Quinoa

Quinoa
Clasificación científica
Reino: Plantae División: Magnoliophyta Clase: Magnoliopsida Orde: Caryophyllales Familia: Amaranthaceae Subfamilia: Chenopodioideae Tribo: Chenopodieae Xénero: Chenopodium Especie: C. quinoa
Nome binomial
Chenopodium quinoa Willd., Sp. Pl., ed., 4, 1(2), p. 1301, 1798
Distribución natural da planta Distribución natural da planta

A quinoa (do quechua kinwa), Chenopodium quinoa, é unha planta nativa de Bolivia, Colombia, Perú e Chile, que produce un gran considerado moi importante na alimentación e na vida do home do altiplano andino. Trátase dun pseudocereal pertencente á subfamilia Chenopodioideae das amarantáceas. Prodúcese nos Andes de Bolivia, do Perú, da Arxentina, de Chile, de Colombia e do Ecuador, así coma nos Estados Unidos de América. Bolivia é o primeiro produtor mundial, a seguir polo Perú e mailos Estados Unidos.

Espiga de quinoa morada.

Colleita de quinoa no Ecuador.

Guiso de quinoa con champiñóns

Chenopodium quinoa -red faro-

Cultivábana os quechuas e aymarás, existindo unhas 3.120 variedades. Após a invasión española, os alimentos autóctonos, como a quinoa, o amaranto e a maca (Lepidium meyenii), caeron paseniño en desuso e foron substituídos polos grans consumidos en Europa, como o trigo e o orxo. Disque noutroura empregouse tamén para usos cosméticos na zona do altiplano peruano-boliviano-arxentino. Medra desde o nivel do mar no Perú até os 4000 m de altitude nos Andes, aínda que a súa altura máis común é a partir dos 2500 m.

Descrición

A quinoa é unha planta alimenticia de desenvolvemento anual, dicotiledónea que adoita acadar unha altura de 1 a 3 m. As follas son largas e polimorfas (con diferentes formas na mesma planta); o talo central comprende follas lobuladas e crebadizas e pode ter pólas, dependendo da variedade ou densidade da sementeira; as flores son miúdas e carecen de pétalos. Son hermafroditas e xeralmente autofecúndanse. O froito é seco e mide aproximadamente 2 mm de diámetro (de 250 a 500 sementes/g), arrodeado polo cáliz, que é da mesma cor que a planta.

Produción

O altiplano boliviano, cunha área sementada, no ano 2013, de 104 000 ha, é o principal cultivador mundial de quinoa. A zona con maior produción atópase nos departamentos de La Paz, Potosí e Oruro. A tendencia da produción boliviana é ao aumento sostido, segundo o Instituto Nacional de Estatística boliviano, pasou de 28 809 toneladas durante o ano agrícola 2007-2008 a 38 257 toneladas no ano agrícola 2010-2011. Para o ano agrícola 2011-2012 foi 42 267 toneladas e no ano agrícola 2012-2013 a produción acadou 58 mil toneladas. Bolivia exportó 26 201 toneladas en 2012.

O segundo país produtor, cunha superficie cultivada de 55 000 ha nas que se producen máis de 41 000 t ao ano, é o Perú. A cultura da quinoa é moi importante para os agricultores deste país, principalmente para as máis de 70 000 unidades campesiñas e pequenos agricultores de Puno. En 2012 as exportacións de quinoa do Perú alcanzaron 9 453 toneladas.

No Ecuador, 2000 ha dedícanse á produción de quinoa, e en Colombia, máis de 1000 ha, coa zona de maior produción ao sur de Nariño e unha produción creciente no Cauca. Nas zonas de cultura destes dous países é común atopar a quinoa sementada en asociación co millo, feixón e faba ou a xeito de choer sementeiras de pataqueira.

Uso

Alimentación

Saqueta de quinoa nun posto de verdura ecolóxica do mercado de Lavapiés en Madrid.

A quinoa era considerada un gran sagrado polos pobos orixinarios dos Andes, por mor ás súas exclusivas características nutricionais. Posúe, ao igual cá soia, os oito aminoácidos esenciais para o ser humano, o que a converte nun alimento moi completo e de doada dixestión. Tradicionalmente, os grans de quinoa torrábanse e con eles producíase fariña. Tamén poden ser cocidos, engadidos ás sopas, usados coma cereais ou pastas e incluso fermentados para obtermos cervexa ou chicha, bebida tradicional dos Andes. Cando se coce colle un sabor semellante ao da noz.

