Bicogroso

Bicogroso
Exemplar macho de Coccothraustes coccothraustes
Estado de conservación
Pouco preocupante
Clasificación científica
Reino: Animalia Filo: Chordata Clase: Aves Orde: Passeriformes Familia: Fringillidae Xénero: Coccothraustes Especie: C. coccothraustes
Nome binomial
Coccothraustes coccothraustes (Linnaeus, 1758) Hawfinch
Subespecies
C. c. buvryi Cabanis, 1862 C. c. coccothraustes (Linnaeus, 1758) Hawfinch C. c. humii Sharpe, 1886 C. c. japonicus Temminck & Schlegel, 1848 C. c. nigricans Buturlin, 1908 C. c. schulpini H. Johansen, 1944

O bicogroso (Coccothraustes coccothraustes, Linn. 1758) é unha especie de ave do xénero Coccothraustes dentro da familia Fringillidae. Sixiloso e difícil de observar, é un dos maiores, máis robustos e compactos frinxílidos. De cor parda alaranxada, posúe un característico "anteface" negro, e unhas ás de heteroxéneo e escuro colorido onde sobresae unha franxa branca e a cor azulona das puntas. Vive en bosques caducifolios, onde se alimenta principalmente das sementes duras que casca e abre co seu forte peteiro. Distribúese polo paleártico. Carl von Linné en 1758 foi o primeiro en describir a esta especie para a ciencia. A especie posúe seis subespecies.

Descrición

O bicogroso presenta unha lonxitude que oscila entre os 16'5 e 18 centímetros, mentres que as medidas de envergadura alar van dende os 29 aos 33 centímetros. O peso corporal desta especie está entre os 48 e 62 gramos aproximadamente. As femias polo xeral presentan as menores medidas, e por tanto teñen menor tamaño e peso cós machos.

En canto á súa fisionomía, descríbese como un frinxílido típico, de figura robusta, groso pescozo, grande cabeza redonda e un ancho, forte e cónico peteiro de aspecto metálico do cal lle vén o seu nome vulgar (bicogordo). As súas patas son curtas de cor rosácea en ton claro e a súa cola tamén é moi curta.

Os seus ollos son de cor marrón, pero para entrar en máis detalles hai que remontarse a 1957, ano no que Mountfort observa e indica que tras manexar ao bicogordo para o seu anelamento e por tanto en estado de excitación, os ollos deste víranse dunha intensa cor chocolate avermellada. Ademais, tamén apuntará que inmediatamente despois de mortos, a cor dos seus ollos é branca, e que examinados á luz do sol poderían definirse como rosa ámbar.

En canto á súa plumaxe cabe destacar que é moito máis rechamante o macho cá femia (máis pálida en tons), presentando o macho un fermoso colorido destacando as súas ás e cabeza. A grandes liñas, a cor xeral da súa plumaxe é parda, sendo a cabeza dun ton máis alaranxado, do mesmo xeito que a cara aínda que dun ton máis claro, estando rodeados os ollos por un fino bordo negro intenso que se estende cara ao pico nunha franxa do tamaño do diámetro ocular, rodeando tamén todo o peteiro e baixando pola gorxa negra. Dende os laterais do pescozo, así como a súa parte superior (caluga), a cor é gris clara. O ventre e as partes inferiores son pardas dunha cor marrón abrancazada, agás sobre as patas que é dun gris abrancazado. As ás son completamente heteroxéneas en canto á cor, sendo as partes interiores da mesma cor có lombo, marrón escuro, e as partes exteriores de negro intenso. No medio e desne o inicio cara ás puntas, as ás presentan primeiro unha franxa de plumas brancas, logo dun marrón castaño e finalmente as puntas son azuis, moradas ou verdosas, en ton escuro. As plumas da cola son no seu inicio de cor parda na parte superior e cor branca na inferior, continuando nun marrón máis escuro e branco nas puntas, presentando plumas negras nos bordos exteriores.

Distribución

Mapa de distribución de Coccothraustes coccothraustes. Nótese o carácter paleártico agás pola anomalía de Alasca.

Constitúe unha especie de distribución paleártica, atopándose en toda Europa e Asia tépeda ou oriental (incluíndo o norte do Xapón), así como no norte de África (Marrocos, Tunes e Alxeria). Ocasionalmente, o bicogordo tamén foi avistado en Alasca, onde se considera segundo a American Ornithologist Union (AOU) unha especie de presenza accidental.

