Afonso VIII de Castela
.svg){kind=small}
Afonso VIII de Castela, nado en Soria o 11 de novembro de 1155 e finado en Gutierre-Muñoz (Ávila) o 5 de outubro de 1214, foi un nobre castelán, rei de Castela [1] dende 1158. Chamado tamén Afonso VIII de Borgoña, Afonso o das Navas e Afonso o Nobre.
Minoría de idade
[editar | editar a fonte]Era o único fillo de Sancho III e Branca de Navarra. Ó morrer o seu pai, o 31 de agosto de 1158, só tiña tres anos de idade, polo que se lle asignou como titor a Gutiérrez Fernando de Castro. Este nomeamento, que levaba implícita a rexencia do reino, orixinou unha sanguenta rivalidade entre dúas poderosas familias nobiliarias, a galega dos Castro, á que pertencía o titor do rei, e a castelá dos Lara que pretendían dita tutela. Lograron facerse co xove rei, ó que trasladaron a Haza, dentro da súa zona de influencia.
Esta rivalidade derivou case nunha guerra civil, e nun período de desgoberno que foi aproveitado polos reinos veciños. En 1159 o rei navarro Sancho IV apoderouse de Logroño e de amplas zonas de A Rioxa, mentres que o tío do xove Afonso, o rei leonés Fernando II, fíxose con Burgos.
A proximidade de Fernando II, aliado dos Castro, ó lugar onde os Lara custodiaban a Afonso VIII, fixo que estes o trasladasen a Soria onde permaneceu ata 1162, cando os Lara, acosados por Fernando, que conquistara as cidades de Segovia e Toledo, decidiron entregarllo ó seu tío, aínda que o impediu a intervención dun fidalgo, que sacou ó pequeno do pazo real, poñéndoo baixo a custodia das vilas leais do norte de Castela, primeiro no castelo de San Esteban de Gormaz, e despois en Atienza e Ávila, cidade que desde entón recibe o título honorífico de "Ávila del Rey" ou "Ávila de los Leales", pola defensa que fixo do xove monarca.
Reinado
[editar | editar a fonte]Ó cumprir quince anos en 1170, acadando a maioría de idade, Afonso VIII foi proclamado rei de Castela nas Cortes que se convocaron en Burgos. Tras isto casou con Leonor de Plantagenet, filla de Henrique II de Inglaterra e de Aliénor de Aquitania, que achegou como dote o condado de Gascuña.
O seu primeiro obxectivo como monarca foi a recuperación dos territorios que lle foran arrebatados ó reino durante a súa minoría de idade. Aliouse co rei aragonés Afonso II o Casto, logrando arrebatar en 1173 a Sancho IV as comarcas que usurpara.
Esta alianza con Aragón quedou reforzada ó casar Afonso II coa súa tía Sancha.
En 1174 cedeu á Orde de Santiago a vila de Uclés (na actual provincia de Cuenca), sendo desde entón a casa principal da orde. Desde esta praza iniciou unha ofensiva contra os musulmáns, que culminou coa reconquista de Cuenca en 1177. A cidade rendeuse o 21 de setembro, festividade de San Mateu, celebrada desde entón polos conquenses.
En 1179 firmou co seu aliado aragonés o tratado de Cazorla, polo que os dous monarcas se repartiron sobre o papel, xa que non tivo resultados reais, os territorios do reino navarro, e ademais fixaron as zonas de conquista dos territorios musulmáns que cada monarca podía emprender, variando o ata entón vixente tratado de Tudilén, que firmaran Afonso VI e Ramón Berenguer IV. Polo novo Tratado de Cazola, o reino de Murcia pasaba a Castela, e a cambio o rei aragonés viuse libre do vasalaxe que debía a Afonso VIII.
No inverno de 1180 firmou en Carrión de los Condes o Fuero de Villasila y Villamelendro, trala petición efectuada polos responsables das citadas vilas.[2]
Tras fundar Plasencia en 1186, e coa intención de unificar á nobreza castelá, relanzou a reconquista, recuperando parte da Rioxa que estaba en mans navarras. Estableceu unha alianza con tódolos reinos peninsulares cristiáns (Portugal, León, Navarra e Aragón) para proseguir ordenadamente conquistando as terras ocupadas polos almohades.
En 1188 reuniuse en Carrión de los Condes co seu sobriño Afonso IX que acababa de suceder ó seu pai, Fernando II, como rei de León. Os dous monarcas firmaron un pacto de boa vontade, que Afonso VIII axiña rompeu para, aproveitando a debilidade do novo rei leonés no seu propio reino, invadir León e facerse con varias poboacións, entre elas Valencia de Don Juan e Valderas, e que iniciou un período de hostilidades que durou ata o 20 de abril de 1194, coa firma do tratado de Tordehumos. Nel o rei castelán comprometíase a devolver os territorios conquistados, e o leonés comprometíase a casar coa filla de Afonso VIII, Berenguela e, de morrer sen descendencia o reino de León pasaría a ser anexionado por Castela.
O acordo co reino de León permitiulle romper a tregua que mantiña cos almohades desde 1190, e iniciou incursións xunto ó arcebispo de Toledo, Martín López de Pisuerga, chegando ata Sevilla.
O califa almohade Abu Yaqub Yusuf al-Mansur, que se encontraba no norte de África, cruzou o estreito de Xibraltar e desembarcou en Tarifa á fronte dun poderoso exército, co que se dirixiu cara terras castelás. Afonso VIII recibiu a noticia e reuniu ó seu exército en Toledo, e aínda que conseguiu o apoio dos reis de León, Navarra e Aragón para facer fronte á ameaza almohade, non esperou a chegada das tropas e dirixiuse cara Alarcos, unha cidade-fortaleza en construción situada na actual provincia de Cidade Real, xunto ó río Guadiana. O 19 de xullo sufriu unha forte derrota, que supuxo unha importante perda de territorio e a fixación da nova fronteira entre Castela e o Imperio almohade nos montes de Toledo.
