Quinoa

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Quinoa
Clasificación científica
Reino: Plantae
División: Magnoliophyta
Clase: Magnoliopsida
Orde: Caryophyllales
Familia: Amaranthaceae
Subfamilia: Chenopodioideae
Tribo: Chenopodieae
Xénero: Chenopodium
Especie: C. quinoa
Nome binomial
Chenopodium quinoa
Willd., Sp. Pl., ed., 4, 1(2), p. 1301, 1798
Distribución natural da planta
Distribución natural da planta

Distribución natural da planta

A quinoa[1] (do quechua kinwa[2]), Chenopodium quinoa, é unha planta nativa de Bolivia, Colombia, Perú e Chile, que produce un gran considerado moi importante na alimentación e na vida do home do altiplano andino. Trátase dun pseudocereal pertencente á subfamilia Chenopodioideae das amarantáceas. Prodúcese nos Andes de Bolivia, do Perú, da Arxentina, de Chile, de Colombia e do Ecuador, así coma nos Estados Unidos de América. Bolivia é o primeiro produtor mundial,[3] a seguir polo Perú e mailos Estados Unidos.

Espiga de quinoa morada.
Colleita de quinoa no Ecuador.
Guiso de quinoa con champiñóns
Chenopodium quinoa -red faro-

Cultivábana os quechuas e aymarás, existindo unhas 3.120 variedades. Após a invasión española, os alimentos autóctonos, como a quinoa, o amaranto e a maca (Lepidium meyenii), caeron paseniño en desuso e foron substituídos polos grans consumidos en Europa, como o trigo e o orxo.[4] Disque noutroura empregouse tamén para usos cosméticos na zona do altiplano peruano-boliviano-arxentino.[5] Medra desde o nivel do mar no Perú até os 4000 m de altitude nos Andes, aínda que a súa altura máis común é a partir dos 2500 m.

Descrición[editar | editar a fonte]

A quinoa é unha planta alimenticia de desenvolvemento anual, dicotiledónea que adoita acadar unha altura de 1 a 3 m. As follas son largas e polimorfas (con diferentes formas na mesma planta); o talo central comprende follas lobuladas e crebadizas e pode ter pólas, dependendo da variedade ou densidade da sementeira; as flores son miúdas e carecen de pétalos. Son hermafroditas e xeralmente autofecúndanse. O froito é seco e mide aproximadamente 2 mm de diámetro (de 250 a 500 sementes/g), arrodeado polo cáliz, que é da mesma cor que a planta.

Produción[editar | editar a fonte]

O altiplano boliviano, cunha área sementada, no ano 2013, de 104 000 ha,[6] é o principal cultivador mundial de quinoa. A zona con maior produción atópase nos departamentos de La Paz, Potosí e Oruro.[6] A tendencia da produción boliviana é ao aumento sostido, segundo o Instituto Nacional de Estatística boliviano, pasou de 28 809 toneladas durante o ano agrícola 2007-2008 a 38 257 toneladas no ano agrícola 2010-2011.[7] Para o ano agrícola 2011-2012 foi 42 267 toneladas e no ano agrícola 2012-2013 a produción acadou 58 mil toneladas.[6] Bolivia exportó 26 201 toneladas en 2012.[8]

O segundo país produtor, cunha superficie cultivada de 55 000 ha nas que se producen máis de 41 000 t ao ano, é o Perú. A cultura da quinoa é moi importante para os agricultores deste país, principalmente para as máis de 70 000 unidades campesiñas e pequenos agricultores de Puno. En 2012 as exportacións de quinoa do Perú alcanzaron 9 453 toneladas.[9]

No Ecuador, 2000 ha dedícanse á produción de quinoa,[10] e en Colombia, máis de 1000 ha, coa zona de maior produción ao sur de Nariño e unha produción creciente no Cauca.[11] Nas zonas de cultura destes dous países é común atopar a quinoa sementada en asociación co millo, feixón e faba ou a xeito de choer sementeiras de pataqueira.

Uso[editar | editar a fonte]

Alimentación[editar | editar a fonte]

Saqueta de quinoa nun posto de verdura ecolóxica do mercado de Lavapiés en Madrid.

