Cultura chichimeca

Centro de México. Antigo Jalisco e Guanajuato

Gran Chichimeca

Nacións chichimecas, c. 1550.

Os chichimecas (do náhualt: chichimekatl, habitantes de Chichiman) foron os poboadores orixinais do norte e do baixo oeste de México, unha rexión coñecida como a Gran Chichimeca . Estas nacións orixinarias foron os caxcán, tecuexes, guamares, zacatecos, guachichiles, pames e jonaces. Os asentamentos estaban nos actuais estados de Jalisco, Aguascalientes, Zacatecas, Guanajuato, San Luis Potosí e Querétaro. Chichimeca era o nome xenérico que os pobos mexica e nahuas do centro-sur de México puxeran a estes habitantes do norte e oeste. Chichimeca tiña un significado comparable ao termo romano " bárbaro" para describir as tribos xermánicas. O nome, co seu significado pexorativo, foi adoptado polos casteláns. Para os conquistadores, en palabras da erudita Charlotte M. Gradie, “os chichimecas eran un pobo salvaxe nómade que vivía ao norte do Val de México. Non tiñan residencia permanente, vivían da caza e recolección, vestían escasamente e resistían ferozmente a intrusión estranxeira no seu territorio, que contiña minas de prata que os españois querían explotar”.

Historia

Segundo unha tradición nas fontes do século XVI, fálase de grupos chichimecas que invadiron a cidade de Tollan-Xicohcotitlan no século XIII, a partir deste período considérase que comezaron a desprazarse cara ao norte e asentarse no Val de México. Os chichimecas que chegaron ao val foron os comandados por Xólotl, que logo abandonarían o nomadismo para absorberse na cultura mesoamericana sedentaria. A interacción inicial entre os chichimecas de Xólotl e dous toltecas superviventes, Ecihtin e a súa esposa Axochiatl, produciuse a través de sinais, que indicarían que estes chichimecas non falaban náhuatl e probablemente falaban dunha lingua otomangueana. Aos poucos, o pobo de Xólotl pasou a formar parte do grupo Acolhuas.

Unha vez establecidos, os casteláns designaron como "pobos chichimecas" a todos os habitantes do norte e centro de México e, polo tanto, todo o norte por riba da "fronteira mesoamericana". No momento do contacto castelán, segundo Powell, "as catro principais nacións chichimecas eran os Pame, Guamares, Zacatecos e Guachichiles", estes dous últimos, a diferenza dos Tecuexe, Caxcanes, Tezol, Cocas, Sauzas e Guaxabanes, tiñan un grao inferior de cultura, porque os demais tiñan santuarios e coñecían a agricultura, aínda que hai que ter en conta que a maioría dos chichimecas eran cazadores-recolectores e os que coñecían a agricultura eran os que vivían preto dos ríos ou en zonas onde había fontes de auga, fontes, ríos etc.

Etimoloxía

O nome provén das palabras chīchītl, que significa "peitos" (en tempos antigos significaría "leite") e do sufixo locativo -mān, polo que en sentido metafórico designa "lugar dos que maman". Pola súa banda, o cronista Ixtlilxóchitl no seu libro Historia de la nación chichimeca atribúelle o significado de 'aguias', aceptando que procede doutra lingua, aínda que tamén recoñece que no XVII afirmou que soaba en mexicano como 'os que chupan'.

Distribución xeográfica

Os chichimecas estendéronse ao norte desde Querétaro ata Saltillo e desde Guanajuato ata San Luis Potosí ; Vivían en comunidades sen límites fixos, polo que entraban constantemente en conflito con outros grupos, principalmente por mor da alimentación. Xeralmente tiñan un cacique como xefe da tribo. Non tiñan deuses relacionados coa fertilidade, como nas culturas mesoamericanas; comunmente adoraban o sol, a lúa e outros astros.

O seu desenvolvemento artístico foi relativamente escaso, probabelmente polo seu relativo nomadismo, que fixo realmente pobre o seu nivel cultural se o comparamos co dos pobos de Mesoamérica. Porén, certos pobos chichimecas conseguiron construír templos-fortalezas, pistas de pelota, cerámicas desenvolvidas, pintura, petróglifos etc., todo nun ambiente desfavorábel, nunha zona árida onde as precipitacións son escasas e onde o clima é variábel segundo a altitude.

Nacións chichimecas

Caxcán

Eran unha das tribos máis numerosas que percorreron zonas como El Teúl, Tlaltenango, Nochistlán, Aguascalientes e Xalisco.

A Crónica Miscelánea do padre Antonio Tello (1567-1653), di que os caxcán teñen certa semellanza lingüística coa dos mexicas.

