Evanxeos apócrifos

Os evanxeos apócrifos son escritos redactados e recompilados nos primeiros séculos do cristianismo que recollen ditos e feitos de Xesús de Nazaret, as súas ensinanzas, a natureza de Deus ou as ensinanzas dos Apóstolos e as súas vidas. Estos escritos non foron recoñecidos pola Igrexa Ortodoxa, a Igrexa Siríaca, a Igrexa Ortodoxa Copta, a Igrexa Apostólica Asiria, a Igrexa Apostólica Armenia, a Igrexa Etíope Tewahedo e a Igrexa Católica nin polo protestantismo como expresión da fe.

Definición

A palabra apócrifo é unha palábra de orixe grega que significa agochado. Este adxectivo deriva dos escritos manexados polo gnosticismo, cuxos seguidores concibíanse a si mesmos como escollidos aos que lle estaba reservado o coñecemento de revelacións misteriosas e ocultas ao común das xentes. Pero referise os escritors gnosticos como "apócrifos" é enganoso, posto que non serían considerarse como tales polos crentes máis ortodoxos dende o punto de vista doctrinario. Os Pais Gregos usaban o termo como sínónimo de antilegomena (documento disputado), aínda que certos libros canónicos tamén foron disputados, como a Apocalipse de San Xoan. Os expertos usan tamén o termo como sinónimo de pseudografía, termo aplicado a documentos de atribución falsa como o Evanxeo de Pedro no que un autor anónimo emprega o nome dun apóstolo para titular o seu traballo. A partir do Concilio de Trento a palabra "apócrifo" adquiriu connotacións negativas e tornouse sinónimo de "falso".

Historia

As comunidades xudeu-cristiáns do primeiro cristianismo manexaron textos en hebreo e arameo. Os ebionitas, manexaron os seus propios textos coherentes co monoteísmo radical do xudaísmo. Siria e Exipto foron prolíficas neste tipo de escritos. Neste caso se observan dúas tendencias:

• A que busca salientar o extraordinario e milagroso, moi do gusto popular
• As que conteñen mensaxes crípticos, misteriosos e en clave só accesible para os iniciados, como é o caso dos gnósticos.

Correntes como o dualismo propio do maniqueísmo sumáronse ao gnosticismo no senso de desprezar o carnal e o material e, polo tanto, non buscaban tanto reflectir feitos meramente históricos, senón mensaxes de elevación mística e revelación espiritualista.

O marcionismo, ao establecer o seu propio canon que non aceptaba máis que o Evanxeo de Lucas e algunhas cartas atribuídas a Paulo de Tarso, provocou nas comunidades que se foron aglutinando en torno aos patriarcados incipientes de Alexandría, Xerusalén e Antioquía que se fora realizando unha escolma de textos que se entendía que reflectían a experiencia de fe transmitida polos apóstolos.

O recoñecemento de determinados textos por parte de figuras ás que se recoñeceu especial autoridade (Pais da Igrexa) foi tamén un criterio de escolla e depuración. Oríxenes relaciona varios libros apócrifos xa no século III. Foi un proceso de decantación que se produciu de vagariño ata a lista definitiva de Atanasio de Alexandría en que menciona os 27 textos do Novo Testamento.

Posteriormente, o Fragmento Murotariano, unha carta de Inocencio I, e o denominado Decreto Gelasiano pretenden dar un carácter fixo e definitivo ao conxunto de textos canónicos.

Evanxeos

Evanxeos da infancia

A escasez de información sobre a infancia de Xesús nos evanxeos provocaron unha gran demanda entre os primeiros cristiáns sobre os primeiros anos da vida deste. Esta demanda foi suplida por diversos textos redactados a partir do século II d.C. Ningún deles foi aceptado no canon bíbilico, a pesar do gran número de exemplares sobrevivintes que dan idea da súa popularidade. A maior parte foi basada no máis antiguo dos evanxeos da infancia, o Evanxeo da Infanca de Tiago (tamén chamado Proto-evaxeo de Tiago), no Evanxeo da Infancia de Tomé, e na combinación posterior de ambos no Evanxeo de Pseuo-Mateo (tamén chamado "Evanxeo da Infancia de Mateo" ou "Nacemento de María" e "Infancia do Salvador")

