Gestalt

Cubo de Necker e o Vaso de Rubin, dous exemplos utilizados na Gestalt.

A Gestalt, do alemán Gestalt (pronunciado /ɡəˈʃtalt/ ), é un termo introducido por primeira vez polo filósofo Christian von Ehrenfels e pode traducirse en galego como "forma", "figura", "configuración" ou "estrutura".

Terminoloxía

A palabra Gestalt ten o significado "dunha entidade concreta, individual e característica, que existe como algo destacado e que ten unha forma ou configuración como un dos seus atributos" . O termo ten tres ámbitos de aplicación, vinculados pero distintos:

• A teoría da Gestalt ou psicoloxía da Gestalt
• As leis da Gestalt
• A terapia da Gestalt ou gestalt-terapia, creada polo psicanalista berlinés Fritz Perls baseándose nos principios da psicoloxía e as leis da Gestalt.

O termo é maiormente escrito en itálica ou cursiva en tanto verba de orixe estranxeira; ás veces é transcrito en minúscula, aínda que os substantivos en lingua alemá sempre se escriben con maiúscula.

Historia

Criterios da Gestalt

Tamén coñecida como gestaltismo, teoría da forma, psicoloxí­a da gestalt, psicoloxí­a da boa forma e leis da gestalt, é unha doutrina que defende que, para comprender as partes é preciso, antes, comprender o todo. Refírese a un proceso de dar forma, de configurar "o que é colocado diante dos ollos, exposto ao ollar".

A Gestalt xurdiu a principios do século XX e funciona con dous conceptos: super-suma e transponibilidade. Cristian von Ehrenfels presentara eses criterios por primeira vez en 1890, na Universidade de Graz.

Un dos seus principais temas é facer máis explícito o que está implícito, proxectando na escena exterior o que acontece na interior, permitindo así a todos ser máis conscientes do seu comportamento "aquí e agora", na fronteira de contacto, co seu contorno. Trátase de seguir o proceso en curso, observar detidamente os "fenómenos superficiais" e non afondar nas profundidades escuras e hipotéticas do inconsciente, que só se pode explorar coa axuda da iluminación artificial da interpretación.

Segundo a teoría da Gestalt, non se pode ter coñecemento do "todo" a través das súas partes, porque o todo é outra cousa que a suma das súas partes: "(...) 'A + B' non é simplemente '(A + B), senón un terceiro elemento "C", que ten as súas propias características ".

Segundo o criterio de transponibilidade ou transposibilidade, independentemente dos elementos que compoñan un determinado obxecto, destaca a forma: as letras r, o, s, a non son só unha palabra nas nosas mentes: "(...) evocamos a imaxe da flor, o seu cheiro e simbolismo - propiedades non exactamente relacionadas coas letras. "

Un dos seus principais representantes foi Max Wertheimer (1880-1943). El demostrou que cando a representación de determinada frecuencia non se transpón, ten a impresión de continuidade e chamou ao movemento percibido nunha secuencia máis rápida "o fenómeno phi". O intento de visualizar o movemento marca o comezo da máis coñecida escola de psicoloxía gestáltica e outros pioneiros, ademais de Wertheimer, foron Kurt Koffka (1886-1941); Kurt Lewin (1890-1947); e Wolfgang Köhler (1887-1967).

Leis gestálticas

Wertheimer, Wolfgang Köhler e Kurt Koffka foron os creadores das leis Gestálticas. Wertheimer foi capaz de demostrar experimentalmente que diferentes formas de organización perceptiva se perciben de xeito organizado e cun significado diferente para cada persoa. Como se pode ver nas figuras do Cubo de Necker e do Vaso de Rubin, o conxunto é maior (ver críticas) que a suma das partes que o constitúen. Por exemplo: unha cadeira é máis que a suma simple de catro patas, un asento e un respaldo. Unha cadeira é todo iso, pero é máis que iso: está presente na nosa mente como símbolo de algo distinto dos seus elementos particulares.

