Lingua galega: Diferenzas entre revisións

Galego
Falado en:	Galicia ; Terra Eo-Navia; Ficheiro:Bierzo.png O Bierzo; As Portelas; Ficheiro:Banderaextremadura.png Val de Xálima; Diáspora galega
Total de falantes:	2.836.527 (en España, 2007); 4.000.000 aprox. en total
Posición:	Non está entre as 100 primeiras
Familia:	Indoeuropea; Itálica; Románica; Ítalo-occidental; Occidental; Galo-ibérica; Ibero-románica; Galaico-portugués; Galego
Estatuto oficial
Lingua oficial de:	Galicia.
Regulado por:	Real Academia Galega
Códigos de lingua
ISO 639-1:	gl
ISO 639-2:	glg
ISO 639-3:	glg
SIL:	GLG
Mapa
Status

Explorar o historial de forma interactiva

← Edición máis vella Edición máis nova →

Contido eliminado Contido engadido

VisualTexto wiki

En liña

Revisión como estaba o 28 de marzo de 2009 ás 14:21

A lingua galega é unha lingua románica, propia de Galicia, onde é oficial xunto co castelán. A parte de Galicia, a lingua fálase tamén en territorios limítrofes con esta comunidade, que formaban parte da antiga Gallaecia. Está estreitamente emparentada co portugués, coa que formou unidade lingüística, o galaico-portugués, durante a Idade Media.

Extensión

Actualmente fálase en:

Galicia (2.772.533 hab.), onde é a lingua oficial xunto co castelán.

Terra Eo-Navia (36.208 hab.), rexión formada por 19 concellos do oeste de Asturias comprendidos entre os ríos Eo e Navia, onde se chama eonaviego ou galego-asturiano^[1].

O Bierzo (21.975 hab. +/-), na provincia de León, onde se fala na zona máis occidental, limítrofe con Galicia. Permítese o seu ensino.

As Portelas (1.271 hab.), zona do occidente da provincia de Zamora, limítrofe con Galicia. Fálase nos concellos de Porto, Pías, Lubián e Hermisende, sendo parcialmente galegofalante Pedralba de la Pradería, onde só é falado o galego na pedanía de Calabor. Está permitido o seu ensino.

Val de Xálima (4.540 hab.), ao noroeste da provincia de Cáceres, nas localidades de San Martín de Trebello, As Ellas e Valverde do Fresno^[2], aínda que non hai unanimidade acerca de se a súa fala pode considerarse unha variedade de galego ou unha lingua diferenciada dentro do Subgrupo Galaico-Portugués.

Nas distintas comunidades galegas da diáspora. En Hispanoamérica, especialmente en Bos Aires (Arxentina), Caracas (Venezuela), Montevideo (Uruguai), A Habana (Cuba), Cidade de México (México), e en Europa consérvase con bastante precariedade^{[Cómpre referencia]}.

Historia

Artigo principal: Historia da lingua galega.

A lingua galega é unha lingua romance ou neolatina, con influencia léxica pre-celta, celta, éuscara, xermánica, provenzal, castelá (arabismos, prestamos lingüísticos, ortografía moderna e certos trazos fonéticos) e amerindia.

O galego moderno descende do galego-portugués, lingua medieval que evolucionou e deu lugar aos actuais galego e portugués. A lingua galega fálase en Galicia, nos concellos limítrofes dos territorios españois de Asturias, León, Zamora, en tres concellos estremeños e nas comunidades de galegos emigrantes en Arxentina e Uruguai (máis de tres millóns de emigrantes galegos vivindo naqueles países).

A lingua galega é un romance autónomo para as autoridades lingüísticas oficiais en Galicia, emparentado co portugués, mentres para outros lingüistas aínda hoxe é unha variante co-dialectal do diasistema lingüístico galego-portugués.

A lingua considérase formada arredor do s. IX no que se refire á oralidade, como resultado da asimilación do latín vulgar falado polos conquistadores romanos no s. II dC.

No seu momento foi lingua culta fóra dos reinos de Galicia e Portugal nos reinos veciños de León e Castela. Escribiu en galego, por exemplo, o rei Afonso X o Sabio, as "Cantigas de Santa María". A súa importancia foi tal que se considera a segunda literatura durante a Idade Media, só despois do Occitano.

Recentemente foi achado o documento máis antigo escrito en galego no territorio actual galego que se conserva, o cal data do ano 1228, trátase do Foro do burgo de Castro Caldelas outorgado por Afonso IX en abril do dito ano ao concello de Allariz (Galicia).

