A retirada
A retirada é o nome co que se coñece o éxodo a Francia dentro do exilio republicano español por consecuencia da guerra civil española. Tivo lugar entre o 28 de xaneiro e o 13 de febreiro de 1939, tras a caída de Barcelona na Ofensiva de Cataluña e o avance das tropas sublevadas.[1][2] Malia seguir aberto o debate sobre a magnitude do éxodo, estímase en 500.000 o número de persoas que cruzaron a fronteira franco-española. Conformaron un grupo heteroxéneo de civís e militares de todos os territorios de España, clases sociais e ideoloxías. Entre eles atopábanse anarquistas, comunistas, socialistas, nacionalistas vascos e cataláns, brigadistas, persoas sen ideoloxía e mesmo franquistas.[3]
Cruzaron os Pireneos principalmente a pé a través dos chamados «camiños da retirada».[4] As autoridades francesas subestimaron a situación e internaron a gran parte dos exiliados en campos de concentración. Estes espazos non reunían as mínimas condicións de habitabilidade nin salubridade.[4][5]
O éxodo
[editar | editar a fonte]As tres primeiras ondas de refuxiados a Francia tras o inicio da Guerra civil, en 1936 (tras as batallas de Irún e Donostia), 1937 (tras a caída do norte peninsular) e 1938 (tras a ocupación do Alto Aragón) supuxeron un movemento migratorio de arredor de 160.000 refuxiados. Destes, a finais de 1938 só quedaban algo máis de 40.000. Porén, o éxodo producido pola Retirada, a cuarta onda, tras a caída de Barcelona, tivo unhas proporcións xamais vistas na historia de España nin na de Francia.[3]
A administración francesa infravalorou a gravidade da situación. Desestimou a solicitude en xaneiro de 1939 do goberno republicano español de acoller os 150.000 refuxiados que se estimaba que cruzarían os Pireneos tras a caída de Barcelona.[6] Considerou que as necesidades se limitarían a 5.000 persoas para a 17ª rexión militar de Tolosa e 10.000 para a 16ª rexión militar de Montpellier.[7][8] Previuse distribuír os refuxiados entre Matemale, Canet, Argelès-sur-Mer (con capacidade para 3.000 persoas) e Saint-Cyprien (con capacidade ilimitada).[7] Porén, en xaneiro de 1939 as obras de acondicionamento aínda non comezaran. A caída da fronte catalá e de Barcelona o 26 de xaneiro provocou o afundimento das forzas republicanas e o inicio do éxodo masivo.[9]
Á magnitude do éxodo, co maior fluxo de refuxiados estranxeiros que recibía Francia no seu territorio, sumóuselle o contexto de crise dos anos 30 e unha crecente xenofobia en Francia, presente tamén en gran parte de Europa. A situación dividiu á clase política e á opinión pública francesa, que vían nos refuxiados unha ameaza para a seguridade do país, ao tratárense moitos deles de combatentes con ideoloxía. Este feito suscitou sentimentos contraditorios no goberno da Fronte Popular de Édouard Daladier, quen buscaba solucións para conter os refuxiados fóra do territorio francés. Propúxolle a Franco a creación dunha zona neutra desmilitarizada entre Andorra e Portbou. Porén, o ditador español negouse, ao considerar os fuxitivos como prisioneiros de guerra.[8]
Perante a situación, o Goberno francés, co fin de permitir escapar da represión franquista (35.000 execucións) ás masas de persoas que se amoreaban na fronteira, decidiu abrila o 28 de xaneiro de 1939.[7] Nun primeiro momento só se permitiu pasar ás mulleres civís, nenos e persoas anciás e feridas. Uns días antes, o poeta Antonio Machado cruzara a fronteira para refuxiarse en Colliure xunto coa súa nai Ana, o seu irmán José, a súa cuñada Matea Monedero e o escritor Corpus Barga.[10][11][12]
A selección das persoas, recompilación de datos e control da situación na fronteira francesa estaba a cargo dos gardas móbiles e o 24º rexemento de tiradores senegaleses.[9] Ao entraren en Francia, nun primeiro momento os refuxiados eran desposuídos de todo, non só das súas armas, senón tamén das súas xoias ou do diñeiro en efectivo.[8][9] Estes primeiros refuxiados, en especial as mulleres e os nenos, foron enviados aos departamentos do centro do país.[4]