Nunha serie de probas, Wertheimer demostrou que se pode realizar unha ilusión visual do movemento dun determinado obxecto estacionario se se mostra nunha rápida sucesión de imaxes. Así, conséguese unha impresión de continuidade. Chamou a este movemento percibido nunha secuencia máis rápida o "fenómeno phi" (o cine baséase nesta ilusión de movemento: a imaxe percibida en movemento, en realidade, son conxuntos de imaxes fixas (fotogramas ou frames) proxectados na tela ou pantalla durante 1 segundo. Son uns 24 fotogramas por segundo aínda que o número pode variar obtendo un fenómeno similar).

Escola "dualista" de Graz

O intento de visualizar o movemento marca o comezo doutra escola de psicoloxía da Gestalt: a Escola de Graz ou "corrente dualista" (Austria). Isto identificou dous procesos distintos na percepción sensorial: un, a sensación, a pura percepción física dos elementos dunha configuración (a forma dunha imaxe ou as notas dunha canción), específicos do obxecto percibido; e a outra, a representación, que sería un proceso "extrasensorial" a través do cal os elementos, agrupados, excitan a percepción e adquiren sentido (a forma visual ou melodía da música), que xa é particular para o traballo mental do home.

A outra concepción, diverxente do "dualismo", era a chamada "corrente monista" (de "mono", "única"), defendida polos alemáns. Desde o punto de vista monista, tanto a sensación como a representación ocorrerían simultaneamente e non por separado. A forma, é dicir, o entendemento que os dualistas chamaron "extrasensorial", non pode disociarse da sensación do obxecto material. Debido a que se producen ao mesmo tempo, a percepción sensorial e representativa complétase até finalizar o proceso de percepción visual. Só cando se completa un tamén se pode completar o outro.

Laboratorio de 1913

En 1913, a Academia de Ciencias Prusiana instalou na illa de Tenerife, Canarias, unha estación para estudar o comportamento do mono. Wolfgang Köhler foi nomeado director da estación, aínda moi novo e case sen experiencia en bioloxía e psicoloxía animal. A súa investigación, pioneira nos antropoides, enfatizou que "non só a percepción humana, senón tamén as nosas formas de pensar e actuar, funcionan a miúdo segundo os supostos da Gestalt de reorganización perceptiva". Os seus experimentos demostraron que os chimpancés son capaces de resolver problemas complexos, como obter alimentos que están fóra do seu alcance. Nesa estadía tamén descubriu o efecto bouba/kiki.

Observouse que o acto cognitivo corresponde a unha reestruturación do coñecemento previo (informacións dispoñíbeis na memoria) como posteriormente estudaron os construtivistas, como Piaget. As medidas de estimulación eléctrica cortical en gatos e os seus clásicos experimentos con chimpancés (empillando caixas para chegar á comida) demostraron que son capaces de resolver problemas relativamente máis complexos do que os experimentos de burlar un obstáculo e abrir fechaduras para escapar, aproximándose á intelixencia humana.

Fundamentos teóricos

Segundo a Gestalt, existen catro principios a ter en conta para a percepción de obxectos e formas: a tendencia á estructuración, a segregación figura-fondo, a pregnancia ou boa forma e a constancia perceptiva.

Outros conceptos desa teoría son súper-suma e transponibilidade. Super-suma refírese á idea de que non se pode ter coñecemento dun todo por medio só das súas partes, pois o todo é maior que a suma das súas partes. Segundo o concepto da transponibilidade, independentemente dos elementos que compoñen determinado obxecto, a forma sobresae: Unha cadeira é unha cadeira, sexa feita de plástico, metal, madeira ou calquera outra materia-prima.

Sete fundamentos básicos

Os sete elementos básicos

Os sete fundamentos básico da Gestalt - moi usados hoxe en profesións como deseño, arquitectura etc. - son:

• Segregación: desigualdade de estímulo; xera xerarquía: importancia e orde de lectura.
• Semellanza: os elementos da mesma cor e forma tenden a ser agrupados e constituír unidades. E estímulos máis próximos e similares, adoitan estar máis agrupados.
• Unidade: un elemento encérrase nel mesmo; pódense percibir varios elementos como un todo.
• Proximidade: os elementos próximos adoitan agruparse visualmente: unidade dentro do todo.
• Pregnancia: é a lei básica da percepción da Gestalt.
• Simplicidade: tendencia á harmonía e ao equilibrio visual.
• Fechamento ou Peche: formas interrompidas; recheo visual de ocos.