A quinoa moída pódese utilizar para a elaboración de distintos tipos de pans, tanto tradicionais coma industriais, xa que permite mellorar características da masa, facéndoo máis resistente, o que favorece unha boa absorción da auga. Isto increméntase se se utiliza unha mestura de quinoa e amaranto morado. Téñense efectuado estudos comparativos de pans, nun dos cales utilizábase unha mestura de quinoa e amaranto, e noutro millo e papoula; e en dita avaluación olláronse diferenzas na absorción da auga.

A fariña de quinoa prodúcese e comercialízase en Bolivia, Perú e, en menor cantidade, en Colombia. En ditos países, substitúe moitas veces á fariña de trigo e enriquece así os seus derivados de pans, tortas e galletas. Desde o ano 2007 estase a desenvolver o seu cultivo e consumo no norte da Arxentina e o norte de Chile, e o 20 de febreiro de 2013 a ONU declarou o Ano Internacional da Quinoa.

Un dos seus pratos típicos da zona de Cuzco é o pesqué ou peské, que se prepara con leite, quinoa e queixo e se pode combinar con ovo fritido e incluso cun anaco de churrasco de carne; tamén se utiliza cada vez máis para recheo de empanadas.

Un problema para a masificación da produción de quinoa é que posúe unha toxina denominada saponina que lle outorga un sabor amargo característico. Esta toxina adoita eliminarse a través de métodos mecánicos (pelado) e lavando as sementes en abundante auga.

Medicinal

A quinoa é considerada ancestralmente tamén como unha planta medicinal pola meirande parte dos pobos tradicionais andinos. Entre os seus usos máis frecuentes pódense mencionar o tratamento de abscesos, hemorraxias, luxacións e cosmética. A quinoa tamén contén altas cantidades de magnesio, que axuda a relaxar os vasos sanguíneos, e que é utilizada para tratar a ansiedade, a diabetes, a osteoporose e a xaqueca, entre outras doenzas.

Ritual

Como gran nai, a quinoa formaba parte de diversas cerimonias e rituais andinos, que foron prohibidos polos europeos durante a conquista española. Este foi un motivo polo que o cultivo de quinoa e da kiwicha foron prohibidos, ao consideralos asociados a rituais pagáns.

Nutrición

Quinoa, sen cociñar

Valor nutricional por 100 g
Enerxía	1 539 kJ (368 kcal)
Carbohidratos	64.2 g
Fibra alimentaria	7.0 g
Graxas	6.1 g
Monoinsaturadas	1.6 g
Poliinsaturadas	3.3 g
Proteínas	14.1 g
Vitaminas	Cantidade %DV†
Vitamina A equiv.	0% 1 μg
Tiamina (B1)	31% 0.36 mg
Riboflavina (B2)	27% 0.32 mg
Niacina (B3)	10% 1.52 mg
Vitamina B6	38% 0.49 mg
Ácido fólico (B9)	46% 184 μg
Colina	14% 70 mg
Vitamina C	0% 0 mg
Vitamina E	16% 2.4 mg
Minerais	Cantidade %DV†
Calcio	5% 47 mg
Cobre	30% 0.590 mg
Ferro	35% 4.6 mg
Magnesio	55% 197 mg
Manganeso	95% 2.0 mg
Fósforo	65% 457 mg
Potasio	12% 563 mg
Sodio	0% 5 mg
Cinc	33% 3.1 mg
Outros constituíntes	Cantidade
Auga	13.3 g
Ligazón á base de datos USDA
Units μg = microgramos • mg = miligramos IU = Unidades internacionais
†As porcentaxes son aproximadas empregando a recomendación de US para os adultos. Fonte: Base de datos USDA Nutrient

Quinoa, cociñada

Valor nutricional por 100 g
Enerxía	503 kJ (120 kcal)
Carbohidratos	21.3 g
Fibra alimentaria	2.8 g
Graxas	1.92 g
Monoinsaturadas	0.529 g
Poliinsaturadas	1.078 g
Proteínas	4.4 g
Vitaminas	Cantidade %DV†
Vitamina A equiv.	0% 0 μg
Tiamina (B1)	9% 0.107 mg
Riboflavina (B2)	9% 0.11 mg
Niacina (B3)	3% 0.412 mg
Vitamina B6	9% 0.123 mg
Ácido fólico (B9)	11% 42 μg
Colina	5% 23 mg
Vitamina C	0% 0 mg
Vitamina E	4% 0.63 mg
Minerais	Cantidade %DV†
Calcio	2% 17 mg
Cobre	10% 0.192 mg
Ferro	11% 1.49 mg
Magnesio	18% 64 mg
Manganeso	30% 0.631 mg
Fósforo	22% 152 mg
Potasio	4% 172 mg
Sodio	0% 7 mg
Cinc	11% 1.09 mg
Outros constituíntes	Cantidade
Auga	72 g
Ligazón á base de datos USDA
Units μg = microgramos • mg = miligramos IU = Unidades internacionais
†As porcentaxes son aproximadas empregando a recomendación de US para os adultos. Fonte: Base de datos USDA Nutrient

