Saltar ao contido

Historia do pobo xitano: Diferenzas entre revisións

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Contido eliminado Contido engadido
Chabi (conversa | contribucións)
Sen resumo de edición
Chabi (conversa | contribucións)
Liña 141: Liña 141:
[[Image:Roma village, Slovakia.jpg|thumb|right|300px|Poboado xitano en Eslovaquia]]
[[Image:Roma village, Slovakia.jpg|thumb|right|300px|Poboado xitano en Eslovaquia]]


Ca caída do [[muro de Berlín]] en [1989]], o desmantelamento dos estados autoritarios de [[Europa Central]] e do [[este]] e a crissi económica e, espezalmente, por causa da guerra de [[Yugoslavia]], comeza a terceira gran diáspora xitana. Este movimento migratorio (que novamente pasa desapercibido pra a opinión pública), realiza-se, como é habitual, deste pra oeste. As estimazóns son duns 200.00 - 280.000 xitanos desprazados do este pra o oeste europeo desde [[1960]] hasta [[1997]].
Ca caída do [[muro de Berlín]] en [[1989]], o desmantelamento dos estados autoritarios de [[Europa Central]] e do [[este]] e a crissi económica e, espezalmente, por causa da guerra de [[Yugoslavia]], comeza a terceira gran diáspora xitana. Este movimento migratorio (que novamente pasa desapercibido pra a opinión pública), realiza-se, como é habitual, deste pra oeste. As estimazóns son duns 200.00 - 280.000 xitanos desprazados do este pra o oeste europeo desde [[1960]] hasta [[1997]].
Al deteriorarse la situación política de la antigua Yugoslavia unos 40.000 gitanos llegaron a Italia y otros 30.000 a Austria.<ref>Arayici, Ali: [http://www.unesco.org/issj/rics156/arayicispa.html Algunas reflexiones sobre la minoría gitana en Europa].</ref>. La crisis económica ha generado también una intensa ruta migratoria desde Rumania a los países de la Europa próspera en una cantidad todavía por calcular. Las leyes de ciudadanía discriminatorias en Chequia<ref>[http://www.kaledorkayiko.org/inmigracion/EUROPAESTE.htm#victimas Victimas].</ref>, por ejemplo, son un exponente de viejas y nuevas formas de discriminación.


Ó deteriorarse a situazón política da antiga [[Yugoslavia]] unos 40.000 [[[xitanos]] chegaron a [[Italia]] e outros 30.000 a [[Austria]].
Según los informes del [[Banco Mundial]]<ref>{{en}} [http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/EXTROMA/0,,contentMDK:20333806~menuPK:615999~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:615987,00.html About the Roma].</ref> en Europa hay una población de entre 7 y 9 millones de gitanos, de los que alrededor de 2 millones viven en Rumania, aunque porcentualmente la presencia más alta del pueblo gitano es la de la [[República de Macedonia]], donde representan el 11% de la población.<ref>{{en}} [http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/EXTROMA/0,,contentMDK:20330400~menuPK:649358~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:615987,00.html Mapa con la distribución de población gitana en Europa central en 2006].</ref> La mayor parte de la población gitana de Centro Europa en la zona balcánica vive con menos de 3 euros diarios por persona y un 89% de los gitanos búlgaros no han podido cursar estudios primarios.
<ref>Arayici, Ali: [http://www.unesco.org/issj/rics156/arayicispa.html Algunas reflexiones sobre la minoría gitana en Europa].</ref>. A crisis económica ha xenerado tambén una intensa ruta migratoria desde [[Romania]] ós países da [[Europa]] próspera en una cantidade todavía por calcular. As leis de ciudadanía discriminatorias en [[Chequia]]<ref>[http://www.kaledorkayiko.org/inmigracion/EUROPAESTE.htm#victimas Victimas].</ref>, por exemplo, son un exponente de viexas e novas formas de discriminazón.

Según os informes do [[Banco Mundial]]<ref>{{en}} [http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/EXTROMA/0,,contentMDK:20333806~menuPK:615999~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:615987,00.html About the Roma].</ref> en Europa hái unha poboazón de ente 7 e 9 millones de xitanos, dos que alrededor de 2 millóns viven en [[Rumanía]], aunque porcentualmente a presenza máis alta do pobo xitano é a da [[Repúblicade Macedonia]], onde representa o 11% da poboazón.<ref>{{en}} [http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/EXTROMA/0,,contentMDK:20330400~menuPK:649358~pagePK:64168445~piPK:64168309~theSitePK:615987,00.html Mapa con la distribución de población gitana en Europa central en 2006].</ref> A mayor parte da poboazón xitana de Centro Europa na zona balcánica vive con menos de 3 euros ó día por persona e un 89% dos xitanos búlgaros no han podido cursar estudios primarios.


== Notas ==
== Notas ==

Revisión como estaba o 6 de setembro de 2007 ás 19:50

[[Media:Media:Exemplo.mp3]]

Un campamento xitano cerca de Arles, visto por o pintor Vincent van Gogh.