A partir do 5 de febreiro o goberno francés permitiu que cruzasen a fronteira, desarmados, quen quedaban do exército republicano. Así, 250.000 combatentes sumáronse aos primeiros 250.000 refuxiados. As últimas trinta naves da aviación republicana aterraron en Carcasona. Ese día, os políticos máis relevantes da II República, entre eles Manuel Azaña (presidente da República), Diego Martínez Barrio (presidente das Cortes), Lluís Companys (presidente da Generalitat de Cataluña) e José Antonio Aguirre (lehendakari de Euskadi), cruzaron a fronteira apartada de La Vajol-Maureillas-las-Illas co tesouro catalán.[9] O 9 de febreiro Juan Negrín, Xefe de Goberno, cruzou pola fronteira de Le Perthus pouco antes do seu peche polos franquistas.[7] Os últimos continxentes en cruzar a fronteira, incluída a columna Durruti que estaba encerrada en Mont-Louis, chegaron tamén de maneira ordenada.[13] Malia os temores do goberno francés, o éxodo desenvolveuse sen incidentes notábeis[9] até que as tropas franquistas tomaron o control da maioría dos pasos fronteirizos a partir do 11 de febreiro.[14] Porén, algúns pasos como o da estrada de Molló permaneceron abertos até o 13 de febreiro.[9]
A inicios de 1939 as autoridades francesas estimaron o número de refuxiados nuns 500.000 ou máis, dos que un terzo eran mulleres, nenos e anciáns. Deles, 330.000 recibiron refuxio de emerxencia nos Pireneos Orientais e máis de 130.000 foron evacuados aos departamentos dos dous terzos meridionais de Francia.[7] A maioría procedían do nordés de España: Cataluña (36,5%), Aragón (18%) e o Levante español (14,1%).[9]
Os campos de internamento
[editar | editar a fonte]- Artigo principal: Campos de internamento en Francia.
Francia estaba completamente desbordada polo drama humanitario. Desarmouse e clasificouse ás persoas que chegaban exiliadas e tentouse facer fronte aos problemas sanitarios nun inverno especialmente cru. O principal era manter o control dos refuxiados, polo que se mobilizaron seis rexementos de infantaría, catro de cabalaría e elementos orgánicos.[9]
Para manexar a situación, principal preocupación do goberno francés, tomáronse medidas lexislativas a gran escala e por primeira vez. Unha delas foi o decreto do 12 de novembro de 1938, que prevía o internamento administrativo dos estranxeiros «indesexábeis» e determinaba que fosen dirixidos a «centros especiais» con vixilancia permanente. Mediante este decreto avalábase, por tanto, a creación dos centros de internamento, denominados nese momento nos documentos administrativos, campos de concentración.[15] Este documento foi ampliado posteriormente pola Lei do 18 de novembro de 1939, que permitía o internamento de calquera individuo francés ou estranxeiro considerado perigoso para a defensa nacional ou a seguridade pública.[3]
Ante a falta de previsión, os primeiros lugares de internamento fronte á necesidade dos refuxiados foron as praias do departamento dos Pireneos Orientais. Naceron así os campos de concentración das praias de Argelès, Saint-Cyprien ou Le Bacarès. Conforme pasaba o tempo estes campos íanse organizando mentres se trasladaba aos refuxiados a novos campos noutros departamentos. Unha vez recluídos nos campos, os exiliados pasaron a converterse en puntos de referencia para a xestión do «problema español». Desde eles efectuábanse repatriacións a España ou saídas a terceiros países, buscábase o alistamento de homes na Lexión Estranxeira Francesa ou xestionábase a contratación de traballadores. Contábase sempre coa autorización das oficinas departamentais de colocación, a nivel colectivo nas CTE (Compañía de Traballadores Estranxeiros) ou directamente a través de particulares. Os internos podían tamén marchar o campo en caso de seren reclamados por parentes directos ou próximos que residisen de xeito legal en Francia.