Pénsase que descendían das 7 tribos que saíron de Aztlán e tinan similitudes lingüísticas cos mexicas. Conquistaron e fundaron varios pobos, como Ameca e Juchipila. Enfrontáronse aos españois na guerra do Mixtón en 1541. A súa sociedade era estruturada arredor duna aldea grande con barrios dependentes dela; a diferenza doutras tribos chichimecas, chegaron a adoptar un estilo de vida sedentario, debido ao contacto cos otomís e tarascos.

Guachichiles

Extensión dos guachichiles

Estes eran pobos guerrilleiros que se estendían de Saltillo a San Felipe. O nome guachichil (do náhuatl: kwachichil) significa "cabezas vermellas", xa que pintaban a cabeza e o corpo con tintura de herbas ou do propio atún e das minas de tintura que se atopan en San Luis Potosí, e adornaban o seu cabelo con plumas vermellas. Hai informes de canibalismo entre os guachichiles; Así o deron a coñecer os zacatecos cos que guerreaban constantemente; «afirman que os guachichiles comen carne humana e cando son detidos na guerra cómenos...». Porén, segundo Santamarina (2014) da Universidade Complutense de Madrid, no seu artigo "Salvajes y chichimecas: mitos de alteridad en las fuentes novohispanas" deben tomarse con reserva afirmacións extremas xa que a maioría das crónicas a partir das que se reconstruíu a historia da conquista, están influenciadas polos mitos da alteridade da tradición europea, creando un mundo mítico para describir o salvaxe. Na tribo guachichil había subgrupos, algúns chamábanse “os de Mazapil”, os de “las Salinas” e os que simplemente se chamaban “chichimecas”.

Guamares

zona dos guamares

Concentráronse na rexión de Guanajuato e realizaron incursións ata Aguascalientes e Lagos. "Foron os máis valentes, os máis experimentados, os máis traizoeiros e os máis destrutivos, así como os máis astutos". Tiñan subgrupos, algúns eran os da "Comanja de Jaso", os chamados "chichimecas brancos" (pola brancura da súa pel ou a brancura alcalina das terras onde vivían), e os "copuces".

Pames e jonaces

"Eran os menos bélicos de todas as nacións chichimecas", enténdese así porque estaban preto da Cidade de México e Querétaro ; eran influenciados polos otomís en asuntos relixiosos e sociais. Algunhas características dos pames son: «adoración de ídolos; ofertas en papel; cerimonias de plantación e colleita, nas que un xefe relixioso rociaba as milpas con sangue das súas pernas (becerro); templos (sinais) nos outeiros...». Gonzalo de las Casas di que a palabra pame significa 'non' na súa lingua, e puxéronlles ese nome porque o dicían con moita frecuencia. O pame presumibelmente falaría unha lingua oto-manguea do grupo oto-pame.

Tecuexes

Localizábanse ao leste da actual Guadalaxara e, como os caxcán, chegaban a sedentarizarse, cultivando a terra (feixón, cabaza, millo, chía...) e desempeñando variados oficios (artesáns, carpinteiros, canteiros...), sobre todo os que vivían na parte sur dos actuais estados de Aguascalientes e Xalisco.

Zacatecos

Extensión dos zacatecos.

Abercaban de Zacatecas a Durango, «eran guerreiros valientes e célebres tiradores». Cronistas casteláns describían exaxeradamente–: «en una ocasión vi tirar a lo alto una naranja, y le tiraron tantas flechas, que habiéndola tenido en el aire mucho tiempo, cayó al cabo hecha minutísimos pedazos». Algúns considéranos máis civilizados que os guachichiles. Aínda que non se ten a certeza, sospéitase que o seu idioma pertencía á familia lingüística uto-azteca.

Cocas

Habitaban os arredores do lago Chapala na antigüidade, son citados por Powell como un pobo menor xa que non representaban un problema para os conquistadores. Foron grandes pintores. Fundaron Chapala, Mezcala e Cocula, entre outras vilas. Actualmente só sobreviven en Mezcala.

Organización social

Os grupos Chichimeca, Zacateco e Guachichile non tiñan un modo de vida agrícola e eran principalmente nómades ou seminómades. Os que tiñan asentamentos agrícolas e implantaron técnicas para desenvolvelo foron os tecuexes, caxcanes, pames e guamares. Non se sabe con precisión cando introduciron a agricultura, aínda que isto podería deberse aos cambios que se produciron pola influencia dos seus veciños, otomís e tarascos.