No entanto, malia ser unha especie moi distribuída por toda Europa, o bicogordo áchase ausente en Islandia, gran parte das Illas Británicas (non se atopa en Irlanda), maior parte de Escandinavia, e certas illas mediterráneas. Si se distribúe polo sur (dende a Península Ibérica até Bulgaria) e centro de Europa, incluíndo ademais Inglaterra e o sur de Suecia.

En Asia localízase en Asia Menor, a rexión do Cáucaso e no norte do Irán, Afganistán e de Turkestán. Tamén habita Siberia, Manchuria e Corea do Norte.

Migración

O bicogroso é un migrador parcial, dirixíndose os grupos das rexións máis setentrionais ao sur durante o inverno. O anelamento das aves permite recoller datos que demostran este feito. En 1960, o ornitólogo K. H. Voous postulou que as poboacións europeas máis setentrionais invernan nos países mediterráneos. En España chegáronse a recuperar, en campañas de estudos poboacionais, doce bicogordos que foran anelados na Alemaña Occidental, Alemaña Oriental, Bélxica, Suíza, Checoslovaquia, Francia, e Países Baixos. Con todo, o ornitólogo Paul Herroelen, apunta que algunhas poboacións centroeuropeas do bicogordo, por exemplo as belgas, son máis sedentarias ou erráticas. No entanto, Bernis sinala que os datos achados das recuperacións obtidas xa anteriormente sinaladas, corresponden a anelamentos en época de cría, o que significa que ás poboacións sedentarias da península Ibérica, úneselles no inverno un importante continxente de bicogordos migrantes que proceden de centroeuropa.

Taxonomía

A especie Coccothraustes coccothraustes foi clasificada por primeira vez en 1758 polo zoólogo Carl von Linné, quen a describiu no xénero Loxia, constando por tanto inicialmente como "Loxia coccothraustes". Máis tarde, Pallas conveu que o bicogordo tratábase dunha especie fóra do xénero Loxia, e o renomeou como coccothraustes vulgaris, pero finalmente, xa no século XIX, o zoólogo londiniense R. B. Sharpe deulle o seu actual nome (Coccothraustes coccothraustes), pertencendo actualmente e deste xeito ao xénero Coccothraustes, que se clasifica na familia Fringillidae dentro da orde dos Passeriformes. O bicogordo unicamente comparte xénero con outras dúas especies, Coccothraustes abeillei e Coccothraustes vespertinus.

Como especie propiamente dita descríbenselle 6 grupos ou subespecies:

• C.c. coccothraustes, propio do centro e norte de Europa, incluídas Península Ibérica e Illas Británicas, tamén presente no oeste de Asia. Foi a primeira subespecie descrita (Linnæus 1758).

• C.c. buvryi, propio de Alxeria e Tunes, presente en Marrocos. Moito máis gris que C. c. coccothraustes. Clasificado por Cabanis en 1862. Tamén se usa o sinónimo C. c. burryi.

• C.c. nigricans, presente en Ucraína, Península de Crimea, Mar Caspio e norte de Irán. Clasificado por Buturlin en 1908.

• C.c. humii, distribúese polo leste de Casaquistán, Quirguistán, Tadxiquistán e oeste de Afganistán. Clasificado por Sharpe en 1886.

• C.c. japonicus, localízase na Illa de Sakhalin, Hokkaido e norte de Honshu; pasa os invernos na China e nas Illas Ogasawara. Esta especie foi descrita por Temminck e Schlegel en 1848.

• C.c. schulpini, presente na cunca do río Amur (Rusia e China), en Manchuria (China) e nalgunhas zonas que bordean ao Mar do Xapón (Corea do Norte, Corea do Sur, Rusia e o Xapón. Foi descrita por H. Johansen en 1944.