A orixe dos xitanos, tamén coñecidos como rom, roma ou romaní é todavía hoxe oxeto de controversia. Existen varias razóns que explican a oscuridade que envolve o asunto. En primer lugar, a cultura xitana é un asunto fundamentalmente oral e despreocupada pela súa historia, por eso non han conservado por escrito a súa procedenza. A súa historia sempre ha sido estudiada pelos no romaníes, con fecuencia a través dun tamiz fortemente etnocentrista. Os primeiros movimentos migratorios datan do siglo X, de forma que non hái moita informazón. É importante señalar que os primeros grupos de xitanos que chegaron a Europa ocidental fantaseaban sobre a súa orixe, atribuíndo-se una procedenza misteriosa e lexendaria, en parte como estratexia de proteción fente a una población ante a que eran minoría, en parte como puesta en escena dos seus espectáculos e atividades.

Outro problema é que hái que ter en conta é que a pertenza (ou non) á comunidade xitana é una custión disputada. Non existe una delimitazón crara dentro da propia comunidade (ni fora) acerca da cuestión de quén é xitano e quén non. As principais fontes d'informazón son testimus escritas, as análises lingüísticas e a xenética de poblazóns.

O termo xitano e a cuestión da súa orixe xeográfica

O termo galego "xitano" é unha corrupzón de exiptano[1], aplicado á o pobo xitano por a creenza errónea de que procedía de Exipto. No século XVIII, o estudo da lingua romaní, propia dos xitanos, confirmou que tratába-se dunha lingua índica, moi similar ao panyabí ou á o hindi ocidental. Esto demostrou que o pueblo xitano está no nor-este do subcontienente indio, na zona que atualmente encóntra-se entre India e Pakistán. Este descubrimento lingüístico há-se visto respaldado por estudios xenéticos. A variante tradizonalmente falada en España da lingua romaní cháma-se caló.

Orixes lexendários

A procedenza dos xitanos ha sido oxeto de todo tipo de fantasías. Han sido considerados descendentes de Caín ou relazoádos ca estirpe de Cam. Algunhas tradizóns han-los identificado con magos caldeos de Siria, ou con una tribu de Israel perdida no Antigo Exipto. Una antiga lexenda balcánica los fa forxadores (ou ladróns) dos clavos de Cristo, motivos pelos cuais habrían sido condenados a errar pelo mundo, si bien no hay ninguna prueba que sitúe a los gitanos en Oriente Medio en esa época.

Primer movimento migratorio do século X

Os estudos xenéticos e lingüísticos parecen confirmar que os rom son orixinarios do subcntinente indio, posiblemente da rexión do Punjab. A causa da súa diáspora continúa sendo un misterio. Unhas teorías suxieren que foron orixinalmente individuos pertenecentes a unha casta inferior reclutados e enviados a loitar ó oeste contra a penetrazón musulmana. O tal vez os propios musulmáns conquistaron ós rom, os escravizaron e os traxeron ó oeste, onde formaron unha comunidade separada.

Esta última hipótesis basa-se no relato de Mahmud de Ghazni, que informa de 50.000 prisioneiros durante a invasión turco- persa do Sindh e do Punjab. Por que´os rom escoxeron viaxar pra oeste en luar de regresar pra súa terra é outro misteiro, aunque a explicazoón pode haber sido o servizo militar baxo dominio musulmán.

O que é aceptado por a maxoría dos investigadores é que os romaníes podería haber abandonado a India en torno ó ano 1000, e haber atravesado o que agora é Afganistán, Irán, Armenia e Turquía. Varios pobos similares ós xitanos vive hoxe en día na India, aparenetemente orixinarios do estado desértico de Raxastán, e a súa vez, poblazóns xitanas recoñecidas como tais por os propios xitanos viven todavía en Irán co nome de lurios.

Se ben as probas docuemntais comezan a ser fiabels sóo a partir do século XIV, algúns autores contemporáneos han rebaxado a fecha do ano 1000 e incluso antes. Certas referenzas suxieren que as primiras referenzas escritas da existenza do pobo rom son anteriores: un texto que relata cómo Santa Atanasia de Exina reaprtióu comida en Tracia a uns <<extranxeiros chamados atsinagi>> (do grego Ατσίνγανος') durante a hambruna do século IX, en plena época bizantina.

Incluso antes, a principios del mismo siglo, en el año 803, Teófanes el Confesor escribe que el emperador Nicéforo I echó mano de la ayuda de ciertos atsigani, que con su magia le habrían ayudado a contener una revuelta popular.

«Atsinganoi» fue un término usado también para referirse a adivinadores ambulantes y ventrílocuos y hechiceros que visitaron al emperador Constantino en 1054. Un texto hagiográfico (Vida de San Jorge anacoreta) refiere cómo los «atsigani» fueron llamados por Constantino para ayudarle a limpiar los bosques de fieras. Más tarde serían descritos como hechiceros y malhechores y acusados de intentar envenenar el galgo favorito del emperador. La extensión de ese término generaría los modernos sustantivos tzigane, Zigeuner, zingari y zíngaros.