Aplicacións

Aplicacións na arte

Segundo a Gestalt, a arte baséase no principio da pregnancia da forma. O importante é percibila por si mesma; mirala como "todos" estruturados, resultados de relacións. A Gestalt, despois investigacións sistemáticas, presenta unha nova teoría sobre o fenómeno da percepción. Segundo esta teoría, o que ocorre no cerebro non é idéntico ao que ocorre na retina. A excitación cerebral non se produce por puntos illados, senón por extensión. A primeira sensación xa é de forma, xa é global e unificada. O postulado gestáltico en relación ás relacións psicofisiolóxicas pódese definir como: todo proceso consciente, cada forma percibida psicoloxicamente, está intimamente relacionada coas forzas integradoras do proceso fisiolóxico cerebral.

A hipótese gestáltica para explicar a orixe destas forzas integradoras, é atribuír ao sistema nervioso central un dinamismo autorregulador que, buscando a súa propia estabilidade, tende a organizar as formas de xeito coherente e unificado. Estas organizacións, orixinadas na estrutura cerebral, son espontáneas, independentemente da nosa vontade. En realidade, a "psicoloxía gestalt" non tentou integrar os feitos da motivación cos feitos da percepción e esta foi a gran contribución de Frederick Perls que deu orixe á terapia Gestalt.

A tendencia á estruturación, por exemplo, explica como diferentes pobos distinguen grupos de estrelas e recoñecen as constelacións do ceo; unha das configuracións ideais máis coñecidas é a proporción áurea, que explica algunhas das formas que se fan agradables aos ollos humanos. As empresas publicitarias e os creadores de signos visuais (marcas) son grandes usuarios do descubrimento de símbolos e do seu poder de atracción (pregnancia). Varios artistas usaron ilusións ópticas. Moitos deles explícanse pola lei de segregación de figura e fondo, como as obras de M. C. Escher e Salvador Dalí ou os discos ópticos de Marcel Duchamp. A ilusión da perspectiva e a proposta cubista de crear unha escena con con múltiples puntos de vista tamén se explican pola teoría da Gestalt.

A través dos estudos das teorías desenvolvidas pola Gestalt a principios do século XX sobre a psicoloxía das imaxes foi posible crear condicións favorables para a racionalización na construción de proxectos gráficos. Refórzase a idea de que o todo é algo máis que a suma das súas partes, cunha implicación psicolóxica e cultural. A comprensión da construción de imaxes é esencial para a elaboración e desenvolvemento de obxectos visuais, permitindo a expansión do acervo de solucións gráficas.

O estudo de animación Pixar no seu filme de 2015 "Inside-Out" inclúe unha referencia ao efecto bouba/kiki antes citado, descuberto por W. Köhler en Tenerife no transcurso das súas investigacións sobre a Gestalt. O mesmo efecto aparece no libro infantil "Mr Pod and Mr Piccalilli" de Penny Dolan e Nick Sharratt.

Gestalt-terapia

A partir da teoría da Gestalt e a psicanálise, Fritz Perls desenvolveu unha nova forma de psicoterapia. A terapia Gestalt está guiada polo concepto de que o desenvolvemento psicolóxico e biolóxico dun organismo se procesa segundo as tendencias innatas dese organismo, que tentan adaptalo harmoniosamente ao ambiente. A práctica psicoterapéutica adoita realizarse en grupo e, ao longo das súas sesións, destaca un conxunto de exercicios sensorio-motores (que traballan nas áreas sensoriais e motoras do corpo) e meditativos (relaxación). Estes pretenden principalmente que os individuos descubran "forzas existentes en si mesmos" para superar as súas dificultades.

A Gestalt-terapia, a pesar da coincidencia de nome, non está diretamente ligada é psicoloxía da Gestalt, senón baseada libremente nos seus principios. Ela foi creada por Perls en 1951. El actuou como psicanalista até 1941, pero a súa formación é moi ecléctica vinculada a psicanalistas Karen Horney, Wilhelm Reich e Kurt Goldestein, que pertencían ao grupo da psicologia da Gestalt, e foi moi influenciado pola filosofía fenomenolóxica. Probabelmente, esa relación inspirou o nome da corrente. Chegando a Segunda guerra mundial, Perls viuse obrigado a exiliarse, viviu un tempo en Suráfrica e fundou o Instituto Surafricano da Psicanálise. A finais dos 40s emigrou aos Estados Unidos e alí lanzou a súa primeira publicación sobre Gestal-terapia. A pesar da experiencia psicanalítica de Perls, a terapia xestáltica está moito máis preto da fenomenoloxía que dos principios da psicanálise. En primeiro lugar, a terapia xestáltica non funciona co concepto de inconsciente, que é fundamental para a psicanálise.