A quinoa era considerada un gran sagrado polos pobos orixinarios dos Andes, por mor ás súas exclusivas características nutricionais. Posúe, ao igual cá soia, os oito aminoácidos esenciais para o ser humano, o que a converte nun alimento moi completo e de doada dixestión. Tradicionalmente, os grans de quinoa torrábanse e con eles producíase fariña. Tamén poden ser cocidos, engadidos ás sopas, usados coma cereais ou pastas e incluso fermentados para obtermos cervexa ou chicha, bebida tradicional dos Andes. Cando se coce colle un sabor semellante ao da noz.

A quinoa moída pódese utilizar para a elaboración de distintos tipos de pans, tanto tradicionais coma industriais, xa que permite mellorar características da masa, facéndoo máis resistente, o que favorece unha boa absorción da auga. Isto increméntase se se utiliza unha mestura de quinoa e amaranto morado. Téñense efectuado estudos comparativos de pans, nun dos cales utilizábase unha mestura de quinoa e amaranto, e noutro millo e papoula; e en dita avaluación olláronse diferenzas na absorción da auga.

A fariña de quinoa prodúcese e comercialízase en Bolivia, Perú e, en menor cantidade, en Colombia. En ditos países, substitúe moitas veces á fariña de trigo e enriquece así os seus derivados de pans, tortas e galletas. Desde o ano 2007 estase a desenvolver o seu cultivo e consumo no norte da Arxentina e o norte de Chile, e o 20 de febreiro de 2013 a ONU declarou o Ano Internacional da Quinoa.

Un dos seus pratos típicos da zona de Cuzco é o pesqué ou peské, que se prepara con leite, quinoa e queixo e se pode combinar con ovo fritido e incluso cun anaco de churrasco de carne; tamén se utiliza cada vez máis para recheo de empanadas.

Un problema para a masificación da produción de quinoa é que posúe unha toxina denominada saponina que lle outorga un sabor amargo característico. Esta toxina adoita eliminarse a través de métodos mecánicos (pelado) e lavando as sementes en abundante auga.

Medicinal[editar | editar a fonte]

A quinoa é considerada ancestralmente tamén como unha planta medicinal pola meirande parte dos pobos tradicionais andinos. Entre os seus usos máis frecuentes pódense mencionar o tratamento de abscesos, hemorraxias, luxacións e cosmética. A quinoa tamén contén altas cantidades de magnesio, que axuda a relaxar os vasos sanguíneos, e que é utilizada para tratar a ansiedade, a diabetes, a osteoporose e a xaqueca, entre outras doenzas.[12][13]

Ritual[editar | editar a fonte]

Como gran nai, a quinoa formaba parte de diversas cerimonias e rituais andinos, que foron prohibidos polos europeos durante a conquista española. Este foi un motivo polo que o cultivo de quinoa e da kiwicha foron prohibidos, ao consideralos asociados a rituais pagáns.

Nutrición[editar | editar a fonte]

Quinoa, sen cociñar
Valor nutricional por 100 g
Enerxía1 539 kJ (368 kcal)
64.2 g
Fibra alimentaria7.0 g
6.1 g
Monoinsaturadas1.6 g
Poliinsaturadas3.3 g
14.1 g
VitaminasCantidade
%DV
Vitamina A equiv.
0%
1 μg
Tiamina (B1)
31%
0.36 mg
Riboflavina (B2)
27%
0.32 mg
Niacina (B3)
10%
1.52 mg
Vitamina B6
38%
0.49 mg
Ácido fólico (B9)
46%
184 μg
Colina
14%
70 mg
Vitamina C
0%
0 mg
Vitamina E
16%
2.4 mg
MineraisCantidade
%DV
Calcio
5%
47 mg
Cobre
30%
0.590 mg
Ferro
35%
4.6 mg
Magnesio
55%
197 mg
Manganeso
95%
2.0 mg
Fósforo
65%
457 mg
Potasio
12%
563 mg
Sodio
0%
5 mg
Cinc
33%
3.1 mg
Outros constituíntesCantidade
Auga13.3 g