Un relato histórico-legendario del siglo X titulado Crónica Persa, de Hazma de Ispaham, menciona a ciertos músicos solicitados al rey de la India, a los que llamó zott. El Libro de los Reyes (o Shahnameh, fechado en 1010), del poeta Firdusi cuenta una historia similar: varios miles de Zott, Rom o Dom («hombres») habrían partido del actual Sindh (puede que del río Indo) con objeto de entretener al rey de Persia con sus espectáculos.

A partir de ahí, tras una larga estancia en esa región, y ya descritos como un pueblo que rechazaba vivir de la agricultura, se habrían esparcido en dos grupos migratorios: uno hacia el sudoeste y Egipto, otro hacia el noroeste y Europa.

Evidenzas lingüísticas da orixe dos xitanos

Artigo principal: Romaní.

Dende a súa chegada a terras europeas, un dos rasgos da comunidade xitana que máis chamou a atenzón dos demáis pobos era a súa estrna língua, moi diferente das faladas na Europa. A primeira reproduzón escrita do romaní reonta-se a unha enciclopedia de título: Fyrst Book of the Introduction of Knowledge. (Primer libro de introduzón ó saber) cuyo autor fou Andrew Boorde. Esta obra, completada en 1542 e publicada en 1547, recoxía exemplos de frases no que o autor chamaba Egipt speche (fala exipcia), dando por válida a creenzia popular de que os xitanos procedían de Exipto[2].

Durante os dous séculos seguintes aparecen máis mencións escritas da língua romaní. En España, o marqués de Sentmenat publica en 1750 un pequeno vocabulario do romaní falado na Península Ibérica[3].

Uno dos primeiros ou o primeiro documento en que propone-se identificar a língua romaní como unha língua india é un traballo de Szekely de Doba na Gaceta de Viena en 1763. Neste artigo comenta que o predicador Vali quen na Universidade de Leiden estudiou o idioma duns estudiantes de Malabar do distrito de Zigania, nome que le recordou ó dos zíngaros e que posteriormente expuso o vocabulario a xitanos de Almasch (Komora, Eslovaquia), comprobando que éstos entendían as palabras[4]

A nivel académico, o descobrimiento da orixe indio do romaní corresponde ó alemán Johann Rüdiger, catedrático da Universidade de Halle, quen en 1782 publicpu un artigo de investigazón lingüística[5], no que analizaba a fala dunha muxer xitana, Barbara Makelin, e comparaba-la ca língua recoxida nunha gramática alemana do hindustaní (o nome con o que conocía-se antigamente ós actuais hindi e urdu). No séu artigo, Rüdiger recoñecía a influenza nas súas investigacións do diccionario de romaní de Hartwig Bacmeister, de 1755, a quen xa en 1777 había comunicado as súas ideias, así como a súa deuda hacia o séu profesor Christian Büttner, que anos antes había aventurado a posibilidade dunha orixe india ou acaso afgana dos xitanos. Sin embargo, fou Rüdiger quen estabeleció, mediante a súa comparazón entre a descripzón gramatical do indostaní e a fala de Barbara Makelin, que as similitudes entre ambas variedades lingüísticas evidenciaban unha orixe común.

Estudios subsiguientes da língua romaní han mostrado un estrecho parentesco co panyabí e o hindi occidental, tanto no séu vocabulario fundamental como nas súas estructuras gramaticales e nos cambios fonéticos. As investigacións de Alexandre Paspati (Études sur les Tchinghianés, publicado en Constantinopla en 1870), de John Sampson (The dialect of the gypsies of Wales, 1926) e dos suecos Gjerdman y Ljungberg (La lengua del gitano sueco trabajador del cobre Dimitri Taikon, publicado en 1963)[2] evidencian que existe unha unidade dentro do romaní que extiende-se por toda Europa. Os estudos citados recoxían mostras do romaní griego, galés e sueco, respectivamente. Queda demostrado así que o vocabulario básico coincide de manera relevante (nota: non se transcribe a grafía orixinal):

  • Galego: grande. Sánscrito: vadra; hindi: bara; grecorromaní: bara; romaní galés: baro; romaní kalderash (sueco): baró.
  • Galego: cabelo. Sánscrito: vála; hindi: bal; grecorromaní: bal; romaní galés: bal; romaní kalderash (sueco): bal.

Determinadas características gramaticais índicas mantienen-se no romaní contemporáneo (e algunhas incluso no caló español actual):

  • o final en -e pra o masculino e en -i pra o femenino
  • a formazón de abstractos por añadido de -ben o -pen: taco (certo) converte-se en taciben (verdade)
  • sustituzón do xenitivo por un final adxetivado: dadésko gras (o cabalo do pai onde dad é pai e gras cabalo).