O galego-portugués tivo case 700 anos de existencia oficial e plena, pero as derrotas que a nobreza galega sufriu ao tomar partido polos bandos perdedores nas guerras de poder de finais do s. XIV e primeiros do s. XV provoca a asimilación da nobreza galega e a dominación castelá, o que leva consigo unha opresión e unha desaparición pública, oficial, literaria e relixiosa da lingua galega ata finais do s. XIX. Son os chamados Séculos Escuros. O portugués, pola súa banda, gozou durante este período dunha protección e desenvolvemento libre grazas a que Portugal foi o único territorio peninsular que permaneceu alleo ao dominio lingüístico do castelán.

Na actualidade o galego fálano case tres millóns de persoas; é a lingua minorizada con maior comprensión e uso porcentual dentro do Estado Español. É idioma oficial na Nacionalidade Histórica de Galicia (onde o castelán é co-oficial), e tamén se fala na Terra Eo-Navia (Asturias), no Baixo Bierzo (León), nas Portelas (Zamora) e na Serra de Xálima (Cáceres). Así mesmo é a lingua da importante comunidade galega no exterior, espallada por todo o mundo.

Desde o punto de vista reintegracionista, Galicia fala unha lingua que ten 210 millóns de falantes no mundo, coñecida como portugués. Aínda, no chamado galego do continente europeo, deberiamos incluír as falas do norte de Portugal, que conforman un conxunto relativamente unitario de falares no cadro da actual euro-rexión Galicia-Norte de Portugal.

Cada 17 de maio celébrase o "Día das Letras Galegas" dedicado a un escritor nesta lingua (elixido pola Real Academia Galega). O día escollido utilízano os organismos oficiais para potenciaren o uso e o coñecemento da lingua galega.

Posición oficial

A posición sostida pola administración galega e pola conciencia metalingüística da meirande parte da poboación do país é que hoxe galego e portugués constitúen linguas separadas cada unha delas con cadanseu respectivo estándar elaborado por cadansúa institución pero conservando algunhas ligazóns. As normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego son elaboradas pola Real Academia Galega en base aos seguintes criterios de estandarización.

Ortograficamente son estandarizadas aquelas grafías que teñan meirande presenza na literatura galega durante todos os séculos de produción. Considéranse ilexítimas as minoritarias.
A evolución da ortografía galega ao longo da súa literatura constituíuse coma unha ortografía máis fonética que etimolóxica en función das súas necesidades fonéticas coma a ortografía castelá, a portuguesa, a catalá ou a italiana. Só o francés e o inglés poden considerarse linguas de estandarización ortográfica estritamente etimolóxica.
No que atinxe á morfoloxía, tómase como referencia o galego central.
Son estandarizadas as solucións morfolóxicas maioritarias do galego contemporáneo e aquelas que teñan unha meirande presenza na tradición literaria do idioma. A Real Academia Galega prescinde de solucións morfolóxicas minoritarias, sen tradición literaria, alleas e innecesarias. Dende o 2003 son aceptadas solucións dobres ao atoparen diferentes solucións morfolóxicas que cumpren os requisitos para a estandarización. Adóptase unha visión máis ecléctica do idioma e acéptase o polimorfismo do diasistema lingüístico.

O idioma portugués está estandarizado seguindo uns criterios distintos:

A ortografía portuguesa é inspirada na ortografía do occitano produto do Real Decreto de Afonso III de Portugal, alegando motivos estéticos.
A morfoloxía do portugués superpuxo o dialecto de Lisboa por riba do resto en todo o territorio, afastándose así das solucións morfolóxicas galegas similares ao material lingüístico das comarcas portuguesas máis norteñas.
Dende o punto de vista sociolingüístico os trazos morfolóxicos residuais do actual norte de Portugal son calificados pexorativamente de dialectais ou provincianos e só se conservan na franxa etaria máis avanzada dos seus falantes. Estas formas non foron aptas para a estandarización provocando, eles, un afastamento morfolóxico considerable con respecto ao galego. Hoxe en día, o idioma portugués, lingua de estado durante máis de oito séculos, encóntrase homoxeneizado morfoloxicamente en todo Portugal.

