amante e como sobreporse á súa perda. Satíricos como Juvenal queixáronse do comportamento disoluto das mulleres.

Xinecología e medicamento

As prácticas e puntos de vista no Corpus Hippocraticum do corpo da muller e as súas percibidas debilidades era inadecuado para atender as necesidades das mulleres da época clásica cando estas levaban vidas activas e moi a miúdo ocupábanse da planificación familiar. Nesta época, a fisioloxía feminina comezou a verse menos allea que a masculina. Na tradición máis antiga, as relacións sexuais, o embarazo e o parto foron non só fundamentais na saúde das mulleres, senón tamén a razón de ser da fisioloxía feminina. Aos homes, pola contra, aconsellábaselles moderación na súa conduta sexual, xa que a hipersexualidad causaríalles enfermidade e esgotamento.

A opinión hipocrática de que a amenorrea era letal converteuse na época romana nun problema específico de infertilidade. A maioría dos escritos médicos recoñécena como o resultado da participación das mulleres en réximes físicos intensos durante longos períodos de tempo. Equilibrar os alimentos, o exercicio e a actividade sexual chegouse a considerar como unha opción que as mulleres deberían facer. A observación de que o adestramento intensivo probablemente causaba amenorrea implica que houbo mulleres que participaron en tales réximes.

Os escritos médicos da época contemplaban varios exercicios para as mulleres xa estivesen enfermas ou sas. Para promover unha boa saúde, Sorano recomenda xogar á pelota, nadar, camiñar, ler en voz alta, montar en vehículos e viaxar por diversión. Ao examinar as causas da existencia de fillos indeseados, os escritores médicos posteriores informaron da esterilidade masculina en lugar de asumir soamente algún defecto na muller.

Tanto as mulleres como os homes debían evitar a hipersexualidade. Un clítoris agrandado, como un falo de gran tamaño, considerouse un síntoma de sexualidade excesiva. Aínda que os médicos romanos e helenísticos e outros autores mencionan a clitoridectomía como un costume exipcio, os manuais de xinecología da Antigüidade tardía suxerían que a hipersexualidade podía ser tratada con cirurxía ou repetidos partos.

Escravitude

As libertas eran escravas liberadas. Un liberto debía un período de servizo —cuxos termos podían ser acordados como unha condición previa de liberación— ao seu antigo dono que se convertía no seu patrón. O patrón tiña obrigacións a cambio, como pagar por devanditos servizos e axudar en asuntos legais. A relación patrón-cliente era unha das estruturas sociais fundamentais da Roma antiga e o incumprimento desas obrigacións (en calquera sentido) levaba desaprobación e censura.

Na maioría dos casos, as libertas tiñan o mesmo status legal que as nadas libres. Con todo, debido a que baixo o dereito romano un escravo non tiña pai, os escravos liberados non tiñan dereitos de herdanza a menos que fosen nomeados nun testamento.

A relación dunha antiga escrava e o seu patrón podía ser máis complicada como demostra o seguinte caso. Unha muller chamada Petronia Xusta tratou de desmostrar sen unha partida de nacemento que o probase que ela nacera libre. A súa nai, recoñecía, fora escrava na casa de Petronio Estéfano e Calatoria Temis, pero Xusta sostiña que nacera despois da manumisión da súa nai. Á súa vez, Calatoria, xa viúva, argumentou que Xusta naceu antes de que a súa nai fose liberada e que fora manumitida; por tanto, debía ao seu antigo propietario o servizo debido a un patrón. Calatoria non puido presentar ningunha documentación desta suposta manumisión e o caso veu abaixo co testemuño das testemuñas.

Os escravos sen educación nin cualificados tiñan poucas oportunidades de conseguir a súa liberdade; en caso de conseguir a liberdade, carecían de medios para manterse por si mesmos. Unha liberta podería ter vantaxes en formación e habilidade fronte a unha muller nada nunha familia libre de traballadores pobres.[156]

A situación das libertas (do mesmo xeito que a das mulleres libres) variaba amplamente. Cenis foi liberta e secretaria de Vespasiano; tamén foi a súa concubina. O emperador foille fiel, mais non a tratou como esposa.