Como explica Dreyfus-Armand, especialista no exilio republicano, algúns sectores públicos como a prensa de esquerdas ou anarquista, movementos de solidariedade privada e municipal ou asociacións benéficas, amais dalgunhas personalidades como François Mauriac, George Bernarnos, Henri Bergson, Paul Alery ou Léon Jouhaux non só pedían a aceptación e dignidade para os refuxiados, tamén lles levaban víveres e cobertores. Tentouse controlar estas accións mediante as instrucións que o ministerio do Interior lle dera á policía. Ordenóuselles a vixilancia e o control non só dos refuxiados, senón tamén dos franceses que puidesen manter relacións con eles. Consideraban que algunhas agrupacións extremistas buscaban estabelecer relacións cos republicanos.[3]
Pireneos Orientais
[editar | editar a fonte]Os refuxiados que cruzaban a fronteira polos puntos máis masificados, como Cerbère e Le Perthus, foron trasladados directamente aos campos de concentración das praias de Argelés e Saint-Cyprien. Estes acolleron nas primeiras semanas as dúas terceiras partes dos internados do departamento. Quen cruzaban por outros pasos fronteirizos máis minoritarios eran destinados a campos menores. Creáronse tres zonas de agrupación:[7]
- A Cerdaña, cos centros de Bourg-Madame e Latour-de-Carol. Estes foron os primeiros en pechar a causa do duro inverno (de -8 °C a -10 °C e unha mortalidade infantil do 20%)[9]
- o Haut Vallespir, onde se crearon tres centros:
- Arlés-sur-Tech e Amélie-les-Bains-Palalda albergaron españois e membros das Brigadas Internacionais
- Saint-Laurent-de-Cerdans albergou 5.000 españois nunha fábrica de sandalias
- os campamentos máis grandes atopábanse na costa
- creáronse campos especializados para o reagrupamiento e reacondicionamiento de equipos no Campo de Marte de Perpiñán e Villeneuve-la-Rivière[9]
Os campos de concentración nas praias, creados en último momento como solución de emerxencia e rodeados de arame de espino, non contaban con ningún tipo de infraestruturas e sen resgardo, auga potable ou letrinas, as condicións de vida, saúde, hixiene ou disciplina foron moi duras e humillantes. As primeiras construcións nestes campos foron realizadas polos propios refuxiados sendo moi rudimentarias, feitas de madeira, lonas ou calquera material que lles puidese protexer.[3] Os prisioneiros franquistas, que cruzaran a fronteira o día 8, foron internados por separado, en Amélie-lles-Bains e no estadio do Elna.[9]
O goberno estabeleceu gradualmente unha organización. O xeneral Ménard foi designado para organizar unha rede de campamentos.[7] Creáronse campos de control ou clasificación en Le Boulou e Bourg-Madame, dende onde se dirixía á xente a campos especializados. En marzo 264.000 españois amoreábanse nos campos do Rosellón, cando a poboación do departamento non chegaba a 240.000 habitantes.[16] En abril 43.000 refuxiados seguían retidos en Argelès-sur-Mer, 70.000 en Le Barcarès e 30.000 en Saint-Cyprien. Até principios da primavera de 1939 non se crearon campamentos nos arredores dos Pireneos Orientais, sobre todo en Agde, no "camp de Pigné" ou en Bram.
Campos de internamento no resto da Francia continental
[editar | editar a fonte]Aínda que non eran cuantitativamente as máis importantes, as instalacións de acollida incluían as proporcionadas polo goberno español e as súas axencias, así como por organizacións españolas. A embaixada española utilizaba propiedades súas para aloxar refuxiados desde o comezo da guerra, como o Castelo da Valette en Pressigny-les-Pins (Loiret).[17]
O goberno do País Vasco tamén organizou evacuacións con motivo da campaña do norte e a caída de Bilbao. En maio-xuño de 1937 tivo lugar a segunda gran onda de refuxiados a Francia, na que fuxiron 120.000 persoas. O goberno mobilizou unha flotilla que transportou os refuxiados desde o norte de España até os portos do oeste de Francia, Pauillac, Le Verdon, La Pallice, Saint-Nazaire ou Nantes. Unha vez desembarcados, estes eran trasladados a centros repartidos por toda Francia. Porén, no momento da retirada os homes en idade de combater foron internados nos campos do sur de Francia, en aplicación do decreto de novembro de 1938 sobre o internamento de estranxeiros «indesexábeis», mentres que os civís foron trasladados a centros de aloxamento.[15] O continxente de civís era de aproximadamente 130.000 persoas.[7]
Creáronse campamentos especializados no sur do país:[7]
- O de Bram (Aude) estaba destinado ao internamento de civís e anciáns.
- O de Agde (Hérault), menos especializado, servía para desconxestionar os dos Pireneos Orientais.