As porcentaxes son aproximadas empregando a recomendación de US para os adultos.
Fonte: Base de datos USDA Nutrient
Quinoa, cociñada
Valor nutricional por 100 g
Enerxía503 kJ (120 kcal)
21.3 g
Fibra alimentaria2.8 g
1.92 g
Monoinsaturadas0.529 g
Poliinsaturadas1.078 g
4.4 g
VitaminasCantidade
%DV
Vitamina A equiv.
0%
0 μg
Tiamina (B1)
9%
0.107 mg
Riboflavina (B2)
9%
0.11 mg
Niacina (B3)
3%
0.412 mg
Vitamina B6
9%
0.123 mg
Ácido fólico (B9)
11%
42 μg
Colina
5%
23 mg
Vitamina C
0%
0 mg
Vitamina E
4%
0.63 mg
MineraisCantidade
%DV
Calcio
2%
17 mg
Cobre
10%
0.192 mg
Ferro
11%
1.49 mg
Magnesio
18%
64 mg
Manganeso
30%
0.631 mg
Fósforo
22%
152 mg
Potasio
4%
172 mg
Sodio
0%
7 mg
Cinc
11%
1.09 mg
Outros constituíntesCantidade
Auga72 g

As porcentaxes son aproximadas empregando a recomendación de US para os adultos.
Fonte: Base de datos USDA Nutrient

A quinoa posúe un excepcional equilibrio de proteínas, graxas e glícidos (fundamentalmente amidón). Entre os aminoácidos presentes nas súas proteínas salientan a lisina (importante para o desenvolvemento do cerebro) e a arxinina e mais histidina, básicos para o desenvolvemento humano durante a nenez. Igualmente é rica en metionina e cistina, en minerais coma ferro, calcio e fósforo e vitaminas, mentres que é pobre en graxas, complementando deste xeito a outros cereais e/ou legumes como os feixóns.

Saqueta de medio quilo á venda en Portugal

A media de proteínas no gran é de 16 %, mais pode conter até 23 %, o que é máis do duplo que calquera cereal. O nivel de proteínas contidas é achegado á porcentaxe que di a FAO para a nutrición humana. Por esta razón, a NASA considera o cultivo da quinoa coma un posíbel candidato para sistemas ecolóxicos fechados e para viaxes espaciais de longo percorrido.[14] A graxa contida é de 4 a 9 %, dos cales a metade contén ácido linoleico, esencial para a dieta humana. O contido nutricional da folla de quinoa compárase á da espinaca. Os nutrientes concentrados das follas teñen un baixo índice de nitratos e oxalatos, os cales son considerados elementos prexudiciais na nutrición.

Pode consumirse por celiacos ao non conter glute.

Taxonomía[editar | editar a fonte]

Chenopodium quinoa foi descrito por Carl Ludwig Willdenow e publicado en Species Plantarum. Editio quarta 1(2): 1301–1302. 1797.[15]

Etimoloxía

Chenopodium: nome xenérico que deriva da particular forma das follas semellantes ás patas do ganso: do grego "chen" = (ganso) e "pous" = (pé) ou "podion" = (pé pequeno).

quinoa: nome específico que provén da denominación quechua kinuwa

Sinonimia
  • Chenopodium album subsp. quinoa (Willd.) Kuntze
  • Chenopodium album var. quinoa(Willd.) Kuntze
  • Chenopodium album f. subspontaneum Kuntze
  • Chenopodium ccoyto Toro Torrico
  • Chenopodium ccuchi-huila Toro Torrico
  • Chenopodium chilense Pers. nom. inval.
  • Chenopodium guinoa Krock.
  • Chenopodium hircinum f. laciniatum (Moq.) Aellen
  • Chenopodium hircinum var. quinoa (Willd.) Aellen
  • Chenopodium hircinum f. rubescens (Moq.) Aellen
  • Chenopodium hircinum f. viridescens (Moq.) Aellen
  • Chenopodium nuttalliae Saff.
  • Chenopodium purpurascens var. punctulatum Moq.
  • Chenopodium quinoa var. laciniatum Moq.
  • Chenopodium quinoa var. lutescens Hunz.
  • Chenopodium quinoa var. melanospermum Hunz.
  • Chenopodium quinoa subsp. milleanum Aellen
  • Chenopodium quinoa var. orbicans' Murr
  • Chenopodium quinoa f. purpureum Aellen
  • Chenopodium quinoa var. rubescens Moq.
  • Chenopodium quinoa var. viridescens Moq.[16]
Sementes de quinoa.