Evidenzas lingüísticas da migrazón xitana

Da acuerdo con los estudios de Terrence Kaufman (1973) el origen de la lengua lengua romaní, basado en los dialectos europeos, puede localizarse en la India central y posteriormente pueden documentarse préstamos lingüísticos que ha ido adquiriendo en los territorios por donde migraba que irían desde el siglo II aC al s. XIV dC.: así tiene préstamos del persa de su paso por Persia, pero no del idioma árabe lo que demuestra que su paso por Persia fue anterior a su islamización hacia el 900 dC. De hacia el s. XI-XII tiene préstamo de lenguas del Cáucaso ( oseta, georgiano y armenio). Luego se detecta la migración hacia Turquía donde recibe préstamos del griego, pero no del turco, lo que indica que su paso fue anterior a la invasión turca. Hacia el 1300 dC se produciría la entrada en los Balcanes donde adquirió préstamos de las lenguas eslavas. Posteriormente los dialectos europeos del romaní se dividen, aunque Kaufmann indica una distinción entre los que tienen influencia léxica del idioma rumano y los que no, que serían los gitanos de Bulgaria y los de España.

Evidenzas xenéticas da orixe asiática dos xitanos

Os estudos xenéticos corroboran a evidencia luingüística que sitúa a orixe do pobo xitano no subcontinente indio.

Estudios xenéticos realizados en xitanos búlgaros, bálticos e valacos suxieren que cerca do 50% dos cromosomas Y e do ADN mitocondrial pertencen ó haplogrupo ome H e ó haplogrupo muller M, amplamente extendidos en Asia do Sur e Asia Central.

Los hombres se corresponden mayoritariamente con los haplogrupos H (50%), I (22%) y J2 (14%), Rlb (7%) ; la mujeres al H (35%), M (26%), U3 (10%), X (7%), y otros (20%). Tales haplogrupos son raros en los no gitanos, y el resto se encuentran esparcidos por toda Europa. Los haplogrupos femeninos U2i y U7 prácticamente no existen en las mujeres gitanas, pero están presentes en Asia del Sur (cerca del 11%-35%).

Se puede calcular que aproximadamente la mitad del patrimonio genético gitano es parecido al de los grupos europeos circundantes. Pero los hombres gitanos del grupo sinti de Europa Central son H (20%), J2 (20%) con una frecuencia elevada de R2 (50%), frecuencia que se encuentra también en la India, concretamente en Bengala Occidental y entre los cingaleses de Sri Lanka. El marcador M217, presente en un 1,6% de los hombres gitanos, se encuentra también en Bengala Occidental (Kivisild et alter, 2003). Los haplogrupos L que se encuentran en el 10% de los indios y pakistaníes no se registran entre los gitanos (el equipo de Greshman no parece haber investigado el haplogrupo L), así como tampoco en los originarios de Bengala Occidental. A partir de la base de datos YHRD (Y Chromosome Haplotype Reference Database)[6], se puede comprobar que algunas poblaciones gitanas europeas poseen un gran porcentaje de haplogrupos masculinos R1A1. Los datos de YHRD arrojan pocas correspondencias en general con la población del subcontinente, pero una alta correlación en el haplogrupo H con la comunidad de origen surasiático de Londres, en la que hay un porcentaje muy alto de individuos procedentes de Bengala Occidental y de Sri Lanka[7].

Las investigaciones genéticas de Luba Kalaydjieva[8]muestran que el grupo original apareció hace unas 32-40 generaciones, y que ese grupo era pequeño, de apenas unos 1000 individuos.

Estancia en Asia Menor no século XIV

En 1322 un monxe franciscano chamado Simon Simeonis describe un pobo con características similares aos “atsigani” vivindo en Creta, e en 1350 Ludolphus de Sudheim menciona un pobo similar, cunha única lingua, ó que chama "mandapolos", unha verba que segundo pénsase deriva do grego "mantes" (profeta ou adiviño)[9]. Cara a 1360, un feudo xitano independente (chamado o Feudum Acinganorum) estableceuse en Corfú e convertiuse nunha «comunidade estable, e unha importante e consolidada parte da economía»[10]. Dado que a rexión ocupada por estas comunidades rom era chamada «o pequeno Exipto», os peregríns que a atravesaban para ir a Terra Santa extenderon por toda Europa o apelativo de «exipciáns», de onde procederían os nomes de exitanos, xitanos, gitans, egypsies e gypsies. Ademáis dos asentamentos gregos está documentada una longa estancia nos Balcáns, en terras de serbios, búlgaros e romaneses, no século XIV.

O século XV, a primeira gran diáspora

Movimentos migratorios dos xitanos en Europa entre os séculos XII e XVI.

A causa das incesantes guerras entre bizantinos e turcos, os xitanos iniciaron una nova migrazón, a primeira que está documentada. As evidenzas lingüísticas permiten a reconstruzón desta nova pepregrinazón. Partindo de que os xitanos habrían abandonado a India, e dalí habrían pasado a Irán, supon-se que máis tarde habrían tomado dous rutas. A primeria, dende Armenia hasta Bizancio (lo que explicaría la presencia de vocabulario grecobizantino en la lengua de los gitanos), la otra, a través de Siria y Oriente Próximo y el Mediterráneo (de la cual quedarían vestigios de vocabulario árabe). Tras su estadía en los Balcanes la lengua gitana absorbió vocabulario germánico, pero la ausencia de este resto lingüístico en los gitanos españoles hace pensar que la migración se dividió en dos antes de ese asentamiento centroeuropeo. Una se habría dirigido hacia el oeste, al interior de Europa, y otra hacia el sur, hacia Siria. La primera rama se habría extendido por todo el continente europeo, mientras que la segunda habría cruzado África del Norte para reaparecer en Europa tras cruzar el estrecho de Gibraltar en el siglo XV, reencontrándose ambas corrientes migratorias en algún punto del sur de Europa. De esta manera, la llegada de los gitanos a la Península Ibérica es también un asunto controvertido que analizaremos más adelante.