Prostitución

As mulleres podían recorrer á prostitución para manterse, mais non todas as prostitutas tiñan liberdade de decisión. Hai algunhas probas de que mesmo as escravas prostitutas podían beneficiarse do seu labor. Aínda que a violación era un crime, a lei só a castigaba se un escravo danaba a mercadoría porque un escravo non tiña ningún valor legal. A pena estaba destinada a proporcionar compensación ao propietario polo dano á súa propiedade. Debido a que unha escrava se consideraba unha propiedade na lei romana, forzala a ser prostituta non se consideraba un crime. Antes de Septimio Severo as escravas que se involucraban en actos que traían consigo infamia, tamén sufrían infamia cando eran liberadas. Ás veces os vendedores de escravos engadían unha cláusula ne serva á escrava para evitar que a prostituísen. Esta cláusula significaba que, se o novo propietario ou calquera outro posterior empregaban a escrava como prostituta, esta sería libre. Máis tarde, os acordos ne serva fixéronse obrigatorios por lei.

A prostitución non se limitou só aos escravos ou cidadáns pobres. Segundo Suetonio, Calígula converteu o seu palacio nun bordel empregando a mozos e matronas das clases altas como prostitutas; Tácito informa de que, durante unha das festas de Nerón, o prefecto Tigelino tiña bordeis cheos de mulleres de clase alta.

A prostitución podía ser un castigo en lugar dunha ocupación. Unha lei de Augusto permitía que as mulleres culpábeis de adulterio puidesen ser condenadas a traballar en bordeis como prostitutas. A lei foi abolida en 389.

Véxase tamén

Outros artigos

• A muller na Grecia antiga

Bibliografía

Obras clásicas

• Institutiones. 

