Mapa Cor-de-Rosa

Mapa cor-de-rosa foi o mapa que representaba a reivindicación portuguesa de exercer soberanía sobre os territorios entre Angola e Mozambique, nos que hoxe se sitúan Zambia, Cimbabue e Malaui, na franxa que conectaba o Océano Atlántico co Índico.^[1]

Historia

A partir da década de 1870, Portugal quixo expandir a súa presenza en África alén dos postos costeiros, baseándose na chamada lei histórica da primacía da ocupación europea. Con ese obxectivo, desde 1877 foron organizadas expedicións para explorar o interior do continente, como as de Hermenegildo Capelo e Serpa Pinto, procurando unir os territorios de Angola e Mozambique, no marco dunha nova, e despois pouco aceptada, estratexia de colonización, defendendo a necesidade de constituír unha barreira ás intencións expansionistas británicas que reivindicaban a soberanía sobre un territorio que ía do Mediterráneo até Suráfrica.

O mapa foi presentado en 1886 pola Sociedade de Geografia de Lisboa, chocando cos intereses ingleses de conectar O Cairo coa Cidade do Cabo por tren, e provocando un conflito que culminou no ultimato británico de 1890 e o Tratado anglo-portugués de 1891.^[2] Nas relacións luso-británicas, historicamente boas desde o século XIV,^[3]^[4] esta foi a segunda maior disputa entre o Reino de Portugal e o Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda, só menor (a nivel militar, pero non diplomático) que a Cuestión de Bolama.

Aínda que atribuída ao entón Ministro dos Negócios Estrangeiros Henrique de Barros Gomes,^[5] que se comprometía a promover expedicións que puidesen demostrar a ocupación efectiva dos territorios pretendidos por Portugal en África, sempre negou a súa paternidade do mapa.^[6]

Xénese e percorrido histórico do mapa

En 1884, a aceptación unilateral británica das reivindicacións portuguesas sobre a desembocadura do río Congo levou a conflitos con potencias europeas rivais. Convocouse unha conferencia internacional en Berlín para resolver as disputas e establecer zonas de influencia en África; chegouse a un entendemento entre Francia e o Imperio Alemán, coa actitude conciliadora de Gran Bretaña, que abandonou o seu anterior entendemento con Portugal. O resultado foi a división do continente entre as potencias europeas e o establecemento de novas regras para a carreira cara a África.

Portugal foi o gran perdedor da conferencia porque, ademais de presenciar o rexeitamento do dereito histórico como criterio de ocupación, tamén se viu obrigado a aceptar o principio de libre navegación dos ríos internacionais (aplicado ao Congo, Zambeze e Rovuma en territorio portugués), e perdeu o control da foz do Congo, ficando só o pequeno enclave de Cabinda.

Após a Conferencia de Berlín, Portugal decatouse da urxencia de delimitar as súas posesións e en 1885 comezaron negociacións. O tratado con Francia asinouse en 1886 e incluía un anexo coa primeira versión oficial do "mapa rosado". No tratado con Alemaña, celebrado en 1887, volveuse a achegar o "mapa cor-de-rosa", sendo presentado ás Cortes como a versión oficial das reivindicacións territoriais portuguesas. Porén, no tratado asinado, Alemaña só garantiu que non tiña reclamacións directas alí. Gran Bretaña reaccionou de inmediato informando a Portugal de que o suposto recoñecemento francés e alemán era nulo, xa que nunca tiveran intereses na zona.

As intencións portuguesas entraron en conflito co mega-proxecto inglés de crear un camiño de ferro atravesando África de norte a sur (isto acabaría por non realizarse nunca, polas súas enormes, os obstáculos do clima e a xeografía, a oposición portuguesa e o Incidente de Fachoda).^[7]

O goberno portugués, que precisaba do acordo británico (Gran Bretaña era a superpotencia da época) para delimitar as fronteiras, decidiu atrasar as negociacións, afirmando que as súas intencións eran as do "mapa rosado", que entre tanto se converteu nun documento de ampla difusión e obxecto de arraigadas paixóns patrióticas (a denominación "mapa cor-de-rosa" naceu nesta época, polo mapa enviado ao Parlamento pintado desa cor).

Barros Gomes, responsábel da política colonial, apostou polo atraso inglés no control efectivo das zonas en disputa, organizou expedicións e asinou ducias de tratados de vasalaxe con pobos nativos. O plan era secreto pero a espionaxe británica soubo diso dende o primeiro momento, grazas a un informante no propio despacho de Gomes.