- O de Récébédou, en Portet-sur-Garonne (ao sur de Tolosa), estaba destinado a internar xudeus e republicanos españois. A pintora Victoria Pujolar Amat foi unha das vítimas, xunto coa súa nai e a súa avoa.[18]
- O de Septfonds (Tarn-et-Garonne) acollía homes sans que podían ser recrutados polas empresas de traballadores estranxeiros (CTE).
- O Vernet e a fábrica de ladrillos de Mazères (Ariège) estaban previstos para o internamento de anarquistas, en particular os da columna Durruti (entre 10.000 e 12.000 en total).
- O de Gurs (Pireneos Atlánticos), construído polo goberno de Édouard Daladier entre o 15 de marzo e o 25 de abril de 1939, estaba destinado a republicanos españois e combatentes das Brigadas Internacionais.[7][19]
- O de Rieucros (Lozère) foi o primeiro campo de internamento francés aberto para o que denominaban estranxeiros «indesexábeis» en xaneiro de 1939. En outubro as autoridades francesas utilizárono para internar mulleres indesexables, en particular refuxiadas españolas sinaladas polas autoridades por comportamento indisciplinado ou polas súas opinións políticas.[20]
Outros campamentos seguiron abertos en Montolieu, Le Barcarès, Ogeu, Saint-Vincent-de-Tyrosse, Talence ou Moutiers.[9]
En todos estes aloxamentos primaba a improvisación. Alí onde se prepararon prazas o número de refuxiados acollidos era moito maior. En todas partes faltaba roupa de cama, calefacción e instalacións sanitarias. O exército francés aceptou tardíamente alugar mantas.[15] No caso dos exiliados desprazados no centro de Francia, estes adoitaban considerar suficiente a subministración de alimentos.[9]
Os refuxiados chegaron exhaustos tras un período máis ou menos longo de privacións. Supoñían, xa que logo, un caldo de cultivo para epidemias, mesmo nos pequenos grupos dispersos polo interior de Francia. Estabeleceuse unha corentena estrita e instaláronse hospitais de campaña nos principais campos para facer fronte ás epidemias dentro destes.[21] As principais doenzas epidémicas que afectaban os exiliados eran difteria, tifo, xarampón, papeiras e tose ferina. Vacinábase aos nenos, pero acotío había que esperar a que sanasen as doenzas, as feridas e as afeccións da pel.[15]
Houbo moitas separacións familiares durante o éxodo e logo durante a distribución dos refuxiados por toda Francia. Moitos nenos ficaron sós e moitas parellas e familias separáronse. Para posibilitar os reencontros, ou polo menos o intercambio de noticias, moitos xornais ofreceron os seus servizos.[15]
- L'Indépendant, que se difundía principalmente nos Pireneos Orientais e Aude, ofrecía varias páxinas para publicar anuncios de familiares perdidos, cun departamento especializado para ese fin. O xornal enviaba copias a todas as prefecturas para que as transmitisen aos campamentos do seu departamento.
- Le Populaire, o diario oficial da Sección Francesa da Internacional Obreira, tamén contaba cunha sección similar.
- Os exiliados crearon xornais en que publicaban avisos de procura. Algúns deles foron Voz de Madrid (financiado polo goberno de Negrín), España expatriada (publicado por Solidaridade Internacional Antifascista), Reconquesta (órgano da Alianza Nacional de Cataluña), Treball e Midi (xornais do Partit Socialista Unificat de Catalunya).