Para cultivar, primeiro cortaban árbores, desbrozaban, plantaban e desherbaban. Usaban utensilios como machados e costas, ambos feitos de metal e sílex, para cultivar chile, feixóns e millo. Antes de introducir a agricultura, subsistían de froitas e hortalizas silvestres,v sementes, raíces, dátiles e mezquite, co que facían un pan.

A caza tamén formaba parte da súa base alimentaria, xa que comían coellos, ras, peixes etc. O comercio realizábase mediante o troco, no que se producía o intercambio de excedentes agrícolas, utensilios domésticos, caza, artesanía e olería. «As operacións facíanse os días de praza pública nun lugar chamado tianquistli ou praza pública». O frade Bernardino de Sahagún en Historia general de las cosas de la Nueva España menciona que os grupos do sur (caxcán e tecuexes) trocaban cos otomís, cos que intercambiaban armas por excedentes agrícolas.

Milicia

Guachichiles atacando o gando dos casteláns. Detalle dun mapa do século XVI.

Os chichimecas preparábanse para a guerra con oracións e danzas, especialmente o mitote, onde xiraban arredor dunha fogueira. Acostumaban consumir peiote (péyotl) e fungos alucinóxenos (nanácatl), e Sahagún indica que tras isto bailaban e, ao día seguinte, choraban para purificarse. A súa arma principal era o arco e a frecha, de gran destreza no seu manexo. Tamén usaban machadas, coitelos de sílex e mazas. Frei Juan de Torquemada destaca a eficacia destas armas, mesmo contra inimigos fortemente armados.

Política

A política de goberno dos chichimecas era o cacicado, liderado polos tlatoani, que ocupaban o cargo de máximo xefe civil e sacerdote supremo; Fixeron leis moi sinxelas. "No caligüe (callihuey, casa grande) era onde vivía a máxima autoridade". Powell menciona que entre os chichimecas había xefes que dirixían un grande número de homes e que a sucesión destes se realizaba mediante asasinato, impugnación ou elección. Porén, Torquemada di que “non teñen nin reis nin señores, pero entre eles escollen xefes grandes ladróns cos que andan en rabaños en movemento, divididos en bandas; Non teñen lei nin relixión concertada".

Socioloxía

A súa vestimenta era moi sinxela, pero xeralmente ían espidos (principalmente cando ían á guerra); ás veces os homes cubrían os xenitais con pólas ou follas, as mulleres con peles —esquío, cervo, coiote— da cintura aos xeonllos; levaban huaraches con sola de coiro. «Os caciques tiñan ao lombo unha manta feita coa pel dun gato salvaxe ou doutros animais, tamén traían adornos de plumaxe. A súa muller levaba naguas e unha camisa das mesmas peles, as outras mulleres tamén levaban saia e un huipil feito de pel". Os chichimecas levaban o pelo longo, e algúns pintábanse de roxo, especialmente para a guerra. Usaban representacións de animais como protección en combate e adornos como aretes, colares e orelleiras de ósos. Fontes históricas descríbenos como robustos, con pouco pelo e de estatura media, comparándoos en ton de pel coa dos xitanos. Destacaban por ser áxiles no combate.

Lingua

Porque o termo chichimeca refírese a un grupo de pobos que, aínda que tiñan trazos culturais semellantes, non mantiñan unha unidade étnica nin lingüística como tal. Presumibelmente, os chichimecas falan linguas uto-aztecas (probabelmente: caxcán, tecuexes, zacatecos e guachichiles) e otomangueos (certamente: pames), aínda que é difícil pola escaseza de testemuños lingüísticos dos distintos grupos. Entre os grupos con linguas non clasificadas estarían os guamares. Ademais, dentro de cada grupo habería diversidade de dialectos. A fragmentación lingüística causou problemas aos frades na súa "conquista espiritual", pois había un gran número de linguas que ás veces se oía dicir aos frades: "¿A quen non se estrañaría ver que nestas provincias hai en cada unha delas? pobo ou pouco agás un idioma diferente, ¡tanto que os veciños non o entenden! E é certo que por aquí hai pobos con quince veciños que falan dúas ou tres linguas distintas. ^{[Cómpre referencia]}

Educación e distribución de tarefas

As prácticas matrimoniais eran de dous tipos: a poligamia (chichimecas do norte), e a monogamia (os do sur); ás veces había matrimonios intertribais para facer a paz entre dous pobos. Nos grupos do sur, o que cometese adulterio recibiría un tiro de frechas xunto coa muller. Na vida matrimonial, cando a muller estaba embarazada, o marido quentáballe as costas, botaballe auga e, despois de que ela dera a luz, o marido dáballe dúas ou tres patadas nas costas para que o sangue deixa de fluír, feito isto collían a criatura e poñíana nun huacalejo.