• Evanxeo da Infacia de Siríaco
• Historia de Xosé o Carpinteiro
• Vida de Xoan o Bautista
• Evanxeo Armenio da Infancia de Xesús

Apócrifos xudeocristiáns

Son evanxeos pertencentes a sectas xudeocristiáns que conservaban unha forte relación co xudaísmo, e que mantiñan a Lei mosaica:

• Evanxeo dos Hebreos, famoso por denominar ao Espírito Santo como nai de Xesús.
• Evanxeo dos Nazareos
• Evanxeo dos Ebionitas

Versións rivais dos evanxeos canónicos

Existiron moitas versions alternativa e editadas de outros evanxeos durante os primeiros anos do Cirstianismo. Na maior parte das veces o texto afirma ser unha versión más antiga ou una versión sen os engadiodos ou distraccións feitas polos opoñentes nas versións máis recoñecidas. OS Pais da Igrexa insistian en que esas eran as resonas que distorsionaban o texto orixinal, aínda qu noton todos os esturiosos modernos conincidan. É tema de debate se existe ou non algunha versión máis antigua dos evanxeos canónicoas. Algúns detalles dos seus contidos so sobreviviron nas referencias que de eles facían os que escribían argumentos na súa contra. Por eso non está claro se eran moi distintos entre eles, ou se todos eles diferentes obras ou varios títulos se refiren a un mesmo texto.

• Evanxeo de Marción
• Evanxeo de Mani, tamén chamado Evanxeo Vivo ou Evanxeo dos Vivos.
• Evanxeo de Apeles
• Evanxeo de Bardesanes
• Evanxeo de Barilides
• Evanxeo de Cerinto

Apócrifos da Paixón e da resurrección

Adoitan a exculpar a Roma da crucifixión de Xesús:

• Evanxeo de Pedro
• Evanxeo de Nicodemo, tamén coñecido como Evanxeo de Pilatos.
• Aínda que existen tres textos que levan o nome de Bartolomeuas "Questións" e a "Resurrección" poden ser, en realidade, o descoñecido Evanxeo de Bartolomeu
• Sentencia de Poncio Pilatos
• Declaración de Xosé de Arimatea

Apócrifos gnósticos

Na era moderna recuperáronse moitos téxtos gnósticos, especialmente tras o descubrimento da Biblioteca de Nag Hammadi en 1945. Algúns textos expoñen a cosmoloxía esotérica e a ética defendia polos gnósticos. Moitas veces adoptan a forma de diálogos nos que os discípulos preguntan a Xesús e este expón o seu coñecemento esotérico. Hai un texto cooñecido como Epístola Apostolorum que é unha polémica contra o esoterismo gnóstico, pero está tamén escrito ao xeito do resto dos textos gnósticos.

Diálogos con Xesús

• Apócrifo de Tiago
• Libro de Tomé Adversario
• Diálogo do Salvador
• Evanxeo de Xudas, tamén chamado "Evanxeo de Xudas Iscariote".
• Evanxeo de María, tamén chamado "Evanxeo de María Magdalena".
• Evanxeo de Felipe
• Evanxeo Grego dos Exipcios, distinto do Evanxeo Copto dos Exipcios.
• Sofía de Xesucristo
• Evanxeo de Tomé, unha visión gnositica dos supostos milagres da infancia de Xesús, de forma non narrativa senón como citas, que algúns estudiosos consideran dentro dunha tradición da que xurdiron os evanxeos, e poder servir para facernos unha idea de como sería o teórico Documento Q.