Batalla das Navas de Tolosa
[editar | editar a fonte]Trala batalla de Alarcos, Afonso VIII encontrouse nunha perigosa situación, que en 1212 levou á posible perda de Toledo e de todo o val do Texo, polo que o rei solicitou ó papa Inocencio III a predicación dunha cruzada, á que non só responderon os seus súbditos casteláns, senón tamén os aragoneses co seu rei, Pedro II o Católico, os navarros dirixidos por Sancho VII o Forte, e ordes militares como as de Calatrava, do Temple, de Santiago e de Malta.
Con todos eles, e trala recuperación dos enclaves do val do Guadiana (Calatrava, Alarcos, Benavente...) alcanzou a esperada vitoria sobre o califa almohade Miramamolín na batalla das Navas de Tolosa, producida o 16 de xullo nas inmediacións de Santa Elena (Xaén).
Afonso VIII morreu en 1214, sendo sepultado xunto á súa esposa no Mosteiro de Las Huelgas de Burgos, panteón dos reis de Castela que el mesmo fundara.
Afonso VIII foi o fundador do primeiro estudo xeral español, o studium generale, en Palencia, que decaeu trala súa morte. Ademais, a súa corte foi un importante instrumento cultural, coa acollida de trobadores e sabios, especialmente pola influencia da súa esposa gascoa dona Leonor (irmá de Ricardo Corazón de León).
Nupcias e descendencia
[editar | editar a fonte]O rei casou en setembro de 1170 en Burgos con Leonor de Plantagenet, filla de Henrique II de Inglaterra e de Aliénor de Aquitania. A influencia política e cultural da raíña foi notable, e profesáronse amor sincero. Da súa unión naceron catorce fillos:
- Sancho (1172);
- Fernando (1173-1179);
- Sancho (1180-1181);
- Berenguela, (nada en Segovia o 1 de xuño de 1180 e finada no Mosteiro de Las Huelgas o 8 de novembro de 1246). Foi raíña de Castela (1217) e esposa de Afonso VIII de León;
- Sancha (1181-1184);
- Henrique (1182-1183);
- Fernando (1183);
- Urraca (1187–1220). Raíña consorte de Portugal, ó casar en 1211 con Afonso II de Portugal;
- Branca (nada en Palencia en 1188 e finada en Maubuisson en 1252). Raíña consorte de Francia ó casar en 1200 con Lois VIII de Francia;
- Fernando (nado en Cuenca en 1188 e finado en Madrid en 1211);
- Mafalda (Plasencia, 1191 - Salamanca, 1204);
- Costanza (1195-1243), abadesa do mosteiro cisterciense de Las Huelgas;
- Leonor, (1202–1244). Raíña consorte de Aragón ó casar en Ágreda en 1221 con Xaime I de Aragón;
- Henrique (nado en Palencia en 1203 e finado en 1217), sucesor de Afonso VIII, co nome de Henrique I;
A tradición popular conta que mantivo relacións amorosas cunha xudía chamada Raquel. Dita lenda deu lugar a varias obras literarias.
Afonso VIII na literatura
[editar | editar a fonte]- Lope de Vega (1617). Las paces de los Reyes y Judía de Toledo.
- Antonio Mira de Amescua (1625). La desgraciada Raquel.
- Luis de Ulloa y Pereira (1650) Alfonso Octavo, rey de Castilla. Príncipe perfecto, detenido en Toledo por los amores de Hermosa ó Raquel, hebrea muerta por el furor de los vasallos (poema narrativo).
- Juan Bautista Diamante (1667) La judía de Toledo.
- Pedro Francisco Lanini Sagrado (1675) El rey don Alfonso el Bueno.
- Vicente García de la Huerta (1778) Raquel, Tragedia española en tres jornadas (Teatro).
- Jacques Cazotte (1790) Rachel ou la belle juive. Nouvelle historique espagnole.
- Franz Grillparzer (1851) Die Jüdin von Toledo.
- Lion Feuchtwanger (1955) Die Jüdin von Toledo.
- Jesús Sánchez Adalid (2007) El alma de la ciudad Editorial Planeta, ISBN 978-84-08-07295-9.
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ A titulación completa era Rex Castelle et Toleti (Rei de Castela e Toledo).
- ↑ O documento orixinal consérvase no Arquivo Histórico Nacional (Órdenes Militares. Santiago-Uclés, Carpeta 325, nº1). Narganes Quijano, F. e González Díez, E. (2004): Historia abreviada en el curso medio de Valdavia: Villabasta, Villaeles, Villanuño, Arenillas de Nuño Pérez, Villasila y Villamelendro. Ayuntamiento de Villaeles de Valdavia. 284 págs. Palencia ISBN 84-606-3616-X
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Bibliografía
[editar | editar a fonte]- Martínez Diez, Gonzalo (2007). Alfonso VIII, rey de Castilla y Toledo (1158-1214). Xixón: Ediciones Trea. ISBN 978-84-9704-327-4. Arquivado dende o orixinal o 12 de xuño de 2018. Consultado o 08 de xuño de 2018.
- VV.AA.: Segundo Curso de Cultura Medieval: Alfonso VIII y su época. Fundación Santa María La Real. Centro de Estudos del Románico, (1992). 380 páxs. ISBN 978-84-600-8212-5
| Reino de Castela | ||
|---|---|---|
Segue a: Sancho III de Castela |
Afonso VIII de Castela | Precede a: Henrique I de Castela |
| Borgoña | ||
