Catedral de Santa María de Tui

Catedral de Santa María de Tui
Tui
Instancia de catedral católica monumento concatedral
Estilo arquitectura románica
Persoas e organizacións
Diocese diocese de Tui-Vigo
Dedicado a Santa María
Datas e cronoloxía
Fundación século XI
Localización
Situado en Tui  País España Coordenadas  42°02′46″N 8°38′39″O
Patrimonio cultural
Ben de Interese Cultural Data 3 de xuño de 1931 Identificador RI-51-0000827
Fontes e ligazóns
Páxina WEB catedraldetui.com
Redes
Wikidata C:Commons

A catedral de Santa María de Tui é un templo católico situado na cidade de Tui, próxima á beira do río Miño. É sé da diocese de Tui-Vigo, convertida en sé episcopal durante o reino suevo. O edificio actual foi iniciado cara a 1120 en estilo románico, e foi finalizado cara a 1225 coa fachada xa de estilo gótico, ano no que foi consagrada polo bispo Estevo Egea. En 1931 foi declarada Ben de Interese Cultural (BIC).

Historia

Fachada occidental gótica.

Dáse por feito a existencia dun templo anterior que estaría situado no mesmo sitio que a actual sé. Dunha banda, hai datos fiables da existencia da diocese tudense como tal desde o século VI, cos bispos Anila (que figura como participante no Segundo Concilio de Braga) e Neufila. Doutra banda, consérvase algún rastro do vello edificio, por exemplo, aos pés da imaxe de Santo Epitacio, na porta norte.

A construción da actual puido iniciarse cando a diocese se viu libre das invasións normandas e sarracenas, en tempos de estabilidade e paz.

Edificio principal e claustro

A construción comezou no ano 1120, en estilo románico. Románica é a planta de cruz latina e a portada norte e tamén da época debe ser a primitiva sala capitular do século XII, que hoxe dá ao claustro. O edificio principal rematouse en estilo gótico (ou románico tardío), no que se fixeron as bóvedas e a porta principal.

Este salto de estilos e a diferenza entre os muros de carga románicos e os remates góticos, moito máis altos do que nun principio estarían pensados motivou, a longo prazo problemas estruturais que tiveron que ser compensados coa colocación dos tirantes tan característicos desta catedral. Os primeiros tirantes colocáronse xa no século XV e os últimos, onde están os órganos, a primeiros do século XVIII. Hai que facer notar que, ademais dos tirantes da nave central, que son os máis visibles, bos parte dos arcos das naves laterais teñen tamén un reforzo que crea o curioso efecto de arcos "tortos".

Xa en pleno estilo gótico cisterciense construíuse o claustro, peza case única nas catedrais de España. Ao longo do tempo sufriu diversas reformas:

• No século XV, para reforzar o sistema defensivo, engadiuse a Torre dos Soutomaiores.
• No século XVI, aproveitando o paso de ronda superior do claustro, construíuse o pazo e dependencias episcopais.
• No século XX, nos anos 50, coincidindo co traslado da sé episcopal a Vigo, derrubáronse estas dependencias (excepto o lado leste), e volveron quedar visibles as construcións defensivas (ameas e torre).

Capelas e outros engadidos

No século XIV construíuse a capela de Santa Catarina, actual museo catedralicio, reformada entre finais do século XVII e principios do XVIII.

Entre 1419 e 1464 o bispo Xoán Fernández de Soutomaior mandou construír a capela do Sacramento, que exteriormente é unha torre defensiva.

En 1530, o bispo Diego de Avellaneda mandou refacer o ciborio, en estilo renacentista.

A capela de san Telmo foi construída en dúas fases. O bispo Diego de Torquemada mandou construír a primeira parte en 1578, onde está o seu sartego. En 1732 mandouse construír a segunda parte, en estilo barroco e rematada por unha cúpula.

Retablos e decoración

Do século XVI é o antigo retablo maior da catedral, do que só se conservan algúns fragmentos.