Era costume que o home se dedicase á caza, á guerra, á agricultura e á artesanía; a muller era a encargada de recoller froitos e sementes, ademais de levar auga en nopais ocos e cabaciñas.

Os nenos divertíanse adestrando no uso do arco e da frecha; Sobre as súas diversións, cóntanos frei Bartolomé de las Casas: «tiñan un xogo de pelota que aquí [en México] chaman “batey”, que é unha pelota, do tamaño dunha pelota de vento, pero pesada e de resina. árbore moi coriácea, que parece nerviosa, e salta moito e xoga coas cadeiras e arrastrando as nádegas polo chan, ata que se baten. Tamén ten outro conxunto de feixóns e plumas, que son todos coñecidos entre os indios destas partes...». Atopáronse campos semellantes ao de La Quemada, un en San Luis Potosí –Río Verde–, e outro no norte de Guanajuato. «Na comarca de Caxcan entre o estado de Jalisco –segundo Beals– hai campos para o xogo en Teocaltiche, Teuchitlán (aberto con altares terminais) e Teocaltitlán [...] o campo máis grande é de 90 m de lonxitude e está situado no inicio dunha plataforma en Rancho Nuevo, Jalisco».

Cultura

Estes grupos desérticos non desenvolveron magníficas construcións como os pobos mesoamericanos. Habitualmente vivían en covas naturais ou artificiais, ás veces facían as súas cabanas con herba ou frondas de palmeira, outras “eran pequenas e dun piso, con paredes tepetadas, ou adobe con calcetín e tellados; tamén empregaron outros materiais como o basalto, as fibras de maguey e o tepetatl».

Os chichimecas tampouco desenvolveron ningún tipo de escultura debido ao seu nomadismo. As poucas pinturas –petróglifos e pictogramas– que existen atópanse en covas, barrancos, cantís, rochas, etc. Os signos poden representar os seus deuses, animais ou escenas da vida cotiá, pero moitos deles son abstractos e incomprensíbeis. Algunhas das pinturas atópanse "desde Aguascalientes ao leste até Rinos, Ciénega de Mata e Loreto", moitas delas foron cubertas ou borradas polos evanxelistas, que cubriron as pinturas con cal e puxeron sobre eles símbolos cristiáns, "tal e como sucedeu nas covas de Villa García, Zacatecas».

Relixión

A relixión chichimeca centrábase en centros cívico-relixiosos liderados por "madai cojoo". Estes lugares, como Teocaltitán, atopábanse en zonas altas. Veneraban o sol, a lúa e animais. Aínda que os cronistas sinalaban que os seus deuses cambiaban, tiñan prácticas como a incineración e enterramentos con ofrendas. As súas danzas relixiosas incluían bebidas e alucinóxenos. A pesar das percepcións, os chichimecas tiñan unha cultura profunda e resistiron á conquista.

Arte

A cerámica chichimeca foi limitada, coñecéndose polas escavacións de tumbas onde se atoparon figuriñas de até 50 cm, mostrando marcas no corpo e ollos rasgados, localizadas en San Luis Potosí. Tamén se descubriron vasillas con decoracións sinxelas, posibelmente pintadas de vermello. As súas artesanías eran poucas, centradas na carpintería, tecido e lapidaría.

Véxase tamén

• Historia Tolteca-Chichimeca

Bibliografía

• (Anónimo) Historia Tolteca-Chichimeca (1878), edición e tradución de Paul Kirchhoff, Lina Odena Güemes, Luis Reyes García, CISINAH e INAH-SEP.
• Ixtlilxóchitl, Fernando de Alva (2002), Historia da Nación Chichimeca, edición de Germán Vázquez Chamorro, Editorial Dastin.
• Karttunen, Frances (1983) An Analytical Dictioanary of Nahuatl University of Texas Press.
• Launey, Michel (1992), Introdución a la lengua y cultura náhuatl UNAM.
• Navarrete Linares, Federico (2011), "Chichimecas and Toltecas in the Valley of Mexico" in Náhuatl Culture Studies vol. 42. UNAM. pp. 19-50
• Powell, Philiph Wayne (1996) La guerra chichimeca (1550-1600) FCE. ISBN 968-16-1981-1
• Simeon, Remi (1989) Diccionario de la lengua náhuatl o mexicana' Ed. Século XXI.
• Torquemada, Juan de (1975-1983), Monarquía indiana, 7 vols., edición de Miguel León-Portilla, UNAM.

Ligazóns externas

• Chichimecas
• Os Chichimecas. Israel Cavazos Garza. Historiador. Novo León, Montañas Jóvenes de Antigua Llanura.