Uso do galego

Galicia

Uso real da lingua galega (2001)^[3]
	Total	Sempre		Ás veces		Nunca
Total	2.587.407	1.470.836	56’84%	783.780	30’29%	332.791	12’86%
De 5 a 9 anos	101.840	38.329	37’63%	48.651	47’77%	14.860	14’50%
De 10 a 14 anos	122.747	50.891	41’46%	60.430	49’23%	11.426	9’30%
De 15 a 19 anos	156.950	69.760	44’44%	66.343	42’27%	20.847	13’28%
De 20 a 24 anos	207.341	95.008	45’82%	77.044	37’15%	35.289	17’01%
De 25 a 29 anos	213.402	96.059	45’01%	79.586	37’29%	37.757	17’69%
De 30 a 34 anos	201.392	94.785	47’06%	72.506	36’00%	34.101	16’93%
De 35 a 39 anos	193.342	96.992	50’16%	65.641	33’95%	30.709	15’88%
De 40 a 44 anos	191.180	104.074	54’43%	60.615	31’70%	26.491	13’85%
De 45 a 49 anos	174.056	100.166	57’54%	51.965	29’85%	21.925	12’59%
De 50 a 54 anos	168.473	102.227	60’67%	46.607	27’66%	19.639	11’65%
De 55 a 59 anos	163.029	106.103	65’08%	39.920	24’48%	17.006	10’43%
De 60 a 64 anos	135.040	94.459	69’94%	27.844	20’61%	12.737	9’43%
Máis de 65 anos	558.615	421.983	75’54%	86.628	15’50%	50.004	8’95%

Competencia lingüística en galego (evolución)^[4]
Fecha	Entenden	Falan	Leen	Escriben
Censo 1991	96’96%	91’39%	49’30%	34’85%
Censo 2001	99’16%	91’04%	68’65%	57’64%

Reintegracionismo

Así e todo existe unha postura que mantén que o galego non é unha lingua nin separada nin afastada do portugués, senón un outro dialecto do sistema galego-portugués. Trátase do reintegracionismo, e aínda existe tamén unha outra postura, o lusismo, que afirma que o galego e o portugués son a mesma lingua.

Dialectos

Mapa dos bloques e áreas lingüísticas do galego.

Artigo principal: Áreas lingüísticas do galego

Segundo a separación dialectolóxica de Galicia empregada por organismos como a Real Academia Galega (RAG) e o Instituto da Lingua Galega (ILG) existen tres bloques lingüísticos recoñecidos, cada un coas súas particularidades:

Occidental, comprende a parte occidental de Galicia, dende a Costa da Morte ata o Miño, incluindo parte da Baixa Limia. Está formado por catro áreas:
- Bergantiñá
- Fisterrá
- Pontevedresa
- Baixo Limiá

Central, comprende a maior parte de Galicia, dende as Rías Altas ata Portugal, incluindo unha pequena parte de Asturias. Está formado tamén por catro áreas:
- Mindoniense
- Central de transición
- Lucu-auriense
- Oriental de transición

Oriental, comprende unha estreita franxa do leste de Galicia, incluindo as zonas onde se fala galego na Terra Eo-Navia, O Bierzo, As Portelas e o Val de Xálima. Está formado por cinco áreas:
- Asturiana
- Ancaresa
- Oriental-central
- Zamorana
- Cacereña

Estes bloques están caracterizados pola forma de construír o plural das palabras acabadas en -n, sendo as isoglosas que os delimitan cans/cas (bloques oriental e central, respectivamente) e cas/cais (bloques central e occidental, tamén respectivamente.

O filólogo portugués Cintra, que estudou os dialectos galegos como pertencentes ao diasistema galego-portugués e cuxos traballos son considerados de referencia en Portugal, preferiu separar o territorio galego en dúas áreas: a occidental, que presenta gheada (aspiración da fonema /g/ converténdose nunha /h/ aspirada similar á do inglés) e a oriental, que non presenta este fenómeno.

Fonoloxía

O galego, polo seu carácter periférico, distínguese do resto dos romances polo seu carácter á vez conservador e orixinal. Entre os últimos fenómenos están a queda de -n- e -l- intervocálicos (acontecida nos séculos IX e X) e a evolución de cl- pl- e fl- iniciais latinos e entre os conservadores a sintaxe e a conservación de expresións e fenómenos latinos (como o futuro de conxuntivo, aínda que con outro uso) que desapareceron na maioría dos romances.

Vogais

Artigo principal: As vogais galegas.

**Vogais**
Fonema (IPA)	Grafema	Exemplo
/a/	a	nada
/e/	e	tres
/ɛ/	e	ferro
/i/	i	min
/o/	o	bonito
/ɔ/	o	home
/u/	u	rúa

Este é o sistema común a todos os falares galegos excepto a fala de Estremadura, que apresenta 5 vogais como o castelán.