A época que domina na decoración interior é o barroco, séculos XVII e XVIII:

• O coro, e o mobiliario da sancristía, de 1699.
• O retablo da Expectación, de 1722, pero coa imaxe principal do 1600.
• De 1755, é o retablo chamado do Monumento.
• O curioso e orixinal retablo-relicario de San Telmo é tamén de mediados do século XVIII.
• O retablo das Ánimas da Capela de San Pedro, de 1713.
• Os órganos, tal como se conservan, de 1714.
• En 1766, o retablo rococó da capela do Sacramento.

Arquitectura

A catedral é o máximo expoñente do patrimonio artístico de Tui. Sitúase na parte máis alta da localidade, na croa do antigo castro Tide que debeu existir antes do inicio da nosa era. Ten planta de cruz latina, máis os engadidos, e tres naves.

Da época do románico consérvase a planta, a portada norte e a iconografía dos capiteis. Tamén contén elementos de estilo gótico na última parte construída, na fachada principal, datada aproximadamente no ano 1225. Este dato ten importancia, xa que foi a primeira construción de estilo gótico de toda a Península Ibérica.

A súa situación, nun punto elevado da fronteira con Portugal, determina o seu uso. Ademais das propias dun templo católico, a catedral desempeñaba un papel central como fortaleza na defensa da cidade, como proban a torre da homenaxe ou dos Soutomaior e as ameas que arrodean o claustro. Esta dobre función tamén aparece en edificios como a catedral de Almería.

Exterior

Portada norte

Porta norte.

De estilo románico, cun engadido superior gótico. A porta, de arco de medio punto presenta uns arcos dobres de descarga, ten arquivoltas con decoracións xeométricas (a última con axadrezado) e un tímpano liso sostido por canzorros de cabezas animais, que semellan un carneiro e un lobo. Sobre a porta está a imaxe de Santo Epitacio que aínda conserva algo da policromía orixinal, segundo a tradición, primeiro bispo de Tui. A estatua do bispo está pousada sobre pedestal prerrománico, probablemente aproveitado da antiga construción anterior.

A portada permite, ademais, facerse unha idea do xeito exterior que tería o proxecto románico inicial.

Pórtico Real

Portada gótica, coas figuras das columnas e o tímpano en dous niveis.

Artigo principal: Pórtico real da Catedral de Tui.

Situado na fachada oeste, con iconografía de mediados do século XIII. Ten oito pares de columnas con estatuas que representan, de esquerda a dereita, Moisés, Isaías, san Pedro e san Xoán Bautista, do outro lado, o profeta Daniel, Xeremías e Berenguela ou Orraca de Portugal e Afonso IX ou Fernando II, reis e raíñas que favoreceron a construción da catedral.

No tímpano desta fachada, dividido en dous niveis, aparecen as seguintes escenas:

• Escena da Natividade, no plano inferior: coa anunciación aos pastores á esquerda, a Virxe co Neno no centro, nunha cama con dosel, ao seu carón, un algo apartado, San Xosé, e á dereita o que podería ser o anuncio á profetisa Ana. Resulta moi orixinal a escena central da Virxe: dunha banda, aparece nunha cama con dosel, o que estaría moi lonxe do relato evanxélico, porén, tras ela está o Neno Xesús nun berce ou presebe e asomando as cabezas, a mula e mailo boi, tal como o relatan os evanxeos apócrifos.
• Escenas dos Magos: á esquerda, os Magos visitan a Herodes, no centro, Adoración ao Neno Xesús. Como na escena anterior, á dereita, en segundo plano está san Xosé. Sobre as escenas, unha representación da Xerusalén celeste. Na pedra do fondo, aínda se poden ver restos da policromía orixinal.

As arquivoltas, de arco apuntado, que pechan o conxunto da porta, están decoradas con motivos florais.

Interior

Tirantes e un dos órganos.