Despois do resultado do ultimato británico de 1890, afirmouse que o goberno portugués en 1888 non asumía plenamente as intencións do "mapa rosa", usándoo só como base para as negociacións con Londres. Estaría entón disposto a ceder aos británicos o norte do Transvaal, conservando só o sur do lago Niassa e a meseta de Manica, por temor a que a cesión deses territorios, ademais de impedir a conexión costa-costa, levase a unha navegación libre no río Zambeze, podendo recortar Mozambique.

Buscando o apoio do Transvaal e de Alemaña, o goberno portugués buscou convencer o chanceler Bismarck de que correspondía aos intereses dos bóers e alemáns entregar a zona central de África a unha terceira potencia para crear unha comunidade de intereses que obrigase a Inglaterra a facer concesións.

Proseguindo unha política de aproximación aos bóer, o goberno portugués tomou o control do ferrocarril de Lourenço Marques expropiando a mediados de 1889 a compañía inglesa que o controlaba. O Transvaal, pola súa banda, asinou un acordo de tarifas aduaneiras pouco despois e acordou a fronteira con Mozambique.

Considerando inxusta e inxustificábel a expropiación, Gran Bretaña queixouse inmediatamente, co apoio dos Estados Unidos, pedindo a arbitraxe internacional, que Portugal rexeitou. Comezou unha intensa campaña de prensa, que creou as condicións políticas para a ruptura. O resultado foi o ultimato británico do 11 de xaneiro de 1890, que obrigaba a Portugal a retirarse da zona en disputa baixo a pena de cortar as relacións diplomáticas. Illado, Portugal protestou pero seguiu a inevitable rendición e retirada, definida polo Tratado anglo-portugués de 1891. E así rematou o "mapa rosa", pero non antes de deixar un legado de humillación e frustración nacional (evidente no Finis Patriae de Guerra Junqueiro) que marcaría a Portugal durante moitas décadas. Tras este episodio, Alfredo Keil compuxo A Portuguesa, que se converteu no himno de Portugal.

Notas

↑ "Mapa cor-de-rosa. Área pretendida pelos portugueses". Researchgate.net.
↑ Portugal cedeu, provocando en consecuencia graves danos á imaxe do goberno monárquico.
↑ O Tratado de Tagilde constituíu o primeiro fundamento xurídico do futuro tratado de alianza anglo-portuguesa, que aínda existe na actualidade.
↑ Mohorte, Andrés P. (2016-05-25). "¿Cuáles son los tratados diplomáticos más antiguos del mundo aún en vigor?". Xataka (en castelán). Consultado o 2024-09-01.
↑ Francis, John Michael (2006). Iberia and the Americas [3 Volumes]: Culture, Politics, and History (en inglés). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-85109-421-9.
↑ António dos Mártires Lopes, A questão de Bolama: pendência entre Portugal e Inglaterra. Agência-Geral do Ultramar, Lisboa, 1970.
↑ Andrew, G. M.; Kanya‐Forstner, A. S. (1974-10). "Gabriel Hanotaux, The Colonial party and the Fashoda strategy". The Journal of Imperial and Commonwealth History (en inglés) 3 (1): 55–104. ISSN 0308-6534. doi:10.1080/03086537408582422.

Véxase tamén

Bibliografía

FRANCESCO TAMBURINI, Il ruolo dell'Italia nella vertenza anglo-portoghese sui territori dell'Africa australe: dal mapa-cor-de-rosa al barotseland (1886-1905), "Africana, rivista di studi extraeuropei", 2014.
CHARLES NOWELL, The Rose-colored map. Portugal attempt to build an African empire from the Atlantic to the Indian Ocean, Junta de Investigações Cinetíficas do Ultramar, Lisboa, 1

Outros artigos

Ligazóns externas

[1] "Mapa cor-de-rosa. Área pretendida pelos portugueses". Researchgate.net.

[2] Portugal cedeu, provocando en consecuencia graves danos á imaxe do goberno monárquico.

[3] O Tratado de Tagilde constituíu o primeiro fundamento xurídico do futuro tratado de alianza anglo-portuguesa, que aínda existe na actualidade.

[4] Mohorte, Andrés P. (2016-05-25). "¿Cuáles son los tratados diplomáticos más antiguos del mundo aún en vigor?". Xataka (en castelán). Consultado o 2024-09-01.

[5] Francis, John Michael (2006). Iberia and the Americas [3 Volumes]: Culture, Politics, and History (en inglés). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-85109-421-9.

[6] António dos Mártires Lopes, A questão de Bolama: pendência entre Portugal e Inglaterra. Agência-Geral do Ultramar, Lisboa, 1970.

[7] Andrew, G. M.; Kanya‐Forstner, A. S. (1974-10). "Gabriel Hanotaux, The Colonial party and the Fashoda strategy". The Journal of Imperial and Commonwealth History (en inglés) 3 (1): 55–104. ISSN 0308-6534. doi:10.1080/03086537408582422.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]