Ano Internacional da Quinoa[editar | editar a fonte]

A Asemblea Xeral das Nacións Unidas declarou 2013 como o Ano Internacional da Quinoa, en recoñecemento das prácticas ancestrais da poboación andina, que preservaron a quinoa como alimento para as xeracións presentes e futuras, por medio dun coñecemento e prácticas de vida en harmonía coa natureza. O obxectivo foi atraer a atención mundial para o papel da quinoa para a seguranza alimentaria, nutrición e erradicación da pobreza, apoiando o alcance dos Obxectivos de Desenvolvemento do Milenio.

A Organización das Nacións Unidas para a Agricultura e Alimentación funcionou como Secretariado do ano internacional. Bolivia tivo a presidencia do Comité de Coordinación, mentres que o Ecuador, Perú e Chile dividiron a vicepresidencia, co relator nas mans da Arxentina e de Francia.

Notas[editar | editar a fonte]

  1. Recomendación do Servizo de Normalización Lingüística da USC, a través de Buscatermos - https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#24503280
  2. Teofilo Laime Ajacopa, Diccionario Bilingüe Iskay simipi yuyayk'ancha, La Paz, 2007
  3. "Bolivia se consolida como primer productor mundial de quinua". Arquivado dende o orixinal o 02 de decembro de 2013. Consultado o 19 de outubro de 2012. 
  4. {{Cita Web |url=http://www.fao.org/docrep/t0646e/T0646E0f.htm |título=Neglected crops: 1492 from a different perspective - Chapter 15: Quinoa (Chenopodium quince) |autor= |editorial=FAO |obra=Plant Production and Protection Series |lingua=en |data=1995 |dataacceso=17 de febreiro de [[2010 |data-arquivo=14 de marzo de 2014 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20140314165110/http://www.fao.org/docrep/t0646e/t0646e0f.htm |url-morta=yes }}
  5. En Perú ya conocía uso de la quinua como cosmético Arquivado 15 de febreiro de 2009 en Wayback Machine., Perú21.pe, 7 de febreiro de 2009.
  6. 6,0 6,1 6,2 "Bolivia: producción de quinua llega a 58 mil toneladas". Los Tiempos. 27 de agosto de 2013. Arquivado dende o orixinal o 02 de outubro de 2013. Consultado o 27 de setembro de 2013. 
  7. INE Agricultura, producción año agrícola según cultivos - cuadro 4010403. Consultado o 28 de setembr de 2013.
  8. Crece exportación de quinua 40 veces más que hace 10 años; El Día, 28 de Mayo de 2013
  9. La Quinua: el grano de oro. Consultada o 28 de setembro de 2014.
  10. El amaranto, la quinua y el chocho tienen más apoyo en el Ecuador; El Comercio, Quito, 13 de julio de 2013.
  11. Oficina Regional de la FAO para América Latina y el Caribe (2013) Colombia celebra el Año Internacional de la Quinua Arquivado 09 de novembro de 2013 en Wayback Machine.; FAO. Consultada o 28 de setembro de 2012.
  12. Magnesium information WebMD
  13. Food that helps headaches
  14. "Quinoa: An Emerging "New" Crop with Potential for CELSS" (PDF). Consultado o 29 de setembro de 2012. 
  15. "Quinoa". Tropicos.org. Missouri Botanical Garden. Consultado o 6 de xullo de 2013. 
  16. "Plant List, febrero 2013". Arquivado dende o orixinal o 15 de setembro de 2019. Consultado o 29 de abril de 2014. 