A catedral, con planta de cruz latina, está dividida en tres naves. Da súa arquitectura destacan os tirantes que van de columna a columna e que axudan a manter firme a estrutura da fábrica e os reforzos, non tan visibles, que teñen algúns dos arcos das naves laterais.

Os tirantes son necesarios posto que a estrutura da catedral está lixeiramente inclinada e afundiría sen eses reforzos. A causa deste problema estrutural está en problemas de alicerces que a catedral ten desde a súa construción, aínda que a lenda popular os xustifica no terremoto de Lisboa de 1755 (40 anos posterior á construción dos devanditos tirantes).

No interior, entrando desde o pórtico real e seguindo a construción en sentido contrahorario destaca:

Capela de Santa Catarina

Hoxe Museo Catedralicio. Cunha colección vestes litúrxicas, obxectos pertencentes a bispos da diocese e de arte sacra entre a que destacan unha Virxe co Neno do século XIV e unha imaxe da Virxe Preñada, ou pezas como:

• Copón de coco (século XV).
• Talla da Virxe co Meniño ou a Patroa (século XIV).
• Fragmento de Retablo Maior (1520).

Entre esta capela e o seguinte punto de interese áchase un conxunto escultórico chamado Pranto por Cristo morto, unha parte do antigo altar maior.

Retablo da expectación

Popularmente coñecido como ‘’Altar da preñada’’. Situado no brazo sur do cruceiro da catedral, é un retablo barroco, de 1722, que substituíu a un anterior, do século XVII.

O retablo en si é unha representación da historia da salvación bíblica cuxa figura central é a Virxe preñada de Xesús.

Está presidio no alto por unha representación da Santa Trindade. Á dereita e esquerda dela, as figuras de Adán e Eva que acaban de ser expulsados do Edén, con xesto doente. Baixo a Trindade, o patriarca Abraham. No corpo central Máis preto da virxe, as imaxes de rostro severo de profetas e personaxes do Antigo Testamento, dous a cada lado da virxe e mirando cara a ela.Rodeando a estes, medallóns con escenas referidas ao misterio da encarnación. Desde a esquerda embaixo e no sentido das agullas do reloxo: Anunciación, Visita a súa curmá Isabel, natividade, presentación do neno no templo de Xerusalén e adoración do Magos.

E no centro físico e do relato do retablo, a Virxe da O no seu camarín sostido por tres anxos.

Imaxe da Virxe da Esperanza, no retablo da Expectación.

A imaxe que preside o retablo sufriu diversos cambios. Para o retablo do século XVII fíxose unha imaxe propia. Cando se fixo o novo retablo barroco, o actual, mantívose a imaxe do retablo anterior. Polo 1960 trasladouse un retablo de Nosa Señora da Esperanza que estaba no fondo da nave do evanxeo, segundo se entra na catedral á esquerda, á capela de san Telmo. Aproveitouse entón para levar a imaxe do retablo da expectación ao museo catedralicio e colocouse no seu sitio a imaxe da nosa señora da Esperanza, que preside hoxe o retablo.

Sobre o camarín da virxe foi colocada unha imaxe da Virxe do Pilar, en tempos do bispo Castañón, que era aragonés e devoto desta imaxe. Esta imaxe, allea á idea inicial racha coa mensaxe do retablo e tampouco aporta nada desde o punto de vista artístico.

É a peza de imaxinería máis salientable de toda a catedral. Ademais é centro dunha vizosa piedade popular.

Capela de San Telmo

Retablo-relicario da capela de san Telmo.

Tamén chamada das reliquias, no lado sur da cabeceira. Foi construída en dúas fases. O bispo Diego de Torquemada mandou construír a primeira parte en 1578, onde está o seu sartego. En 1732 mandouse construír a segunda parte, en estilo barroco e rematada por unha cúpula.

Esta segunda ampliación doulle á capela dúas características moi distintas. Dunha banda, adiantou a capela por diante do altar maior, convertíndoa no punto máis ao leste de toda a catedral. En segundo lugar, como non se dispuña de terreo sobre o que facer a obra, adoptouse a solución de construír un arco sobre a rúa (hoxe rúa Párroco Rodríguez Vázquez)que pasaba por diante da cabeceira da catedral, nun plano inferior, e sobre ese arco facer a ampliación.