Práctica clínica da Gestalt

O que importa para esta corrente é o aquí-agora. A centralidade no presente, a diferenza da psicanálise, que pretende dilucidar no trauma no pasado, é a pedra de toque da gestalt-terapia. Segundo Naranjo (1980), hai tres principios xerais da Gestalt-terapia: "valorar a realidade: temporal (presente fronte a pasado ou futuro); valorar a conciencia e aceptar a experiencia; valorar o todo e a responsabilidade".

Paralelamente á investigación en bioloxía celular que outorga moita importancia ás funcións da membrana de calquera célula viva, sendo á vez unha barreira de protección e un lugar óptimo para os intercambios, o traballo dos gestaltistas fixo fincapé no papel real e metafórico da pel, que protexe, delimítanos e caracterízanos, pero ao mesmo tempo constitúe un órgano privilexiado de contacto e intercambio co noso contorno, a través de terminacións nerviosas sensoriais e innumerables poros.

O terapeuta Gestalt parte da superficie para o fondo; isto non significa que permaneza na superficie. En realidade, a experiencia confirma que a Gestalt alcanza, con maior facilidade que o apoio esencialmente verbal, as profundas capas arcaicas da personalidade, de feito, constituídas no período pre-verbal do desenvolvemento da persoa.

O gestaltista está atento aos signos comúns de reaccións emocionais subxacentes, como fenómenos discretos de vasodilatación na cara ou pescozo (traducidos en lixeiros e breves cambios na cor da pel), microcontraccións da mandíbula, cambios na respiración ou deglutición, no ton da voz, na dirección da mirada, e "microxestos" involuntarios das mans, pés ou dedos.

En xeral, o Gestalt–terapeuta suxire amplificar eses xestos inconscientes, considerados, de certa forma, como "lapso do corpo", reveladores do proceso en curso, imperceptíbeis para o cliente / paciente / suxeito de análise ou estudo.

A Gestalt-terapia en Francia e resto de Europa

A historia da Gestalt en Francia comezou a principios dos anos 70s, cando, máis ou menos á vez, varios psicólogos franceses trouxeron experiencias, técnicas, métodos e preguntas dunha estadía nos Estados Unidos. Podemos mencionar, en 1970: Jacques Durand-Dassier, Serge e Anne Ginger; logo, en 1972: Jean-Michel Fourcade; en 1974, Claude e Christine Allais, Jean-Claude See, Jean Ambrosi e o estadounidense Max Furlaud.

A Gestalt francesa xa tiña unha historia antes de 1975, pero cada un dos terapeutas traballou illado, ignorando a existencia dos seus colegas. Habería que esperar ao ano 1981 e á creación da Société Française de Gestalt (SFG) para que esas persoas diversas se atopasen e intercambiasen experiencias. Ese ano foi un punto de inflexión na Gestalt de Francia: instaláronse simultaneamente varios cursos de formación profesional de Gestalt-clínica e Gestalt-terapeutas, sumándose a cursos ofrecidos por un equipo de profesionais do Quebec do International Gestalt Centre, dirixido por Ernest Godin (formación paralizada despois). A École Parisiènne de Gestalt (E.P.G.) do I.F.E.P.P., con Serge e Anne Ginger, foi a primeira formación promovida por franceses. A E.P.G. nese tempo formou a uns 300 clínicos de Gestalt de 12 nacionalidades.

Foi creado o Centre de Croissance et d'Humanisme Appliqué, en Nantes, con Janine Corbeil, de Montreal (adestramento logo paralizada).

No ano seguinte, adestrouse en París con Hubert Bidault, no Centre d'Evolution (formación tamén paralizado despois). E outro, asociando o Instituto de Gestalt de Bordeos (Jean-Marie Robine) e o de Grenoble (Jean-Marie e Agnès Delacroix). Todos estes institutos proporcionaron formación teórica e práctica de 500 a 600 horas, xeralmente repartidas en tres ou catro anos.