Textos sobre Xesús

• Evanxeo da verdade
• Apocalipse Gnostico de Pedro (non confundir co Apocalipse de Pedro)
• Pistis Sophia
• Segund tratado do grande Sete

Textos setianos

Os setianos era un grupo que adoraba o Seth bíblico, terceiro fillo de Adán e Eva como unha figura mesiánica, sendo Xesús como unha reencarnación de Seth. Produciron varios textos nos que se expuña a súa cosmoloxía esotérica:

• Apócrifo de Xoan, tamén chamado Evanxeo Secreto de Xoan
• Evanxeo Copto dos Exipcios, distinto do Evanxeo Grego dos Exipcios
• Apocalipse Copta de Paulo, distino da Apocalipse de Paulo
• Protenoia Trimórfia

Feitos aprócrifos

Os 'Feitos dos Apóstolos' foi un xénero literario no cristianismo primitivo, que contaba a história do movemento cristián tras a Ascensión de Xesús a traves das vidas e obras dos seus Apóstolos, principalmente San Pedro, Xoan e Pablo de Tarso. O texto chamado Feitos dos Apóstolos foi incluído no canon bíblio, sendo a segunda parte dunha obra inicicada co Evanxeo según Lucas Entre os apócrifos abundan os feitos sobrenaturais. Según a tradición unha parte deles foron escritos por Leucius Charinus, compañeiro do apóstolo Xoan. Os "Feitos de Tomé" e os "Feitos de Pedro e os doce" son considerados textos gnosticos.

• Feitos de André
• Feitos de André e Matias
• Feitos de Barnabé
• Feitos de Xoan (150 - 160 d.C) descreve milagres, cita sermões e é bastante ascético.
• Feitos de Xoan o Teólogo
• Feitos dos mártires
• Feitos de Paulo (c.e 160 d.C) conta a historia dunha moza que fora convertida por Pablo de Tarso abandonado así o noivado.
• Feitos de Paulo e Tecla
• Feitos de Pedro narrando as maldades de Simón Mago, a fuga de San Pedro de Roma, a súa volta e crucifixión cabeza para baixo.
• Feitos de Pedro e André
• Feitos de Pedro e Paulo
• Feitos de Pedro e os doze, gnóstico
• Feitos de Felipe
• Feitos de Pilatos
• Feitos de Tadeo
• Feitos de Tomé, gnóstico, descreve ao apóstolo Santo Tomé como um misionero na India.
• Feitos de Xantipe, Polixena e Rebeca
• Relatos de martirios:
  • Martirio de André
  • Martirio de Bartolomeu
  • Martirio de Mateos

Epístolas

Existen também varias epístolas non canónicas dirixidas polos seus autores tanto a individuos concretos, comunidades eclesiásticas. Algunas delas foron consideradas importantes pola igreja antiga:

• Epístola de Barnabé
• I Epístola de Clemente
• II Epístola de Clemente:
• Epístola dos Corintios a Paulo
• Epístola de Ignacio aos Esmirniotas
• Epístola de Ignacio aos Trálios
• Epístola de Policarpo aos Filipenses
• Epístola dos Apóstolos
• Epístola a Diogneto
• Epístola aos Laodicenses, a nome de Paulo, escrita para materializar a epístola mencionada em Colossenses 4, 16.
• Correspondencia entre Paulo e Sêneca
• Terceira Epístola aos Coríntios, acepta no pasado por algunas Igrexas
• Correspondencia entre Xesus e Abgar, rei de Edessa. Eusébio de Cesareia traduziunas para o siríaco.
  • Ditos de Xesús ao rei Abgar
  • Epístola de Xesús ao rei Abgar
  • Epístola do rei Abgar a Xesús
• Correspondencias de Poncio Pilatos:
  • Epístola de Poncio Pilatos a Herodes
  • Epístola de Poncio Pilatos ao Emperador

Apocalipses Apócrifas

Artigo principal: Literatura apocalíptica.

Diversas obras están describen visións escatolóxicas, discutindo o futuro, a vida despois da morte, a fin do mundo...:

• Apocalipse da Virxe
• Apocalipse de Pablo, distinta da Apocalipse Copta de Pablo
• Apocalipse de Pedro, diferente do Apocalipse Gnóstica de Pedro
• Apocalipse de Pseudo-Metódio
• Apocalipse de Tomé, tamén chamado de "Revelación de Tomé"
• Apocalipse de Estebo, tamén chamado de "Revelación de Estebo"
• Consumación de Tomé
• Primeira Apocalipse de Tiago
• Segunda Apocalipse de Tiago
• Vinganza do Salvador
• Visión de Pablo

Destino de Maria

Moitos textos son descricións dos eventos que circundaram o destino variado de María (a nai de Xesús):