Mulleres, nenos e anciáns
[editar | editar a fonte]Nun primeiro momento as mulleres, os nenos e os anciáns foron dispersados e trasladados ao resto de Francia. 77 departamentos recibiron cada un entre 1.200 e 4.500 refuxiados.[14][22] En cada un identificáronse espazos considerados habitábeis de carácter público (como cárceres ou cuarteis) e privado (almacéns, alpendres, casas deshabitadas ou antigas fábricas que foron requisados polas autoridades das prefecturas) para aloxar estes refuxiados.[15][21] Aínda que estes espazos tiveron mellores condicións de habitabilidade (e quizais por iso non foron lembrados tan negativamente), nalgúns casos eran comparables ás dos campos de concentración. A razón da separación das familias, segundo Emile Témime, tiña o obxectivo oficial de «limitar as consecuencias desagradábeis da promiscuidade, inevitábel nos primeiros días».[23]
No entanto, aínda que en menor medida, tamén houbo mulleres e nenos internos nos campos. A súa constancia aumentou tras a declaración da Segunda guerra mundial o 2 de setembro de 1939, nun contexto que esixía evitar os gastos que estes producían nos centros de acollida. Isto debíase a que os campos de internamento estaban a ser baleirados polo recrutamento dos homes. En outubro de 1939 uns 10.000 mulleres e nenos foron trasladados aos campos de Argelès e Saint Cyprien. Na primavera de 1940 o número de mulleres e nenos nos campos xa supoñía a maior parte dos internos.[3]
Evolución do número de internos
[editar | editar a fonte]Segundo o estudo de Jonay Pérez Rodríguez sobre a xestión dos refuxiados en Francia, a evolución do número de refuxiados internos varía en función da fonte. Porén, todos eles evidencian unha redución da poboación que se produciu grazas ás opcións dadas polo goberno francés. Obsérvase amais unha flutuación debida ao internamento de mulleres e nenos tras a declaración da guerra.[3]
| Data | Alted[24] | Dreyfus-Armand[25] | Gaspar Celaya[26] |
|---|---|---|---|
| Xuño 1939 | 162.932 | 173.000 | 173.000 |
| Xullo 1939 | 95.336 | ||
| Agosto 1939 | 84.688 | 84.688 | |
| Novembro 1939 | 53.000 | ||
| Decembro 1939 | Máximo 50.000 | Entre 35.000 e 80.000 | Entre 35.000 e 40.000 |
| Abril 1940 | 30.000 | 30.000 |
Solución ao "problema español" coa declaración da II Guerra Mundial
[editar | editar a fonte]Unha vez declarado o conflito, Francia entrou nunha economía de guerra. Isto esixía non só reducir o gasto público destinado aos refuxiados (e así dar solución aos españois aínda internos nos campos), senón tamén buscar man de obra debido ao recrutamento forzoso dos franceses. Daquela, o estado francés dispuxo nova lexislación para facilitar o uso de estranxeiros españois e que se acollesen a algunha das novas posibilidades:
- Contratación individual ou colectiva nas CTE (Compañías de Traballadores Estranxeiros) con base nos datos profesionais que deron ao cruzar a fronteira. Segundo Alicia Alted,[24] nas CTE estiveron adscritos uns 55.000 españois en todo o territorio nacional, con maior presenza na Liña Maginot.
| Posto | Número de homes empregados |
|---|---|
| Compañías de Traballadores Estranxeiros (CTE)
102 unidades |
25.500 |
| Traballadores na Industria
(Ministerio de Armamento e de Traballo) |
5.000 |
| Traballadores na Agricultura
(Ministerio de Traballo) |
13.000 |
Tras a firma do armisticio do 22 de xuño de 1940, as CTE quedaron baixo réximes laborais diferentes en función de se se atopaban na zona ocupada ou na zona libre, que pasaron a denominarse GTE a partir da Lei de 27 de setembro de 1940. Estas compañías estaban destinadas á mellora de infraestruturas como as comunicacións, estradas ou pontes e, en xeral, obras destinadas á defensa de Francia fronte a un posíbel ataque da Alemaña nazi.
- Integración na Lexión Estranxeira e na Agrupación de Guerrilleiros Españois (AGE), unidades creadas ante o fracaso do alistamento dos refuxiados na Lexión e formadas por persoas das CTE. A participación no seu conxunto foi duns 9.000 homes de entre 17 e 55 anos. Moitos deles entraron a estas filas ocupando roles importantes nas Forzas Francesas do Interior (FFI). Esperaban que a liberación non se detivese nos Pireneos, senón que continuase en España. Tras os acordos de Ialta ao finalizar a guerra as FFI foron desarmadas e estes combatentes impedidos de continuar a loita pola liberdade de España.