A quinoa posúe un excepcional equilibrio de proteínas, graxas e glícidos (fundamentalmente amidón). Entre os aminoácidos presentes nas súas proteínas salientan a lisina (importante para o desenvolvemento do cerebro) e a arxinina e mais histidina, básicos para o desenvolvemento humano durante a nenez. Igualmente é rica en metionina e cistina, en minerais coma ferro, calcio e fósforo e vitaminas, mentres que é pobre en graxas, complementando deste xeito a outros cereais e/ou legumes como os feixóns.

Saqueta de medio quilo á venda en Portugal

A media de proteínas no gran é de 16 %, mais pode conter até 23 %, o que é máis do duplo que calquera cereal. O nivel de proteínas contidas é achegado á porcentaxe que di a FAO para a nutrición humana. Por esta razón, a NASA considera o cultivo da quinoa coma un posíbel candidato para sistemas ecolóxicos fechados e para viaxes espaciais de longo percorrido. A graxa contida é de 4 a 9 %, dos cales a metade contén ácido linoleico, esencial para a dieta humana. O contido nutricional da folla de quinoa compárase á da espinaca. Os nutrientes concentrados das follas teñen un baixo índice de nitratos e oxalatos, os cales son considerados elementos prexudiciais na nutrición.

Pode consumirse por celiacos ao non conter glute.

Taxonomía

Chenopodium quinoa foi descrito por Carl Ludwig Willdenow e publicado en Species Plantarum. Editio quarta 1(2): 1301–1302. 1797.

Etimoloxía

Chenopodium: nome xenérico que deriva da particular forma das follas semellantes ás patas do ganso: do grego "chen" = (ganso) e "pous" = (pé) ou "podion" = (pé pequeno).

quinoa: nome específico que provén da denominación quechua kinuwa

Sinonimia

• Chenopodium album subsp. quinoa (Willd.) Kuntze
• Chenopodium album var. quinoa(Willd.) Kuntze
• Chenopodium album f. subspontaneum Kuntze
• Chenopodium ccoyto Toro Torrico
• Chenopodium ccuchi-huila Toro Torrico
• Chenopodium chilense Pers. nom. inval.
• Chenopodium guinoa Krock.
• Chenopodium hircinum f. laciniatum (Moq.) Aellen
• Chenopodium hircinum var. quinoa (Willd.) Aellen
• Chenopodium hircinum f. rubescens (Moq.) Aellen
• Chenopodium hircinum f. viridescens (Moq.) Aellen
• Chenopodium nuttalliae Saff.
• Chenopodium purpurascens var. punctulatum Moq.
• Chenopodium quinoa var. laciniatum Moq.
• Chenopodium quinoa var. lutescens Hunz.
• Chenopodium quinoa var. melanospermum Hunz.
• Chenopodium quinoa subsp. milleanum Aellen
• Chenopodium quinoa var. orbicans' Murr
• Chenopodium quinoa f. purpureum Aellen
• Chenopodium quinoa var. rubescens Moq.
• Chenopodium quinoa var. viridescens Moq.

Sementes de quinoa.

Ano Internacional da Quinoa

A Asemblea Xeral das Nacións Unidas declarou 2013 como o Ano Internacional da Quinoa, en recoñecemento das prácticas ancestrais da poboación andina, que preservaron a quinoa como alimento para as xeracións presentes e futuras, por medio dun coñecemento e prácticas de vida en harmonía coa natureza. O obxectivo foi atraer a atención mundial para o papel da quinoa para a seguranza alimentaria, nutrición e erradicación da pobreza, apoiando o alcance dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio.

A Organización das Nacións Unidas para a Agricultura e Alimentación funcionou como Secretariado do ano internacional. Bolivia tivo a presidencia do Comité de Coordinación, mentres que o Ecuador, Perú e Chile dividiron a vicepresidencia, co relator nas mans da Arxentina e de Francia.