Diptongos

Os diptongos decrecentes do galego son os seguintes:

/ai/ (ex. laborais)
/au/ (ex. causa)
/ei/ (ex. conselleiro)
/eu/ (ex. defendeu)
/iu/ (ex. viviu)
/oi/ (ex. escoitar)
/ou/ (ex. Ourense)
/ui/ (ex. puido)

Os diptongos crecentes son:

/ia/ (ex. diante)
/ie/ (ex. ciencia)
/io/ (ex. cemiterio)
/iu/ (ex. triunfo)
/ua/ (ex. lingua)
/ue/ (ex. frecuente)
/ui/ (ex. lingüista)
/uo/ (ex. residuo)

Consoantes

Consoantes do galego
	Bilabiais		Labiodentais	Dentais		Alveolares		Pós-alveolares	Palatais	Velares
Realización	xorda	sonora	xorda	xorda	sonora	xorda	sonora	xorda	sonora	xorda	sonora
Oclusivas	p	b		t	d					k	g
Nasais		m					n		ɲ		ɳ
Fricativas			f	θ †		s		ʃ
Africadas								tʃ
Laterais							l		ʎ
Tepes							ɾ
Vibrante							r

† Este fonema esta presente só nos dialectos galegos non seseantes, aqueles que pronuncian pazo de forma ben distinta de paso.

Institucións relacionadas

RAG, Real Academia Galega.
ILG, Instituto da Lingua Galega.
Consello da Cultura Galega

Asociacións relacionadas

AGAL, Associaçom Galega da Língua.
MNL, Mesa pola Normalización Lingüística.

Ligazóns

Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego
Curso de lingua galega nos Galilibros

Outros

Referencias

Véxase tamén

Ligazóns externas

Real Academia Galega
Secretaría xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia
Mesa pola Normalización Lingüística
Associaçom Galega da Língua
A mesa prá Defensa del Galego de Asturias e da Cultura da Comarca
Fala Ceibe, colectivo pola normalización do galego no Bierzo
Loia, web informativa sobre a lingua galega.

Modelo:Lingua románica

[1] Ver Galego de Asturias

[2] Ver Fala de Estremadura

[3] Plan Xeral de Normalización da lingua galega

[4] Plan Xeral de Normalización da lingua galega

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Liña 256: / Liña 256: @@
 Segundo a separación dialectolóxica de [[Galicia]] empregada por organismos como a [[Real Academia Galega]] (RAG) e o [[Instituto da Lingua Galega]] (ILG) existen tres bloques lingüísticos recoñecidos, cada un coas súas particularidades:
 *'''Occidental''', comprende a parte occidental de [[Galicia]], dende a [[Costa da Morte]] ata o [[Miño]], incluindo parte da [[Comarca da Baixa Limia|Baixa Limia]]. Está formado por catro áreas:
-**''Bergantiñá''
+**Bergantiñá
-**''Fisterrá''
+**Fisterrá
-**''Pontevedresa''
+**Pontevedresa
-**''Baixo Limiá''
+**Baixo Limiá
 *'''Central''', comprende a maior parte de [[Galicia]], dende as [[Rías Altas]] ata [[Portugal]], incluindo unha pequena parte de [[Asturias]]. Está formado tamén por catro áreas:
-**''Mindoniense''
+**Mindoniense
-**''Central de transición''
+**Central de transición
-**''Lucu-auriense''
+**Lucu-auriense
-**''Oriental de transición''
+**Oriental de transición
 *'''[[Galego oriental|Oriental]]''', comprende unha estreita franxa do leste de [[Galicia]], incluindo as zonas onde se fala galego na [[Terra Eo-Navia]], [[O Bierzo]], [[As Portelas]] e o [[Val de Xálima]]. Está formado por cinco áreas:
-**''[[Galego de Asturias|Asturiana]]''
+**[[Galego de Asturias|Asturiana]]
-**''Ancaresa''
+**Ancaresa
-**''Oriental-central''
+**Oriental-central
-**''Zamorana''
+**Zamorana
-**''[[Fala de Estremadura|Cacereña]]''
+**[[Fala de Estremadura|Cacereña]]
 Estes bloques están caracterizados pola forma de construír o plural das palabras acabadas en -n, sendo as isoglosas que os delimitan cans/cas (bloques oriental e central, respectivamente) e cas/cais (bloques central e occidental, tamén respectivamente.