Obras modernas

• Society and politics in ancient Rome. Essays and sketches (en inglés). Charles Scribner's Sons. 1909. 
• Trials in the Late Roman Republic, 149–50 BCE (en inglés). University of Toronto Press. 
• Beryl Rawson (ed.). "Soldiers' Families in the Early Roman Empire". A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds (en inglés). Blackwell Publishing. 
• The Great Roman Ladies (en inglés). Grove Press. 
• Women and Politics in Ancient Rome (en inglés). Routledge. 1992. 
• Religions of Rome (en inglés). Cambridge University Press. 1998. 
• The Gracchi, Marius and Sulla (en inglés). Longmans, Green and co. 1913. 
• Religions of Rome. A History (en inglés). Cambridge University Press. 
• Cicero and his friends; a study of Roman society in the time of Caesar (en inglés). New York Putnam. 1922. 
• "Nursing Mothers in Classical Art". Naked Truths: Women, Sexuality, and Gender in Classical Art and Archaeology (en inglés). Routledge. 
• Great Women of Imperial Rome: Mothers and Wives of the Caesars (en inglés). Routledge. 2007. 
• The Last Pagans of Rome (en inglés). Oxford University Press. 
• Pandora's Daughters: The Role and Status of Women in Greek and Roman Antiquity (en inglés). Johns Hopkins University Press. 1987. 
• "Marriage and Sexuality in Republican Rome: A Roman Conjugal Love Story". The Sleep of Reason. Erotic Experience and Sexual Ethics in Ancient Greece and Rome (en inglés). University of Chicago Press. 2002. 
• Peter E. Knox (ed.). "Tristia". A Companion to Ovid (en inglés). Wiley-Blackwell. 
• Looking at Lovemaking (en inglés). University of California Press. 2008. 
• Nature Embodied: Gesture in Ancient Rome (en inglés). Princeton University Press. 
• Law and Life of Rome, 90 B.C.–A.D. 212 (en inglés). Cornell University Press. 
• Harriet I. Flower (ed.). "Women in the Roman Republic". The Cambridge Companion to the Roman Republic (en inglés). Cambridge University Press. 
• Magic and Magicians in the Greco-Roman World (en inglés). Routledge. 
• Beryl Rawson (ed.). "From Ceremonial to Sexualities: A Survey of Scholarship on Roman Marriage". A Companion to Families in the Greek and Roman Worlds (en inglés). Wiley-Blackwell. 
• "Infamous Performers". Prostitutes and Courtesans in the Ancient World (en inglés). The University of Wisconsin Press. 
• Rome: A Living Portrait of an Ancient City (en inglés). Johns Hopkins University Press. 
• "Unspeakable Professions: Public Performance and Prostitution in Ancient Rome". Roman Sexualities (en inglés). Princeton University Press. 1997. 
• Bathing in Public in the Roman World (en inglés). University of Michigan Press. 2002. 
• Michael Peachin (ed.). "Violence in Roman Social Relations". The Oxford Handbook of Social Relations (en inglés). Oxford University Press. 
• The Women of the Caesars (en inglés). The Century Co. 
• Ovid: A Poet between Two Worlds (en inglés). University of California Press. 2021. 
• The Roman Gaze. Vision, Power and the Body (en inglés). The Johns Hopkins University Press,. 
• Latin Language and Latin Culture (en inglés). Cambridge University Press. 
• A Critical History of Early Rome. From Prehistory to the First Punic War (en inglés). University of California Press. 2005. 
• Pagans and Christians in the Mediterranean World (en inglés). Penguin. 2007-03-01. 
• A Casebook on Roman Family Law (en inglés). Oxford University Press. 
• Women in Roman Law and Society (en inglés). Indiana University Press. 
• Family and Familia in Roman Law and Life (en inglés). Oxford University Press. 2004. 
• Illustrated Introduction to Latin Epigraphy (en inglés). University of California Press. 1983. 
• "If the shoe fits: Style and function of children’s shoes from Vindolanda". Life in the Limes: Studies of the people and objects of the Roman frontiers (en inglés). Oxbow Books. 
• "Boys or Girls on the Column of Trajan? A reassessment of religious figures". 116th Joint Annual Meeting of the Archaeological Institute of America and the Society for Classical Studies (en inglés). 
• Women and Law in the Roman Empire. A Sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood (en inglés). Routledge. 
• Fathers and Daughters in Roman Society: Women and the Elite Family (en inglés). Princeton University Press. 1984. 
• "The Restructuring of Female Physiology at Rome". Les écoles médicales à Rome: actes du 2ème colloque international sur les textes médicaux latins antiques (en inglés). Université de Nantes. 
• "Women and Sacrifice in the Roman Empire". Ritual Dynamics and Religious Change in the Roman Empire (en inglés). Brill. 
• The Roman Wedding. Ritual and Meaning in Antiquity (en inglés). Cambridge University Press. 
• Roman Law in Context (en inglés). Cambridge University Press. 1999. 
• Women's Life in Greece and Rome (en inglés). Johns Hopkins University Press. 1982. 
• Roman Gods. A Conceptual Approach (en inglés). Brill. 
• Pauline Schmitt Pantel (ed.). "Figures of Women". History of Women in the West, Volume I: From Ancient Goddesses to Christian Saints (en inglés). Harvard University Press. 
• Prostitution, Sexuality and the Law in Ancient Rome (en inglés). Oxford University Press. 
• The Economy of Prostitution in the Roman World. A Study of Social History and the Brothel (en inglés). University of Michigan Press. 
• Marcus Aurelius: A Life (en inglés). Da Capo Press. 2009. 
• "In search of the Etruscan priestess: a reexamination of the hatrencu". Religion in Republican Italy (en inglés). Cambridge University Press. 
• Andrew Feldherr (ed.). "Women in Roman Historiography". The Cambridge Companion to the Roman Historians (en inglés). Cambridge University Press. 
• "The Appearance of the Young Roman Girl". Roman Dress and the Fabrics of Roman Culture (en inglés). University of Toronto Press. 2008. 
• "The Teratogenic Grid". Roman Sexualities (en inglés). Princeton University Press. 1997. 
• Goddesses, whores, wives, and slaves : women in classical antiquity (en inglés). Schocken Books. 1975. 

Artigos

• "Did the Ancients Care When Their Children Died?" (2). 
• "Roman Ladies on Trial: The Case of Maesia of Sentinum" (1). doi:10.2307/1088565. 
• "Carna, Proca and the Strix on the Kalends of June". doi:10.2307/284396. 
• "Martial's Sexual Attitudes" (1-2). doi:10.1524/phil.1979.123.12.288.