Hábitat

Bicogroso macho

Tipicamente, o bicogroso aniña e habita durante a primavera en bosques caducifolios con especies de árbores de gran porte e folla ancha que lles acheguen froitos ou sementes duras (véxase carballos, aciñeiras, faias, fresnos, olmos, arces), así como en parques e grandes xardíns de poboacións humanas (aínda que máis raramente). Localmente tamén se atopa en bosques mixtos e puramente de coníferas, aínda que o espectro do seu hábitat pode ser aínda máis diverso, localizándose puntualmente en soutobosques, hortas ou mesmo en espazos máis abertos, a condición de que non se achen moi lonxe dalgunha fonte básica de auga. Durante o outono e os invernos, buscan os bosques que lle acheguen unha maior cantidade de alimento, en particular aqueles con carpe, ameixeira, cerdeira ou teixo. En canto á súa ocupación altitudinal no hábitat, o bicogroso desenvólvese a niveis moi dispares, presente dende a liña de costa até altitudes moi próximas ao límite da vexetación arbórea. As densidades de poboación desta especie son inferiores a 0'1 aves por cada 10 hectáreas de hábitat, sendo por tanto un paxaro escaso.

Alimentación

A dieta do bicogroso componse basicamente de sementes duras principalmente de grandes árbores aínda que tamén inxeren as dalgúns froiteiros, as cales consegue cascar grazas ao seu forte peteiro que á súa vez acciona por medio dunha poderosa musculatura ben desenvolvida.

Bicogordo nun comedeiro de Bytom, Polonia

A forza de trituración deste pequeno paxaro equivale a unha carga de 30 a 48 kg aproximadamente, aínda que para algúns autores son maiores de 50 kg. Deste xeito consegue abrir os ósos de cereixas e almezas, dous dos seus alimentos máis comúns e que máis cobizan. Outros alimentos comúns deste paxaro son os piñóns e faiuchos. Tamén son capaces de romper os ósos das olivas, acción para a que se necesitan (segundo probas realizadas) forzas de 53 a 80 kg. Na súa dieta tamén entran certas bayas, brotes e, durante a primavera, algunhas eirugas que captura.

O comportamento alimentario do bicogroso adoita ser formar pequenos grupos ou bandos para alimentarse, sobre todo durante o inverno.

En resumo, unha redacción de alimentos para o picogordo máis específica, tendo en conta que a variedade de sementes que inxere é grande, sería a que incluíse durante o verán e até o comezo do inverno, sementes de olmo, carpe, arce e haxa; durante o outono e inverno os froitos da rosa, Rosa canina, e espiño; e cara a finais do inverno os brotes máis tenros do carballo, así como os fillos do teixo. Coa chegada da primavera inxeren certas eirugas que localizan nas follas das árbores, como poden ser a Operophthera brumata e Tortrix viridana, así como tamén cazan algúns escaravellos (Lucanus cervus ou Melolontha).

Reprodución

En abril comeza a época de cría do bicogroso, constando a posta desta especie duns 4 a 6 ovos e producíndose de abril a maio. A incubación é levada a cabo só pola femia (o macho proporciónalle o alimento), e dura uns 12 días. A miúdo crían en pequenas colonias. Presentan unha única posta ao ano, aínda que de ser moi favorable o hábitat poderían darse dúas.

Cortexo nupcial

Segundo a descrición de Mountfort, os machos presentan durante o principio da primavera unha plumaxe abondosa e esponxada, e é entón cando están listos para o achegamento cara á femia, producíndose remolonamente e en zigzag. A miúdo a femia recíbeos hostilmente, polo que os machos deben mostrarse insistentes. Cando logra a atención da femia, o macho coloca o corpo moi dereito, desprega as plumas da cola e baixa as ás até tocar cos seus extremos o chan. É entón cando a femia empeza a sentir interese, e móstrao agachándose coas plumas lisas e pegadas ao corpo, para posteriormente desprazarse, ben dun salto ou en curto voo, sendo seguida polo macho. Acto seguido, o macho leva o seu peteiro cara ao ventre coma se fixese unha reverencia, mostrando así a zona gris que presenta a súa plumaxe á altura da caluga. Finalmente e para pechar o cortexo, o macho desprega as súas ás e vai camiñando cara á femia, que alonga o peteiro para que o macho co seu chegue a piques a rozalo.