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

  • Tapia, Mario; H: Gandarillas; S. Alandia; A. Cardozo; A. Mujica; R. Ortiz; V. Otazu; J. Rea; B. Salas e E. Zanabria. 1979: Quinua y Kañiwa cutivos andinos. CIID; editorial IICA, Bogotá.- ISBN 0-88936-200-9
  • Aguirre Rengifo J; Cabrera Galvis A. 2006: Semillas de Resistencia Alimentaria, La Quinua y la Maca Alimentos Andinos del Futuro. Ediciones Frutos de Utopía Bogotá https://web.archive.org/web/20180330210003/http://frutosdeutopia.org/
  • Ministerio de Agricultura do Perú. Portal Agrario. https://web.archive.org/web/20060907232020/http://www.portalagrario.gob.pe/quinua.shtml
  • Pulvento C., M. Riccardi, A. Lavini, R. d’Andria, & R. Ragab (2013). "SALTMED Model to Simulate Yield and Dry Matter for Quinoa Crop and Soil Moisture Content Under Different Irrigation Strategies in South Italy.". Irrigation and drainage. doi:10.1002/ird.1727. 
  • Cocozza C., C. Pulvento, A. Lavini, M.Riccardi, R. d’Andria & R. Tognetti (2012). "Effects of increasing salinity stress and decreasing water availability on ecophysiological traits of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.).". Journal of agronomy and crop science. doi:10.1111/jac.12012. 
  • Pulvento C, Riccardi M, Lavini A, d'Andria R, Iafelice G, Marconi E (2010). "Field Trial Evaluation of Two Chenopodium quinoa Genotypes Grown Under Rain-Fed Conditions in a Typical Mediterranean Environment in South Italy". Journal of Agronomy and Crop Science 196 (6): 407–411. doi:10.1111/j.1439-037X.2010.00431.x. 
  • Pulvento, C., Riccardi, M., Lavini, A., Iafelice, G., Marconi, E. and d’Andria, R. (2012). "Yield and Quality Characteristics of Quinoa Grown in Open Field Under Different Saline and Non-Saline Irrigation Regimes". Journal of Agronomy and Crop Science 198 (4): 254–263. doi:10.1111/j.1439-037X.2012.00509.x. 
  • Gómez-Caravaca, G. Iafelice, A. Lavini, C. Pulvento, M.Caboni, E.Marconi (2012). "Phenolic Compounds and Saponins in Quinoa Samples (Chenopodium quinoa Willd.) Grown under Different Saline and Non saline Irrigation Regimens". Journal of Agricultural and Food Chemistry 60 (18): 4620–4627. doi:10.1021/jf3002125. 
  • Pretensión francesa de patentar uso cosmético de la quinua. Perú21.pe, 7 de febreiro de 2009
  • Geerts S, Raes D (2009). "Deficit irrigation as an on-farm strategy to maximize crop water productivity in dry areas". Agric. Water Manage 96: 1275–84. doi:10.1016/j.agwat.2009.04.009. 
  • Geerts S, Raes D, García M, Vacher J, Mamani R, Mendoza J, Huanca R, Morales B, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C (2008). "Introducing deficit irrigation to stablize yields of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.)". Eur. J. Agron. 28: 427–436. doi:10.1016/j.eja.2007.11.008. 
  • Geerts S, Raes D, García M, Mendoza J, Huanca R (2008). "Indicators to quantify the flexible phenology of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) in response to drought stress". Field Crop. Res. 108: 150–6. doi:10.1016/j.fcr.2008.04.008. 
  • Geerts S, Raes D, García M, Condori O, Mamani J, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C, Vacher J (2008). "Could deficit irrigation be a sustainable practice for quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) in the Southern Bolivian Altiplano?". Agric. Water Manage 95: 909–917. doi:10.1016/j.agwat.2008.02.012. 
  • Geerts S, Raes D, García M, Taboada C, Miranda R, Cusicanqui J, Mhizha T, Vacher J (2009). "Modeling the potential for closing quinoa yield gaps under varying water availability in the Bolivian Altiplano.". Agric. Water Manage 96: 1652–1658. doi:10.1016/j.agwat.2009.06.020. 
  • Geerts S, Raes D, García M, Miranda R, Cusicanqui J, Taboada C, Mendoza J, Huanca R, Mamani A, Condori O, Mamani J, Morales B, Osco V, Steduto P (2009). "Simulating Yield Response of Quinoa (Chenopodium quinoa Willd.) to Water Availability with AquaCrop.". Agron. J. 101: 499–508. doi:10.2134/agronj2008.0137s. 
  • AquaCrop: the new crop water productivity model from FAO
  • Escolma de receitas con quinoa (en castelán)
  • Jorge Barreno, La quinua, alimento de dioses, en El Mundo, 20 de xaneiro de 2013 (en castelán)
  • Juan Carlos Fola, Quinua, alimento de los Dioses, en Fondo de Olla, 12 de marzo de 2013 (en castelán)
  • A Quinoa: O Arroz Andino de Alto Valor Nutritivo (en castelán)