Estamento

O enterro do Conde de Orgaz (1588), Domenico Teotocopuli El Greco. Os estamentos privilexiados, nobreza e clero, lexitímanse mutuamente na cúspide social, e ábrenselles as portas do ceo, de cuxo orde divina pretenden ser o reflexo terreal. O non privilexiados, a pesar de ser a gran maioría da poboación, están pouco representados (o que dá o seu peso exacto no sistema político e social): quizais só os dous únicos personaxes que miran de fronte ao espectador (o pintor e o seu fillo) serían membros da burguesía; non aparece ningún campesiño (os veciños da vila de Orgaz aos que houbo que obrigar a pagar as rendas das que saíu o cadro e a Igrexa de Santo Tomei).

Estamento é o estrato dunha sociedade, definido como grupo social integrado por persoas dunha mesma situación xurídica, ou co mesmo nivel cultural, económico e profesional. É a división social que responde os criterios propios do feudalismo e o Antigo Réxime. Os estamentos (nobreza, clero e "terceiro estado" ou "común", no seu conformación clásica) tenden a ser agrupacións pechadas, pois se entra neles normalmente polas circunstancias do nacemento (a familia e mesmo a primoxenitura), a diferenza das clases sociais, que se definen por intereses económicos. A pesar diso, os estamentos non son absolutamente pechados, a diferenza das castes, e existe a posibilidade de promoción social por méritos extraordinarios (ennobrecemento a cargo do rei por servizos militares ou doutro tipo, mesmo por compra a cambio de diñeiro –venalidad de oficios e dignidades–); por matrimonio (aínda que as relacións desiguais son mal vistas socialmente) e polos mecanismos de recrutamento eclesiástico (que se xustifican espiritualmente co termo vocación -chamada divina-).

O estamento pode recibir tamén o nome de estado (como en estado laico e estado eclesiástico –non confundir co concepto político de Estado, referido ao estatal e non ao estamental–), pois se identifica cunha característica definitoria e intrínseca á persoa (como o estado civil). Tamén pode denominarse orde, e á sociedade que se divide segundo ese criterio adóitase chamar sociedade estamental ou sociedade de ordes.

Sociedade estamental: os tres estamentos

O concepto de sociedade estamental identifícase cunha organización social baseada na desigualdade de condicións, sancionada polo sistema xurídico-político e lexitimada tradicional e teolóxicamente (polo costume e por unha ideoloxía de base relixiosa), na que os individuos permanecen adscritos a diferentes categorías (os estamentos), ordenadas xerarquicamente dentro do seu grupo humano, que prescriben a esfera de actividades ás que se poden dedicar e as súas limitacións políticas, e que son en principio relativamente inflexibles ás variacións e independentes das accións ou logros (económicos, políticos, militares, intelectuais) dos individuos.

A sacralización da sociedade estamental foise desenvolvendo como un lento proceso durante a Antigüidade Tardía e a Alta Idade Media (como medio de manter a orde dentro da decadente e inestable sociedade tardorromana): Primeiramente, a partir da crise do século III, o Imperio latino (diferenciándose cada vez máis da parte grega) foise ruralizando economicamente, sendo as cidades arrasadas, desaparecendo o comercio e a destrución de fábricas, en gran medida como consecuencia da resposta á propia crise que se deu polo propio Imperio (reformas de Diocleciano); e mentres que os latifundistas prosperaban nas súas luxosas villae decaían as cidades, á vez que ascendía o papel social e político do cristianismo primitivo, co monacato e a institucionalización da Igrexa (especialmente polo apoio de emperadores como Constantino e Teodosio, século IV). A partir das invasións bárbaras do século V engadíronse novos elementos que definiron a nobreza de sangue como estrato social superior nos reinos xermánicos (reinos anglosaxóns e nórdicos) e prefecturas bizantinas de Italia e España que substituíron o Imperio latino; e especialmente nas formacións sociais que se estableceron en Europa como consecuencia das "segundas invasións" dos séculos VIII e IX (árabes, viquingos, magiares) no contexto político da formación e disolución do Imperio carolinxio. Xa nos séculos centrais da Idade Media, coa plena conformación das institucións feudo-vasalláticas e as reformas eclesiásticas impulsadas polo papado (reforma gregoriana, orde cluniacense, concilio de Letrán), quedou definida unha sociedade estamental nas monarquías feudais de Europa Occidental e no amplo espazo de Europa Central (o Sacro Imperio Romano), estendéndose cara ao Norte e Leste de Europa (a expansión militar das Cruzadas, aínda que estableceu efémeros reinos "latinos", non levou unha implantación profunda do modelo europeo de sociedade en Próximo Oriente).