O certo é que a migrazón fou masiva e extraordinariemente rápida, e fou oxeto dunha acoxida desigual. No século XV comeza a se les encontrarpor todas partes e os documentos multiplican as testimuñas da súa presenza por toda Europa, que ha sido moi estudiada.[11]. En 1416 informa-se da presencia de xitanos en Rumania, Bohemia (República Checa e en Lindau (Alemania). En 1471 o rey de BohemiaSexismundo II concediolles un salvocoducto, e entre 1418 e 1419 os xitanos xa circulaban por Suiza. Entraron en Francia en 1419, e o 12 de agosto un grupo chegou ás puertas de Sisteron e logo circulou por a Provenza. En enero de 1420 estaban en Bruselas, y en octubre en Flandes y el norte de Francia. En 1421 llegaron a Brujas y después descendieron a Arrás. El 18 de julio de ese mismo año un grupo llegó a Bolonia para solicitar al Papa un salvoconducto como peregrinos cristianos. En España se informa de su presencia por primera vez en 1415, y el 8 de mayo de 1425 se les localiza en Zaragoza. En 1427 ya se encontraban en Roma.

También en 1427 se produjo una de las llegadas de gitanos mejor documentadas, conservada en la obra «Temoignage d'un bourgeois de Paris». El 12 de agosto de ese año[12] llegaron a París, donde causaron gran fascinación por su aspecto miserable y extraño, y la gente acudió en masa para verles adivinar el futuro. Vivían de la magia y de los pequeños robos, hasta que el obispo los expulsó en septiembre de ese mismo año y partieron en dirección a Pontoise. Según Helena Sánchez Ortega[13] esta crónica resume el cuadro de tipificación negativa de los gitanos que se ha de mantener hasta nuestros días.

Su periplo europeo no se detuvo, y en 1430 circulaban por toda Francia bajo una acogida desigual: Arlés, Brignoles, Metz, Troyes, Grenoble, Nevers, Romans, Colmar, Orleáns y Le Luc. En 1435 fueron vistos en Santiago de Compostela, y en 1462 se les recibió con honores en Jaén. Suiza los expulsó en 1471. En 1493 estaban en Madrid. En esta última ciudad en el Concejo «…acordaron de dar limosna a los de Egibto porque a ruego de la Villa pasaron delante, diez reales, para evitar los daños que pudieran hazer trezientas personas que venían…».

A cuestión da entrada na Península Ibérica

Cómo e cando chegaron os xitanos á península Ibérica é unha cuestión cuyo consenso dista de haberse alcanzado.

Unha primeira teoría os face proceder do norte de África, desde onde habrían cruzado o estrecho de Xibraltar para reencontrarse en Francia ca ruta migratoria norteña.[14]. Se distinguirían así los gitanos del norte, entrados por Perpiñán, los del sur, o tingitanos (en su pronunciación deturpada, gitanos, es decir, procedentes de Tingis, hoy Tánger), y los del este (o grecianos) que penetraron por la ribera mediterránea en los años ochenta del siglo XV probablemente a causa de la caída de Constantinopla. La penetración mejor documentada es la del norte. El primer documento conservado es de 1415. En él Alfonso (luego el Magnánimo) concede salvoconducto a un tal Tomás Sabba, peregrino a Santiago de Compostela. Ese mismo monarca concede otra carta de paso en 1425 a otro jefe gitano con su gente, ordenando que sea bien tratado:

«…Como nuestro amado y devoto don Juan de Egipto Menor… entiende que debe pasar por algunas partes de nuestros reinos y tierras, y queremos que sea bien tratado y acogido… bajo pena de nuestra ira e indignación… el mencionado don Juan de Egipto y los que con él irán y lo acompañarán, con todas sus cabalgaduras, ropas, bienes, oro, plata, alforjas y cualesquiera otras cosas que lleven consigo, sean dejado ir, estar y pasar por cualquier ciudad, villa, lugar y otras partes de nuestro señorío a salvo y con seguridad… y dando a aquellos pasaje seguro y siendo conducidos cuando el mencionado don Juan lo requiera a través del presente salvoconducto nuestro… Entregada en Zaragoza con nuestro sello el día doce de enero del año del nacimiento de nuestro Señor 1425. Rey Alfonso.»[15].