Niño

A nidificación comeza a finais de abril ou ben a comezos de maio. O macho é quen busca o lugar onde comezará a construír o niño, e farao meticulosamente, visitando a zona elixida repetidamente as semanas previas ao comezo da súa construción, ata que finalmente se decida a colocar as primeiras estruturas do niño aínda que será a femia quen o complete. Os materiais empregados son basicamente pequenas raíces, talos finos, liques etc., revestindo o interior con pelos. A súa forma é de copa. Constrúen o niño a unha altura variable, dificilmente inferior aos 3 m, localizándose polo xeral entre os 7 e 20 m, en árbores grandes, así como en vellos froiteiros, aínda que tamén en arbustos frondosos.

Ovo

Coccothraustes coccothraustes

A posta do bicogroso é xeralmente duns 4 ou 6 ovos, sendo o máis común que choquen 5, aínda que a posta pode mesmo constar de 7 ovos (por contra, postas de menos de 4 ovos son moi pouco frecuentes). De cor variada, poden ser descritos de azul claro ou ben dun verde agrisado, todos en tons pálidos, en ocasións simplemente agrisados, pero sempre con manchas e pintas pardas e en tons negruzcos. En canto ao tamaño, segundo os estudos do ornitólogo británico Jourdain, realizado en base a 100 ovos de bicogordo no Reino Unido, presentarán medidas duns 24'2 x 17'4 mm como media, cun máximo de 27'6 x 17'1 mm e un mínimo de 19'8 x 15'7 mm.

Pitos

Ao nacer, desprovistos de plumaxe, presentan un abondoso e longo penuxe branco. Descríbese a cavidade oral e a lingua de cor rosa, coa parte dianteira do padal de cor vermella nun ton púrpura; obsérvanse tamén uns saíntes blancuzcos. En canto ás comisuras, aprécianse de cor amarelo. A dieta dos pitos baséase en insectos e eirugas, que lles serán proporcionadas polo pai e a nai. Deixan o niño ao dez ou doce días aproximadamente, aínda que fóra del son atendidos por ambos os adultos polo menos durante outros quince días.

Voz

Presenta voz débil, que se antolla como unha especie de zic explosivo, tamén descrito como un tsicc metálico, ou en ocasións como un tisc tisc repetido en intervalos irregulares. En pleno voo máis sonoro. Tamén emite suavemente un curto sib mentres se move entre as ponlas.

A súa época de canto vai dende o mes de febreiro até principios de xuño. Canta pouco, realiza un canto semellante á súa voz base, sendo curto e pouco elaborado sen apenas notas musicais. É interpretado por Tucker e Nicholson como un Tchi-tchi... ter-ui-ui, aínda que se describen variacións máis sonoras e case melodiosas pero bastante básicas.

Ás veces algúns exemplares tamén cantan fóra de época, Mountfort apunta observacións de machos cantando un 16 de xaneiro, un 20 de xullo e un 16 de setembro.

Aínda que as femias tamén cantan, fano máis debilmente.

En estado de alteración lanza un sibilante kíu, e ao suxeitalo na man lanza un srriiit máis penetrante e gutural.

Voo

O bicogroso presenta un voo rápido e de traxectoria recta en distancias curtas, aínda que en distancias longas describe no aire unha ondulación marcada e periódica. Estando no chan mentres busca alimento van dando chimpos, e voan para agocharse nas árbores á mínima cando intúen calquera perigo. Durante a primavera adoitan capturar insectos mesmo en pleno voo. A fisionomía do bicogroso faino un paxaro de silueta característica en pleno voo, dando a sensación de posuír unhas ás moi curtas para tan robusto corpo, ademais, voando mostra a cor branca da punta da súa cola. Nos seus traslados dunha árbore a outro, ou desprazándose de bosque en bosque, voa a alturas superiores aos 50 e 100 metros, facéndoo comunmente mesmo a máis de 200 metros. Poden voar en solitario ou en pequenos grupos.

Poboación, estado de conservación e ameazas

Bicogordo perchado nunha rama

Presenta unha gran poboación mundial e, aínda que non se cuantificaron as tendencias desta poboación global, a criterio da Lista Vermella da UICN pode asegurarse que non se producirá unha diminución de máis do 30% en dez anos ou en tres xeracións.

BirdLife International estima unha poboación europea de entre 2'4 e 4'1 millóns de parellas reprodutoras.