- Repatriación a España, en moitos casos fomentada desde a administración con base na circular do 19 de setembro de 1939. Esta indicaba que debido á nova situación de guerra, co fin de alixeirar as arcas públicas, todo individuo que non puidese ser integrado na economía do país debía ser devolto a España. Tras seren repatriados vía Hendaia e vía Le Perthus algúns refuxiados foron encarcerados ou executados.[7]
| Ano 1939 | Número de repatriacións |
|---|---|
| Mediados de febreiro | 40.000 |
| Principio de marzo | 75.000 |
| Principio de abril | 85.000 |
| Mediados de maio | 105.000 |
| Principio de agosto | 250.000 |
| Mediados de decembro | 360.000 |
A través da súa embaixada en París, Franco emitiu á súa vez un chamamento ao comezo da guerra que foi distribuído polos campos. Dirixíase a «os seus fillos residentes en territorio francés, libremente ou en campos de concentración» e convidábaos a regresar:
«[a Patria] está aberta a todos os españois sobre cuxa conciencia non pese o crime. Volvede, pois a esta España, nova, grande e libre, que vos espera (...) no momento no que a guerra vos deixa desamparados lonxe dos vosos fogares, a vosa Patria chámavos».[3]
- Emigración a terceiros países, pois Francia acordou a saída tanto a outros países europeos como latinoamericanos. México, en particular, acolleu 15.000 emigrantes (primeira saída de Sète o 24 de maio). Entre 10.000 e 25.000 españois abandonaron Francia con destino a outros países.[9]
A entrada de Francia na guerra en setembro de 1939 acentuou a represión dos exiliados, algúns dos cales foron deportados a campos de exterminio nazis. Concedéuselles o status de refuxiados políticos o 15 de marzo de 1945.
Os exiliados despois de 1945
[editar | editar a fonte]Nos Pireneos Orientais
[editar | editar a fonte]A retirada foi unha achega humana e cultural aos Pireneos Orientais.[28] Unha parte importante desta poboación española e catalá optou por quedar ou regresar tras saír dos campos. Co tempo e o traballo de xeracións, ao peso demográfico engadiuse o peso económico e o legado cultural. Así se desenvolveron nos Pireneos Orientais a sardana, as touradas, a paella e o flamenco.[13]
Algúns exiliados famosos na zona foron Pau Casals, Antonio Machado, Antoni Clavé, Manolo Valiente, Balbino Giner García ou Antonina Rodrigo.
En Alta Garona
[editar | editar a fonte]A cidade de Tolosa converteuse na capital do exilio republicano español. Alí instaláronse grandes personalidades artísticas e políticas, entre elas Federica Montseny, primeira muller ministra de Europa, e Amparo Poch y Gascón, figura destacada do feminismo español.
En Ródano
[editar | editar a fonte]Tras a Guerra civil española, o miliciano e escritor Juan López Carvajal, militante da CNT que se uniu á columna Ascaso coa súa compañeira Pepita Laguarda Batet, exiliouse en Lión.
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ Trouillard, Stéphanie (11 de febreiro de 2019). "La Retirada: 80 años desde que 475.000 refugiados españoles llegaron a Francia". France 24 (en castelán). Consultado o 15 de outubro de 2023.
- ↑ García, Laurence; Bartolí, Josep; Bartoli, Georges (2020). La Retirada. éxodo y exilio de los republicanos españoles (en castelán). Madrid: El Mono Libre. ISBN 9788494992711.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Pérez Rodríguez, Jonay (2022). Los indeseables españoles. La gestión de los refugiados en Francia (1936-1945) (PDF). Memoria Democrática (en castelán). Madrid: Centro de Estudios Políticos y Constitucionales. ISBN 9788425919350.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Barba, Serge (2009). De la frontière aux barbelés: Les chemins de la Retirada 1939 (en francés). Trabucaire. ISBN 9782849740866.
- ↑ Dreyfus-Armand, Geneviève (2020). Les républicains espagnols à Rivesaltes. D'un camp a' l'autre, leurs enfants témoignent (janvier 1941- novembre 1942) (en francés). Loubatières. ISBN 9782862667720.
- ↑ Langé, Christine; Rieu, Magali (2011). Enllà de la Pàtria. Au-delà de la Patrie. Exil et internement en Roussillon (1939-48) (en francés). Trabucaire. ISBN 9782849741320.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 Pailhes, Coralie (octubre-noviembre 2011). "Un demi-million de réfugiés espagnols". Revue française de généalogie (en francés).
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Mesquida, Evelyn (2011). La Nueve, 24 août 1944: ces Républicains espagnols qui ont libéré Paris (en francés). París: Le Cherche Midi. p. 29. ISBN 9782749120461.
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 Grando, René; Queralt, Jacques; Febrés, Xavier (1991). Camps du mépris : des chemins de l’exil à ceux de la Résistance (1939-1945) (en francés). Trabucaire. ISBN 9782905828323.
- ↑ Fernández, Víctor (17 de febreiro de 2019). "Machado, últimas soledades en Colliure". La Razón (en castelán). Consultado o 16 de outubro de 2023.