• O Desendimento de Maria
• Pasaxe da Benaventruada Virxe María
• Xuízo de Poncio Pilatos, livro de Xoan, o Teólogo sobre a Asunción da Virxe María

Otros textos

• Caverna dos Tesouros, tamém chamado de "O Tesouro"
• Constitucións Apostólicas, regras da igrexa que foron supostamente deixadas pelos apóstolos
  • Cánones dos Apóstolos - último capítulo das Constitucións Apostólicas, que tivo unha ampla circulación independente
• Didaquê, possibelmente o primeiro catecismo escrito
• Discurso de Domingo
• Literatura Clementina
• Libro de Nepos
• Liturxia de Santiago
• Morte de Poncio Pilatos
• Evanxeo da Natividade de María
• Penitencia de Oríxenes
• Prece do apóstolo Paulo
• Retrato de Xesús
• Retrato do Salvador
• Sentencias de Sexto
• Physiologus

Fragmentos

Ademási das obras apócrifas coñecidas, existen tamén algúns pequenos anacos de obras que nos son descoñecidas no seu formato completo. Alguns dos mais importantes são:

• O Evanxeo descoñecido de Berlín, tamén chamado de "Evangelho do Salvador"
• O Fragmento Naasseno
• O Fragmento Fayyum
• O Evanxeo secreto de Marcos
• Os Evanxeos de Oxirrinco
• O Evanxeo de Egerton

Obras perdidas

Existen diversos textos mencionados en moitas fontes antigas e que foron considerados dende a ortodoxia da época como apócrifos, inda que non chegou onda nós resto algún:

• Evanxeo de Eva, citado por Epifanio
• Evanxeo dos catro reinos celestes
• Evanxeo de Matías, probablemente diferente do Evanxeo de Mateus
• Evanxeo da Perfección, utilizado pelos seguidores de Basilides e outros gnósticos.
• Evanxeo dos Setenta
• Evanxeo de Tadeu, que pode ser o mesmo que o Evanxeo de Xudas, nunha confusión entre Xudas Iscariote e Xudas Tadeo.
• Evanxeo dos Doce
• Memoria Apostolorum

Ortodoxia

Artigos principais: Ortodoxia doctrinaria e Ortodoxia.

Inda que motos libros citados aquí son considerados heréticos outras obras non son consideradas particularmente heréticas no contido, e son en realidade aceptados como libros de importante valor espiritual. Non son, a pesares diso, considerados canónicos.

• As Epístolas de Clemente: I Clemente e II Clemente
• Pastor de Hermas
• Didaquê
• Epístola de Barna
• Apocalipse de Pedro
• Proto-Evanxeo de Tiago
• Terceira Epístola aos Coríntios

Entre os historiados do Cristianismo primitivo, estes libros teñen un valor incalculable, especialmente os que case entraron no canon final, como o Pastor de Hermas. Bart Ehrman, por exemplo, di:

“	Os vitoriosos nas disputas para establecer a ortodoxia cristiá non só gañaron as súas batallas teolóxicas, senón que tamén reescribiron a historia do conflito. Os líderes posteriores naturalmente asumiron que os puntos de vista vitoriosos foran aceptados pola maioría dos cristiáns dende o inicio... A práctica da falsificación cristiá ten unha longa e distinga historia... o debate durou más de trescentos anos... mesmo dentro dos círculos "ortodoxos" había un considerable debate sobre que libros deberían ser incluídos no canon.	”
	— Barth Ehrman, Lost Christianities

Véxase tamén

Bibliografía

• Ehrman, B.D. Misquoting Jesus: The story behind to changed tha bible and why. HarperCollins, 2005. ISBN 978-0-06-0731817-4
• Piñero, A. Apócrifos del Antiguo y Nuevo Testamento. Alianza Editorial, 2010. ISBN 978-84-206-1911-3.
• Santos Otero, A. Los Evangelios Apócrifos. BAC, 2004 ISBN 84-7914-504-8
• Los Evangelios Apócrifos, Tradución, introdución crítica e notas de González Blanco, E. Biblioteca de Bolsillo. Imprenta Sáez Hermanos, Madrid.