En isos anos sucedieron-se os salvoconductos, otorgados a supostos nobles xitanos peregrinos. O seguimento de isos salvoconductos por toda a xeografía española revela ós investigadoiros (coma Teresa San Román, ou Helena Sánchez) algunhas evidenzas:


  • O número de xitanos que entraron o habitaron no Península no século XV calcúla-se que era de 30.000 personas.
  • Los gitanos viajaban en grupos variables, de 80-150 personas, lideradas por un hombre.
  • Cada grupo autónomo mantenía relaciones a distancia con alguno de los otros, existiendo tal vez relaciones de parentesco entre ellos (algo común en nuestros días entre los gitanos españoles).
  • La separación entre cada grupo era variable y en ocasiones unos seguían a los otros a corta distancia y por las mismas rutas.
  • La estrategia de supervivencia más común era la de presentarse como peregrinos cristianos para buscar la protección de un noble.
  • La forma de vida era nómada, y se dedicaban a la adivinación y el espectáculo.

O século XVI e o comezo da persecuzón

O século XVI pódese considerar como a edade douro dos xitanos en Europa. Vagaban de ciudade en ciudade, e aunque é certo que foro expulsados con frecuencia habría que esperar ó século XVI pra que se desatara una ola de persecución sólo comparável ó antixudaísmo secular dos europeios. No século XV os estereotipos negativos aún no estaban enraizados, e entr a hostilidade e a fascinación a cultura xitana dispersóuse pelo continente, mezclándose cas culturas e líguas locais. Lentamente foi-se convertindo en un desafío pra os poderes estabelecidos, pra a povoazón sedentaria e pra a relixión dominante.

Anuncio dunha venda de esclavos xitanos o 8 de maio de 1852: 18 homes, 10 nenos, 7 mulleres e 3 nenas, "in conditie fina" (en voa condición).

Cando tivo lugar o descobrimento de América, en 1492, os [xitanos]] xa estaban esparcidos por toda Europa, onde a pesar dunha bóa acoxida inicial comezaron a ser perseguidos, marxinados, expulsados, severamente castigados, escravizados (como en Romania, onde a escrivitude xitana non foi abolida hasta 1864) o simplemente exterminados. O desencontro entre os xitanos e os non xitanos perduraría desde o século XVI hasta a actualidade.

Así, en España, la pragmática de Medina del Campo del año 1499 les obligó a abandonar la vida nómada. En 1500, el mismo año en que entraron en Polonia y Rusia, la Dieta de Augsburgo los expulsó de Alemania. En 1505 Jacobo IV de Escocia les concedió un salvoconducto y saltaron a Dinamarca. Llegaron a Suecia en 1512, y en 1514 a Inglaterra, de donde se los expulsaría, bajo pena de muerte, en 1563. Antes de eso, en España se les dio a "escoger" en 1539 entre la sedentarización o seis años de galeras, y en 1540 los obispos de Bélgica ordenaron su expulsión bajo pena de muerte[16].

A partir de finales del siglo XVI se sucederán en toda Europa pragmáticas, leyes y decretos contra el modo de vida de los gitanos. La dinámica de estas disposiciones será contradictoria (se les obliga a sedentarizarse al tiempo que se les impide la entrada en muchas ciudades, se les obliga a asimilarse al tiempo que se les concentra en determinados barrios, se les obliga a trabajar en oficios reconocidos al tiempo que se les impide la entrada en los gremios…). La tenacidad de los gitanos, sus estrategias de ocultamiento, de multiocupacionalidad (como la llama Teresa San Román), de seminomadismo o itinerancia circuscrita, de adaptación a las circunstancias cambiantes de la legislación, la capacidad para cruzar fronteras o para aliarse en ocasiones con la población autóctona realizando trabajos imprescindibles, hacen que los gitanos de toda Europa se resistan a la asimilación y conserven sus propios caracteres culturales más o menos intactos hasta la actualidad.

Ante la ausencia de testimonios escritos propios y lo negativo de los ajenos, resultan valiosas las referencias de un personaje peculiar que se acercó al mundo gitano con interés y curiosidad romántica en la primera mitad del siglo XIX: George Borrow. En sus viajes por buena parte de Europa como predicador protestante tuvo oportunidad de contactar con grupos gitanos cuya lengua aprendió, traduciendo e incluso publicando el Evangelio en caló (entre su producción literaria se encuentra La Biblia en España, interesantísimo libro de viajes estudiado por Manuel Azaña).

O salto a América, o século XIX e a segunda gran diáspora

El salto de los gitanos hacia América corrió parejo a la propia diáspora de los europeos. El incansable pueblo gitano emprendió entonces una nueva migración. Se sabe que Cristóbal Colón, en su tercer viaje de 1498, introdujo a los primeros tres gitanos que pisaban el nuevo mundo. Se sabe también que Inglaterra y Escocia enviaron remesas de gitanos a sus colonias americanas de Virginia, en el siglo XVII[17] y Luisiana. La práctica de la deportación a América fue seguida ese mismo siglo por Portugal[18]. Según este autor, los gitanos españoles solamente podían viajar a América con permiso expreso del rey. Felipe II decretó en 1570 una prohibición de entrada a los gitanos en América, y ordenó el regreso de los ya enviados. Se conoce el caso de un herrero gitano (Jorge Leal) que consiguió autorización para viajar a Cuba en 1602. Habría que esperar a la pragmática de 1783 para que los gitanos tuviesen permiso de residencia en cualquier parte del reino.