- ↑ Prieto Arellano, Fernando (24 de febreiro de 2019). "Antonio Machado, la mirada eterna de la desolada dignidad". Heraldo (en castelán). Consultado o 16 de outubro de 2023.
- ↑ Escur, Núria (22 de febreiro de 2014). "Machado, a los 75 años de la muerte del poeta". La Vanguardia (en castelán). Consultado o 16 de outubro de 2023.
- ↑ 13,0 13,1 Les Pyrénées-Orientales : Encyclopédie illustrée du Pays catalan (en francés). Privat. 2002. ISBN 9782708958241.
- ↑ 14,0 14,1 "fiche 4 lenfance pendant lesdeux conflits mondiauxdefiniti…" (PDF) (en francés).
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Dreyfus-Armand, Geneviève (2008). "Les enfants, ces oubliés de la diaspora républicaine espagnole". En Dubet, Anne; Urdician, Stéphanie. Exils, passages et transitions: chemins d'une recherche sur les marges: hommage à Rose Duroux (en francés). Presses Universitaires Blaise Pascal. pp. 35–42. ISBN 9782845163614. OCLC 269325500.
- ↑ Lebourg, Nicolas (9 de febreiro de 2009). "Le Camp du Barcarès: quelques instantanés [1939-1942]". Fragments sur les Temps Présents (en francés).
- ↑ "Château de la Valette". Ministère de la Culture (en francés).
- ↑ Victoria Pujolar Amat en 1936.
- ↑ "Accueil | Gurs (64)". Camp de Gurs (en francés).
- ↑ Bary, Nicole; Gilzmer, Mechtild (2000). Camps de femmes: chroniques d'internées, Rieucros et Brens, 1939-1944 (en francés). Editions Autrement. ISBN 9782746700284. OCLC 45340746.
- ↑ 21,0 21,1 Sodigné-Loustau, Jeanine (1996). "L'accueil des réfugiés civils espagnols de 1936 à 1940. Un exemple : la région Centre" 44 (1): 42–47. doi:10.3406/mat.1996.403053. Consultado o 2023-03-02.
- ↑ Lesueur, Josette; Lesueur, Gérard (2010). Les Travailleurs espagnols en Ubaye: 1939-1940. Cahiers de la Vallée (en francés). Barcelonnette: Sabença de la Valeia.
- ↑ Témime, Emile (2003). "Los campos de internamiento de españoles en el Mediodía de Francia". En Alted Vigil, Alicia; Domergue, Lucienne. El exilio republicano español en Toulouse, 1939-1999 (en castelán). Toulouse: UNED - Presses Universitaires du Mirail. pp. 53–72. ISBN 9788436248425.
- ↑ 24,0 24,1 Alted, Alicia (2005). La voz de los vencidos: el exilio republicano de 1939 (en castelán). Madrid: Aguilar. ISBN 9788403096165.
- ↑ Dreyfus-Armand, Geneviève (1996). "L'accueil des républicains espagnols en France : entre exclusion et utilisation; 1936-1940". Matériaux pour l'histoire de notre temps (en francés) (44): 36–41. ISSN 1952-4226.
- ↑ Gaspar Celaya, Diego (2015). La guerra continúa: voluntarios españoles al servicio de la Francia Libre (1940-1945) (en castelán). Madrid: Marcial Pons. ISBN 9788415963714.
- ↑ Rubio, Javier (1974). La emigración española a Francia. (en castelán). Barcelona: Ariel. ISBN 9788434424630.
- ↑ Viñals, Carole (1 de decembro de 2021). "La memoria del exilio hoy en Francia: del compromiso a la instrumentalización". Les Éditions Universitaires d'Avignon: carnet de recherche (en castelán). ISSN 2610-413X.
Véxase tamén
[editar | editar a fonte]Outros artigos
[editar | editar a fonte]Ligazóns externas
[editar | editar a fonte]- Freddy Gomez «O exilio libertario español» en 24 Août 1944, o 29 de outubro de 2014.
- A Retirada en L'histoire moderne en Roussillon do sitio web lles-pyrenees-orientais.com
- Rotspanier. Españois condenados a traballos forzados durante a Segunda Guerra Mundial. Vítimas esquecidas do nazismo. Exposición trilingüe (francés, alemán, español). Arquivado 04 de marzo de 2023 en Wayback Machine.
- Artigo en Retronews sobre A Retirada