Véxase tamén

Outros artigos

• Teff

Bibliografía

• Tapia, Mario; H: Gandarillas; S. Alandia; A. Cardozo; A. Mujica; R. Ortiz; V. Otazu; J. Rea; B. Salas e E. Zanabria. 1979: Quinua y Kañiwa cutivos andinos. CIID; editorial IICA, Bogotá.- ISBN 0-88936-200-9
• Aguirre Rengifo J; Cabrera Galvis A. 2006: Semillas de Resistencia Alimentaria, La Quinua y la Maca Alimentos Andinos del Futuro. Ediciones Frutos de Utopía Bogotá https://web.archive.org/web/20180330210003/http://frutosdeutopia.org/
• Ministerio de Agricultura do Perú. Portal Agrario. https://web.archive.org/web/20060907232020/http://www.portalagrario.gob.pe/quinua.shtml
• Pulvento C., M. Riccardi, A. Lavini, R. d’Andria, & R. Ragab (2013). "SALTMED Model to Simulate Yield and Dry Matter for Quinoa Crop and Soil Moisture Content Under Different Irrigation Strategies in South Italy.". Irrigation and drainage. doi:10.1002/ird.1727. 
• Cocozza C., C. Pulvento, A. Lavini, M.Riccardi, R. d’Andria & R. Tognetti (2012). "Effects of increasing salinity stress and decreasing water availability on ecophysiological traits of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.).". Journal of agronomy and crop science. doi:10.1111/jac.12012. 
• Pulvento C, Riccardi M, Lavini A, d'Andria R, Iafelice G, Marconi E (2010). "Field Trial Evaluation of Two Chenopodium quinoa Genotypes Grown Under Rain-Fed Conditions in a Typical Mediterranean Environment in South Italy". Journal of Agronomy and Crop Science 196 (6): 407–411. doi:10.1111/j.1439-037X.2010.00431.x. 
• Pulvento, C., Riccardi, M., Lavini, A., Iafelice, G., Marconi, E. and d’Andria, R. (2012). "Yield and Quality Characteristics of Quinoa Grown in Open Field Under Different Saline and Non-Saline Irrigation Regimes". Journal of Agronomy and Crop Science 198 (4): 254–263. doi:10.1111/j.1439-037X.2012.00509.x. 
• Gómez-Caravaca, G. Iafelice, A. Lavini, C. Pulvento, M.Caboni, E.Marconi (2012). "Phenolic Compounds and Saponins in Quinoa Samples (Chenopodium quinoa Willd.) Grown under Different Saline and Non saline Irrigation Regimens". Journal of Agricultural and Food Chemistry 60 (18): 4620–4627. doi:10.1021/jf3002125. 
• Pretensión francesa de patentar uso cosmético de la quinua. Perú21.pe, 7 de febreiro de 2009
• Geerts S, Raes D (2009). "Deficit irrigation as an on-farm strategy to maximize crop water productivity in dry areas". Agric. Water Manage 96: 1275–84. doi:10.1016/j.agwat.2009.04.009. 
• Geerts S, Raes D, García M, Vacher J, Mamani R, Mendoza J, Huanca R, Morales B, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C (2008). "Introducing deficit irrigation to stablize yields of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.)". Eur. J. Agron. 28: 427–436. doi:10.1016/j.eja.2007.11.008. 
• Geerts S, Raes D, García M, Mendoza J, Huanca R (2008). "Indicators to quantify the flexible phenology of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) in response to drought stress". Field Crop. Res. 108: 150–6. doi:10.1016/j.fcr.2008.04.008. 
• Geerts S, Raes D, García M, Condori O, Mamani J, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C, Vacher J (2008). "Could deficit irrigation be a sustainable practice for quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) in the Southern Bolivian Altiplano?". Agric. Water Manage 95: 909–917. doi:10.1016/j.agwat.2008.02.012. 
• Geerts S, Raes D, García M, Taboada C, Miranda R, Cusicanqui J, Mhizha T, Vacher J (2009). "Modeling the potential for closing quinoa yield gaps under varying water availability in the Bolivian Altiplano.". Agric. Water Manage 96: 1652–1658. doi:10.1016/j.agwat.2009.06.020. 
• Geerts S, Raes D, García M, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C, Mendoza J, Huanca R, Mamani A, Condori O, Mamani J, Morales B, Osco V, Steduto P (2009). "Simulating Yield Response of Quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) to Water Availability with AquaCrop.". Agron. J. 101: 499–508. doi:10.2134/agronj2008.0137s. 
• AquaCrop: the new crop water productivity model from FAO
• Escolma de receitas con quinoa (en castelán)
• Jorge Barreno, La quinua, alimento de dioses, en El Mundo, 20 de xaneiro de 2013 (en castelán)
• Juan Carlos Fola, Quinua, alimento de los Dioses, en Fondo de Olla, 12 de marzo de 2013 (en castelán)
• A Quinoa: O Arroz Andino de Alto Valor Nutritivo (en castelán)