Imaxen idealizada dunha xitana e seu fillo, pintada por William-Adolphe Bouguereau no século XIX.

Entre finales del XVII y mediados de siglo XIX se produjo otro movimiento hacia el oeste de una numerosa población gitana, huyendo de la esclavitud o bien aprovechando su abolición en Moldavia y Valaquia en 1860[19] o como consecuencia del recrudecimiento de la persecución en Europa occidental (especialmente en Francia y Alemania). Los gitanos emigraron a América Latina en un número que, como siempre, sigue siendo un misterio. Según Koen Peeters la independencia de Serbia en 1878 aceleró esa salida, y las causas que explican en nuevo éxodo masivo pueden ser varias: "En primer lugar, a la presión de asimilación; en segundo lugar, a las nuevas posibilidades en sus actividades laborales; y, en tercer lugar, a como motivos comunes a otros emigrantes de Serbia, como pueden ser, por un lado, la idea de que en el Nuevo Mundo tenían muchas posibilidades de conseguir grandes fortunas, las leyes que favorecieron la inmigración o también la aparición de nuevas posibilidades en lo que respecta a medios de transporte"[20]. También en torno a 1860 se registra la salida de gitanos británicos (“romnichels”) y a principios del siglo XX hubo una nueva partida en masa de gitanos valacos.

A oleada migratoria detúvo-se co comezo da Primeira Guerra Mundial, e non volveu a reiniciarse hasta 1989, ano en que dióu-se comezo a terceira gran diáspora, todavía en curso.

Século XX, persecuzón e exterminio

A detenzón do fluxo migratorio a principios do século XX no significou una mexora das condizóns de vida dos xitanos. As disposizóns legais continaron sendo inútiles (como-lo que había sido antes) á hora de asimila-los. En Francia, por exemplo, unha "lei sobre o exercizo das profesións ambulantes e sobre a circulazón de nómadas" obrigaba en 1912 a proveer-se dun "carné antropométrico de identidade" que debía ser xellado en cada desprazamento.


A medida que se acerca la Segunda Guerra Mundial la persecución (al socaire de las nuevas teorías pseudocientíficas) se hizo más dura. El gobierno prusiano, por ejemplo, decidió acabar con la “molestia gitana”[21] mediante un acuerdo internacional diseñado para acabar con su forma de vida. En Baviera se elaboró en 1905 un "Libro gitano", con un censo inicial de 3000 individuos que pronto aumentaría con la colaboración de otros estados germanos. El estado de Baviera autorizó el castigo a trabajos forzados a todo gitano que no pudiera demostrar tener un trabajo estable, y la República de Weimar extendió esta medida a toda Alemania. Los censos de gitanos se multiplicaron en toda Europa (Francia, Inglaterra) y en Suiza, en 1926 comenzó la ominosa costumbre de secuestrar niños gitanos para ser educados entre no gitanos, práctica que solo se abandonaría en 1973.

Ficheiro:Belzec staff.jpg
Guarnición do campo de concentración de Belzec, onde foron exterminados o menos 2500 xitanos alemanes

El auge del nazismo y los excesos de la Segunda Guerra Mundial se cebaron con crueldad en los gitanos. Tomando como base los anteriores censos, el Centro de Investigación para Higiene Racial y Biología Poblacional del Reich comenzó a analizar la cuestión gitana. Tras unos momentos de duda, en los que se estuvo a punto de clasificar a los gitanos dentro de la raza aria, Himmler ordenó su internamiento, y finalmente su ejecución en masa. En lengua gitana se llama a este proceso de exterminio “o porraimos”, o “porrajmos”, la destrucción. Como siempre, se desconoce el número exacto de víctimas. Las estimaciones van desde 50.000-80.000 (Denis Peschanski, La France des camps, l'internement 1938-46, Gallimard, 2002, p. 379) hasta "500.000-1.500.000… Sólo en Auschwitz-Birkenau murieron más de veinte mil gitanos. Y en un sólo día, el 3 de agosto de 1944, los últimos 2.897 habitantes de las barracas gitanas de Auschwitz, incluyendo mujeres y niños, dejaron para siempre de cantar y darse entusiasmo"[22]. El genocidio gitano es un fenómeno relativamente desconocido, en el que colaboraron con más o menos interés (al igual que en el genocidio judío) las poblaciones autóctonas.

En la Europa central y del este bajo regímenes comunistas, los gitanos sufrieron políticas de asimilación y restricciones a su libertad cultural. En Bulgaria, se prohibió el uso de la lengua romaní y la representación de música romaní en actos públicos. En Checoslovaquia, decenas de miles de gitanos de Eslovaquia, Hungría y Rumania fueron reasentados en regiones fronterizas de Moravia, y se prohibió su estilo de vida nómada. En Checoslovaquia, donde se les calificó de "estrato social degradado", mujeres romaníes fueron sometidas a esterilizaciones como parte de la política del Estado para reducir su crecimiento demográfico. Esta política se puso en práctica mediante incentivos financieros, amenazas de retirada de subsidios sociales, desinformación y esterilización involuntaria[23].