En 1980, Marie-Petit publicou o primeiro libro francés sobre Gestalt, Thérapie de l'ici et maintenant ("Terapia do aquí e agora"). Aínda que as publicacións en francés sobre o método non superaban as 25 no momento da creación de S.F.G., hoxe hai máis de 400 e unha revista anual, difundida a través das librerías.

Anualmente organizáronse actos públicos: coloquios, xornadas, un Congreso Internacional Francófono, que reuniu a 300 participantes en 1987. Tivo lugar unha serie de conferencias en cidades de Francia e laboratorios ou grupos regulares de terapias en preto de 40 cidades, alén das terapias individuais, promovidas por máis dun centenar de profesionais da Gestalt franceses cualificados. Paralelamente, incluíuse no currículo de varias universidades (Tolosa, París, Bordeos) e é obxecto de teses de doutoramento.

Esa consolidación da Gestalt non deixou indiferentes aos estados veciños: Bélxica - que precedera a Francia - pronto se asociou activamente ao movemento e varios Gestalt - terapeutas belgas foron elixidos para o Consello de Administración da S.F.G. (máis unha asociación francófona que francesa). En 1982 creouse unha Asociación Española de Terapia Gestalt e unha Sociedade Italiana de Gestalt en 1985. Finalmente, fundouse unha asociación europea en maio de 1985, así como unha Asociación Gestalt de Quebec. A Federación Internacional de Organismos de Formación Gestalt (FORGE), presidida por S. Ginger, reúne a varios institutos de formación de Francia, Bélxica, Italia, Canadá etc., e permite intercambios de ideas, profesores e estudantes.

Aplicación na xestión de empresas

Nun seminario celebrado en xuño de 2012 no Instituto de Estudos Financeiros e Fiscais Superiores sobre o tema "Post-Capitalismo - Sociedade do Coñecemento", o doutor Amândio Silva transmitiu a idea de que as empresas son algo máis que un simple engadido dos seus diferentes sectores. É importante que o xestor poida mirar, avaliar e xestionar segundo os estándares e configuracións que detecta. A visión do conxunto, tal e como destaca, é o elemento clave para levar a cabo unha xestión empresarial exitosa, porque só entón é posible identificar a dimensión física, cultural e emocional completa da organización.

Críticas á Gestalt

Aínda que a Gestalt é considerada por moitos como un consenso, algúns científicos sinalan as debilidades desta teoría. Segundo o autor Johan Wagemans e os seus colegas científicos, a Gestalt posúe aspectos que terían que ser aclarados.

A Gestalt argumenta que as leis da percepción nacen co ser humano en lugar de seren aprendidas ao longo dos anos. Non obstante, estudos recentes con observadores adultos demostraron que a experiencia pasada pode influír na forma en que percibimos a diferenza entre a figura e o seu fondo. Wertheimer, un dos fundadores da teoría da Gestalt, tamén falou da influencia da "experiencia pasada", pero o que dixo non ten o mesmo significado empregado por outras correntes en psicoloxía. Para el, a experiencia previa da persoa non pode cambiar os principios xerais da percepción (Luccio, 2011), mais non é iso o que vemos acontecer na práctica, cando mostramos unha imaxe ambigua (con máis dunha interpretación) para distintas persoas.

A teorí­a gestaltista non sempre se verifica na práctica. Un dos piares da Gestalt é a teorí­a do campo eléctrico, refutada en 1950.

A Gestalt ofrece meras demostracións, usando estímulos moi sinxelos ou confusos, formulando leis con pouca precisión ou engadindo "leis" para cada factor que parece influír na percepción. Para evitar crear demasiadas leis, propúxose unha lei principal, chamada Lei de Concisión (Prägnanz), pero a súa explicación deixouse "confusa" a propósito: "a organización psicolóxica sempre será tan boa como as condicións o permitan". Sobre este tema, Bruce & Green (1990) escribiron: "Algunhas das súas 'leis' de organización perceptiva parecen hoxe vagas e inadecuadas. Que significa, por exemplo, unha forma 'boa' ou 'simple' ?" Os propios profesionais da Gestalt admiten que este concepto é subxectivo (Koffka, 1975). Se observarmos a natureza, poucos obxectos naturais teñen unha estrutura regular. A maioría non ten forma ou ten unha forma imperfeita, de modo que poucos obxectos teñen unha "boa forma" de modo a seren "mellores" do que outros (Luccio, 2011).