Presidindo a capela sitúase o retablo-relicario, tamén barroco, con diversas reliquias de San Telmo: busto de prata dourada de san Telmo, o seu bastón, tamén en relicario de prata; e doutros santos relacionados coa diocese: San Antimio, San Binardo, San Abundio e San Valerio.

O retablo ten unha soa imaxe, de san Telmo, presidíndoo no arco superior. O corpo está constituído por paneis, que en realidade son as portas dos distintos departamentos do relicario.

• Capela de San Pedro, reedificada polo bispo Pedro Beltrán a finais do XV.

Capela Maior

Acolle o Coro da Catedral, o altar maior e a sé episcopal.

• Coro: o coro foi realizado en 1699 polo leonés Castro Canseco, excepto a cadeira prelacial (no centro do nivel superior, policromada) coa imaxe de San Telmo e baldaquino, que é obra do, talvez, tudense Xoán Davila. Conta con cadeiras en dous niveis, orixinalmente o superior estaba reservado aos cóengos do Cabido e o inferior quedaba para os beneficiados, membros do Cabido de rango menor. Destacan a decoración dos respaldos das cadeiras, con relevos de imaxes de santos e unha franxa central con escenas tamén en relevo da vida de San Telmo, patrón da cidade.

Orixinalmente e como sucedía en tódalas catedrais –aínda pode verse nalgunhas como Lugo ou Toledo– o coro, en forma de U, ocupaba o centro da nave central, co lado aberto apuntando á porta principal e pechado por un retablo. Despois da reforma litúrxica do Concilio Vaticano II trasladouse ao altar maior, excepto unhas poucas cadeiras que quedaron no sitio, baixo os órganos.

• Os órganos son do século XVIII, a súa decoración é de estilo tipicamente barroco, o da epístola coroado por un Santiago Matamoros e o do evanxeo por unha imaxe de san Telmo. O órgano da epístola foi restaurado e posto en funcionamento nos anos 90 do século XX.
• Sala capitular: anexa á catedral e agora integrada no arquivo histórico diocesano, conserva frescos do século XV.

• Capela de Santiago Apóstolo.
• Sancristía. Con mobiliario do tempo do coro e altorrelevos en madeira que presentan unha serie de mártires. Destaca tamén un crucifixo coa cruz en ébano con remates en prata e a figura de Cristo en marfil.
• Retablo do Monumento. Situado sobre a porta do cruceiro norte. É un curioso retablo que conta cunha escaleira monumental desmontable que se garda dentro do propio retablo. Durante o ano a escaleira queda desmontada e o retablo está presidido por unha imaxe procesional de san Telmo. Para a Semana Santa, retírase a imaxe e móntase a escaleira para usar o retablo como “Monumento” na celebración do Xoves Santo.
• Capela do Sacramento ou de Santo André.

Claustro

O claustro é o único gótico conservado orixinalmente en todas as catedrais de Galicia. Construído no século XIV en estilo gótico cisterciense con arcadas oxivais sostida por duplas columnas e bóveda de cruzaría. O espazo ofrece unha interesante mostra de pezas arqueolóxicas atopadas na zona do Baixo Miño: sartegos visigodos, escudos nobiliarios, restos castrexos...

Dentro do claustro consérvanse tamén:

Nocturna. En primeiro plano, menos iluminado, as ameas do claustro e a torre dos Soutomaior.