A principios de la década de 1990, Alemania deportó a decenas de miles de inmigrantes a Europa Central y del Este. El 60% de unos 100.000 ciudadanos rumanos deportados de acuerdo con un tratado de 1992 eran gitanos.

En el tercer cuarto del siglo XX comenzó también un importante movimiento asociativo gitano, en especial, a partir del Primer Congreso Gitano de Londres, de 1971.

Século XX, a terceira fran diáspora

Poboado xitano en Eslovaquia

Ca caída do muro de Berlín en 1989, o desmantelamento dos estados autoritarios de Europa Central e do este e a crissi económica e, espezalmente, por causa da guerra de Yugoslavia, comeza a terceira gran diáspora xitana. Este movimento migratorio (que novamente pasa desapercibido pra a opinión pública), realiza-se, como é habitual, deste pra oeste. As estimazóns son duns 200.00 - 280.000 xitanos desprazados do este pra o oeste europeo desde 1960 hasta 1997.

Ó deteriorarse a situazón política da antiga Yugoslavia unos 40.000 [[[xitanos]] chegaron a Italia e outros 30.000 a Austria. [24]. A crisis económica ha xenerado tambén una intensa ruta migratoria desde Romania ós países da Europa próspera en una cantidade todavía por calcular. As leis de ciudadanía discriminatorias en Chequia[25], por exemplo, son un exponente de viexas e novas formas de discriminazón.

Según os informes do Banco Mundial[26] en Europa hái unha poboazón de ente 7 e 9 millones de xitanos, dos que alrededor de 2 millóns viven en Rumanía, aunque porcentualmente a presenza máis alta do pobo xitano é a da Repúblicade Macedonia, onde representa o 11% da poboazón.[27] A mayor parte da poboazón xitana de Centro Europa na zona balcánica vive con menos de 3 euros ó día por persona e un 89% dos xitanos búlgaros no han podido cursar estudios primarios.

Notas

  1. {{{Familia}}}, {{{Alias}}} ({{{Ano}}}), gitano, na. (Vigésima segunda edición ed.), Espasa, Dicionario de la Real Academia
  2. 2,0 2,1 Fraser, Angus, Los gitanos, p. 26 y sig.
  3. A Brief History of Romani Linguistics Cronoloxía de lingüística romaní, na página web do proxecto romaní da la Universidade de Manchester.
  4. Francisco de Sales Mayo (1870) El Gitanismo. Historia, costumbres y dialecto de los gitanos, Madrid, pp. 44s.
  5. Rüdiger, Johann C. C. Von der Sprache und Herkunft der Zigeuner aus Indien, In: Neuester Zuwachs der teutschen, fremden una allgemeinen Sprachkunde in eigenen Aufsätze, 1. Stück, Leipzig 37-84. Disponible en Internet en traduzón inglesa: On the Indic Language and Origin of the Gypsies. Una discusión académica interesante sobre o artigo de Rüdiger é a de Yaron Matras: The Role of Language in Mystyfying and De-mystifying Gypsy Identity.
  6. www.yhrd.org
  7. Origins and Divergence of the Roma (Gypsies), David Gresham, Bharti Morar, Peter A. Underhill, et alter, Am J Hum, 2001 ; Wells et alter, “The Eurasian Heartland : A continental perspective on Y-chromosome diversity.
  8. Kalaydjieva.
  9. [1]
  10. A Chronology of significant dates in Romani history
  11. Les Tsiganes du IX au XIVe siecle
  12. Historia del pueblo gitano.
  13. En Teresa San Román, La diferencia Inquietante, ed. Siglo XXI, Madrid, 1997, pág 4.
  14. [2]
  15. Unión Romaní.
  16. [3]
  17. Gitanos, Universidade de Missouri, EEUU.
  18. Discurso, Navarro.cl.
  19. Rumanos, PDF.
  20. I Tchatchipen. Revista trimestral de investigación gitana, nº 48 (octubre-diciembre 2004).
  21. [4]
  22. [5]
  23. Silverman, Carol. “Persecution and Politicization: Roma (Gypsies) of Eastern Europe.” Cultural Survival Quarterly, Summer 1995. Helsinki Watch. Struggling for Ethnic Identity: Czechoslovakia’s Endangered Gypsies. Nueva York, 1991.
  24. Arayici, Ali: Algunas reflexiones sobre la minoría gitana en Europa.
  25. Victimas.
  26. (en inglés) About the Roma.
  27. (en inglés) Mapa con la distribución de población gitana en Europa central en 2006.

Bibliografía

  • Teresa San Román. La diferencia inquietante. Ed. Siglo XXI, Madrid, 1997. ISBN 84-323-0951-6
  • Antonio Gómez Alfaro. La gran redada de gitanos: España, prisión general de gitanos en 1749. Ed Presencia Gitana, Madrid, 1993, ISBN 8487347096
  • Angus Fraser, Los gitanos, Ed. Ariel, Barcelona, 2005, ISBN 8434467801.
  • Modelo:Ref-libro Incluye un detallado resumen del inédito de Terrence Kaufman "Gypsy wanderings and linguistic borrowing" (1973)

ligazóns externas