Todorovic (2008) explica ademais que, aínda que a Gestalt está cuberta dalgún xeito na literatura científica como en Kubovy & Van der Berg (2008), queda por detallar como os diferentes principios da Gestalt interactúan entre si e cales serán máis fortes e en que situacións.

Ademais destas críticas, o psicólogo Skinner (1972) tamén cuestiona a base filosófica da Gestalt, chamada teoría representacional ou "teoría da copia" (a idea de que a nosa mente fai copias do mundo), afirmando que facelo sería unha perda de tempo para o cerebro.

Ademais destas discusións, Dewey (2004) tamén fai unha afirmación moi seria: o concepto principal repetido nas clases de Gestalt é incorrecto ("o todo é maior que a suma das partes"). Foi traducido incorrectamente do alemán para o inglés, algo que Kurt Koffa, un dos fundadores da Gestalt, criticou severamente. No seu texto orixinal, estaba dito que "o todo é distinto (ou independente) da suma das partes", no sentido de que o todo ten unha existencia propia, que non depende das partes. A Koffka non lle gustou a tradución e corrixía os alumnos que usaban a palabra "maior" en vez de "distinta" (Heider, 1977) . Segundo Koffa, non se trata dun principio de "suma". O que o texto orixinal da Gestalt quería dicir é que o todo ten unha existencia independente no sistema perceptivo.

Ademais, os fundamentos propostos pola Gestalt baséanse en conceptos relativamente obvios. Rock (1975) afirma que os principios da Gestalt están baseados na nosa experiencia coas cousas e as súas propiedades: os obxectos do mundo adoitan situarse diante dalgún fondo (fondo de figura), teñen unha textura diferente á textura dese fondo (semellanza), están feitos de pezas próximas entre si (proximidade), móvense no seu conxunto (destino común), teñen contornos pechados (fechamento ou peche) e son continuos (continuidade) (Todorovic, 2008).

O libro "Historia do Deseño Gráfico", de Philip Meggs, non menciona a palabra Gestalt e refírese aos estudos da percepción só na historia de Peter Behrens e da Nova Obxectividade (Meggs, 2009).

Véxase tamén

Bibliografía

• Arnheim, Rudolf (1980, 1986 e 1997). Arte e Percepção Visual (en portugués). São Paulo: USP-Pioneira. 
• Ferreira, A. B. de H. (1986). Novo Dicionário da Língua Portuguesa (en portugués) (2ª ed.). Río de Xaneiro: Nova Fronteira. 
• KOFFKA, W. Princípios da Psicologia da Gestalt. Cultrix, SP.
• Köhler, Wolfgang (1978). Psicologia. Colección: Grandes Cientistas Sociais 4 (en portugués). São Paulo: Editora Ática. 
• Köhler, Wolfgang (1980). Psicologia da Gestalt (en portugués). Belo Horizonte: Itatiaia. 
• MARX, M & HILLIX, W. (2019)Sistemas e Teorias em Psicologia. SP, Cultrix.
• PIAGET, Jean. (2012) Psicologia da inteligência. SP, Forense. Título orixinal francés: La psychologie de l’intelligence; Collection “Bibliothèques des Classiques"
• Bock, Ana Mercês Bahia. Furtado, Odair. Teixeira, Maria de Lourdes Trassi. Psicologias: uma introdução ao estudo da psicologia 14ª edição – São Paulo: Saraiva, 2008.
• Ginger, Serge; Ginger, Anne; Gestalt: uma terapia do contato (tradución ao portugués Sonia Rangel). 5ª ed. – São Paulo: Summus, 1995.

Ligazóns externas

• Fragmento do texto sobre "A psicoloxía da Gestalt hoxe" de Wolfgang Köhler Arquivado 25 de agosto de 2019 en Wayback Machine.
• As Leis da Gestalt - Artigos de Psicoloxí­aArquivado 22 de marzo de 2016 en Wayback Machine.