• Torre dos Soutomaior, tamén chamada torre da homenaxe: consonte coa súa dupla función relixioso-defensiva, o claustro ten, no seu piso superior, un camiño de ronda, protexido por ameas que, na súa esquina suroeste, conta cunha torre de homenaxe propia dun castelo. Unha escaleira une claustro, paso de ronda e alto da torre dos Soutomaiores. Co escudo da familia no alto da parte exterior.
• No lado que dá ao Miño atopamos, defendida por dous leóns de pedra, a entrada ao antigo palacio episcopal, ao que se accede por unha escalinata de pedra. É unha construción sinxela, con reformas e engadidos de distintas épocas. Destaca a galería coas vistas sobre a cidade vella, o Miño, Valença e o val do río Louro.
• Ao seu carón e nun plano máis baixo que o claustro, está a vella sala capitular, do século XII, con arcos de medio punto e banco corrido.

Lendas relacionadas coa catedral

A catedral de Tui ten as súas propias lendas que, dunha forma ou doutra, axudan a situala no seu contexto histórico e sociolóxico.

A orixe dos tirantes

Tirantes. Apréciase que son de distintos estilo e épocas.

Os tirantes da catedral foron colocados entre os séculos XV e XVIII debido aos problemas estruturais da fábrica do edificio, seguramente causados pola diferenza de altura entre a prevista fábrica románica, máis baixa, e a gótica que efectivamente se realizou.

Pero é fama en Tui que os problemas da catedral veñen do Terremoto de Lisboa de 1755, que afectou a toda a fachada atlántica da Península Ibérica e que, certamente, foi unhas das catástrofes naturais máis destrutivas das que se ten constancia. E que foi este terremoto o que obrigou a colocar os tirantes. Aínda máis, afirma a lenda que primeiro e por indicacións dos expertos, colocáronse uns poucos. Pero, como continuaran os problemas e o edificio seguía torcendo, estes mesmos expertos ditaminaron que a catedral non tiña remedio e estaba condenada á ruína. Remata a lenda dicindo que o pobo non aceptou esta situación e que foron os canteiros de Tui os que, en contra dos expertos, e con só o seu bo oficio reforzaron o edificio con máis tirantes e así salvaron a catedral.

O certo é que os tirantes se construíron xa desde o século XV e que o último data de 1715, mentres que o terremoto de Lisboa aconteceu tempo despois, en 1755.

Igrexa do convento de Ganfei, onde chegaría o suposto túnel.

O túnel

A lenda fala que a raíña Urraca mandou facer un túnel que sairía desde a parte posterior da catedral e chegaría a Valença. Segundo versións podería servir para mover tropas silandeiramente, para fuxir en caso de apuro ou para facilitar discreción en asuntos amorosos.

Noutra versión da lenda o túnel sae do claustro da catedral para que, en caso de asedio ou calquera perigo, permitir a bispo e cóengos fuxir con seguridade. A partir de aquí, a lenda tamén se separa en dúas versións. Segundo a máis modesta, o túnel chegaría ata a a beira do Miño, para alí coller un barco co que ir a lugar seguro. A segunda versión, máis afoutada, afirma que o túnel atravesaría baixo o río Miño e desembocaría en Portugal, concretamente na abadía de Ganfei, na veciña Valença.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes da catedral de Tui.

• 
  Vista da catedral.
• 
  Detalle das esculturas policromadas do pórtico.
• 
  Outra imaxe da portada.
• 
  Portada e arcada da cubrición.

Véxase tamén

Bibliografía

• Cameselle Bastos, Domingo e Iglesias Almeida, Ernesto: La Catedral de Tui: historia y arte, Edilesa, 1993. 32 páxinas. ISBN 84-8012-047-9.
• Castillo, Ángel del (1987) [1972]. Inventario Monumental y Artístico de Galicia (Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia) (2ª ed.). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza. pp. 611–613. ISBN 84-85728-62-9. 

Outros artigos

• Concatedral de Santa María de Vigo
• Pórtico real da Catedral de Tui

Ligazóns externas

• Páxina oficial da Catedral
• Amigos da Catedral de Tui.
• Catedral de Santa María de Tui en Turgalicia.
• "La colina de piedra" Galicia para el mundo, TVE, en YouTube (en castelán).
• Blog Galicia Mágica.