En España, e segundo Purroy en 1997, a poboación desta especie era dunhas 4000 ou 5000 parellas reprodutoras. Este dato vese apoiado polo Atlas das aves reprodutoras de España, que no ano 2003 apunta unha poboación de case unhas 5000 parellas. Segundo certos datos obtidos polo programa SACRE, en 2005 a tendencia da poboación española é crecente.

A nivel mundial a especie non se inclúe, segundo a revisión realizada en 1996, na Lista Vermella da UICN.

Dende 1988, cando a especie foi catalogada por primeira vez por Collar e Andrew, o bicogordo é unha especie cuxo estado de conservación é de preocupación menor (LC, Least Concern), e así sería catalogada en futuras revisións por BirdLife International, desde a primeira en 2000 até a do 2008.

En España o bicogroso consta dende 1992 como especie Non Ameazada no Libro Vermello dos Vertebrados, ostentando a categoría de especie de Interese Especial desde o 5 de abril de 1990 segundo o Real Decreto 439/1990, e coincidindo con todos os catálogos rexionais a excepción do País Vasco, onde é unha especie con categoría Vulnerable dende 1996.

Os factores de ameaza sobre o bicogordo son basicamente a destrución e perda da súa hábitat, dado que é unha especie moi sensible aos cambios no mesmo. Outro posible factor de ameaza, segundo o Catálogo Nacional de Especies Ameazadas, é a caza por paxareiros, e mesmo tamén a caza a escopeta por cazadores.

Comportamento

O bicogroso é unha especie tímida e fuxidiza, sendo por tanto un paxaro difícil de observar. Co bo tempo e unhas condicións climáticas óptimas varía a súa conduta, ao ser este o intre no que máis visible se fai. Pasa a súa vida nas polas máis altas das árbores nos que se pousa, sobre todo en época de cría, momento no que se fai máis complicado o estudo dos seus costumes. Ao longo da súa vida, practicamente só baixa ao chan cando vai en busca de sementes, acción para a que raramente se afasta en exceso da árbore, aínda que tamén pode ser observado con maior facilidade cando se dispón a beber, e como é un paxaro que prefire non estar demasiado tempo sobre terra firme, o bicogordo necesita desenvolver a súa vida en zonas cunha patente proximidade de auga.

Ao comer e beber xunto a outros paxaros, o bicogordo é de carácter agresivo e dominante, tanto con exemplares da súa mesma especie como cos doutras mesmo de maior tamaño.

A territorialidade é variable, de tal modo que se as parellas de bicogordo están a criar en pequenas colonias, como acontece frecuentemente, o territorio defendido por cada parella é moi pequeno, pero cando a parella non forma colonias con outras para nidificar, esta pode ocupar e defender até un bosque enteiro. Segundo Mountfort, o comportamento de establecer colonias de cría supón un valor de supervivencia moito maior, dado que aniñar en conxunto, coa agrupación de parellas que isto supón, ofrece unha maior capacidade de defensa contra os depredadores para o niño.

Miscelánea

• O bicogroso pode vivir até 5 anos.
• Ademais do nome vulgar bicogroso, esta especie recibe outros nomes dentro de España, así en catalán será durbec, en valenciano trencapinyols, en castelán picogordo, en vasco mokolodia, e en Andalucía coñéceselle como cascanueces.

• En Albania, Bélxica, Belarús, Bulgaria, Checoslovaquia, Xeorxia, Irán, Mongolia, Países Baixos, Polonia, Suecia e Iugoslavia emitíronse selos dedicados ao bicogroso.

Véxase tamén

Bibliografía

• B., Asensio; C., Anton (1990). Ardeola, ed. Situación do picogordo (coccothraustes coccothraustes) en España. (en español). ISSN 0570-7358. 
• Krüger, Siegfried (1995). Der Kernbeißer (Coccothraustes coccothraustes). (en alemán) (Die Neue Brehm-Bücherei ed.). ISBN 3-89432-371-X. 
• Aymí, R.; Romeu, J.L (1996). Grup Catala d'Anellament; Museo de Zooloxía, ed. Migración e distribución estacional do Picogordo Coccothraustes coccothraustes en Cataluña. (en español). ISSN 1130-2070. Arquivado dende o orixinal o 05 de marzo de 2016. Consultado o 25 de decembro de 2008. 

Ligazóns externas

• Multimedia: Ver al picogordo en su hábitat natural
• Multimedia: Oír el canto del picogordo