A disolución da sociedade estamental (entendida como soporte dos "privilexios" e o "escurantismo" que obstaculizaban o libre desenvolvemento da sociedade segundo a nova idea de "progreso") foi unha parte esencial do programa ilustrado dos intelectuais enciclopedistas de mediados do século XVIII e dos revolucionarios franceses de 1789. Ao longo do século XIX foise construíndo unha sociedade industrial, de clases, con distinto ritmo, intensidade e graos de oposición (distintos tipos de mecanismos de defensa da sociedade preindustrial, reaccionarismo, tradicionalismo, conservadorismo, etc.) en cada nación do mundo occidental.

Xustificación ideolóxica

O triestamentalismo foi a paradigma máis difundido, aínda que non o único, para pensar a sociedade durante a Idade Media.

As funcións das ordes feudais estaban fixadas ideoloxicamente polo agustinismo político (Civitate Dei, 426), en procura dunha sociedade que, aínda que como terrea non podía deixar de ser corrupta e imperfecta, podía aspirar a ser polo menos unha sombra da imaxe dunha "Cidade de Deus" perfecta de raíces platónicas en que todos tivesen un papel na súa protección, a súa salvación e o seu mantemento. Tal construción confiaba aos oratores (traducible como "oradores": o clero) a defensa espiritual da sociedade, aos bellatores (traducible como "guerreiros", os bellatores Christi eran os cruzados ou "guerreiros nobres" (sendo o cualificativo "nobre" de dobre sentido, o primeiro é de bo guerreiro e o segundo é que só o podían ser da nobreza) a defensa militar e aos laboratores (traducible como "traballadores") o seu mantemento.

A formulación primeira, e acabada, deste esquema trifuncional aparece nun comentario da De consolatione philosophiae de Boecio, atribuído a Alfredo o Grande e datado en 892:

Debe de haber gebedmen ["homes de oración"], fyrdmen ["homes de guerra"] e weorcmen ["homes de trabajo"], sen os cales ningún rei pode mostrar o seu poder.

Posteriormente, Wulfstan, arcebispo de York, retomaría tal pensamento:

Todo trono real que rexa sabiamente apóiase en tres elementos: un son os oratores; outro, os laboratores; o terceiro, os bellatores. Os oratores son homes de oración, que día e noite deben rezar a Deus e rogarlle por todo o pobo. Os laboratores son homes de traballo, que proporcionan todo o necesario para que o pobo poida vivir. Os bellatores son homes de guerra, que loitan coas armas para defender a terra. Sobre estes tres alicerces debe rexerse con xustiza calquera trono real.

Wulfstan de York, Institutes of Polity (1008-1010).

Tales termos mantéñense no campo do secular, por canto non se establece prelación entre as ordes, cuxa división trinitaria evoca esquemas de pensamento teolóxico que será trasposto á xerarquización da sociedade por Gerardo, bispo de Cambrai, e sobre todo Adalberón, bispo de Laon, no século XI:

[...] desde as súas orixes o xénero humano está dividido en tres, os oradores, os labradores e os guerreiros [...] cada un é obxecto por parte dos outros dunha solicitude recíproca.

Geràrd de Cambrai, Gesta episcoporum cameracensium (1024).

Tripla é a casa de Deus que creemos unha: neste mundo uns oran, outros

combaten e outros, ademais, traballan; estes tres están xuntos e non toleran estar desunidos, de xeito tal que sobre a función dun descansan

as obras dos outros dous, todos á súa quenda axudando aos outros dous

Adalberón de Laon, Carmen ad Robertum regem francorum (1027-1031).

No plano ideolóxico, o triestamentalismo medieval adoita, pero non sempre, presentarse como un esquema de solidariedade funcional, onde se pon de realce o que cada estado achega aos demais, o que ten por efecto esvaer a xerarquía e a desigualdade, con máis motivo que se sinala o penoso e as cargas de cada estado. Por enmascarar a desigualdade, devandito esquema puido ter máis aceptación que as paradigmas abertamente xerárquicos. Ademais non é infrecuente que os autores mencionen a autoridade divina, como lexitimadora da distinción estamental.

No ámbito dá a cristiandade hispana, Isidoro de Sevilla pode considerarse como un precursor da paradigma do tres ordes coa súa tripartición senatores, milites, plebs (Etimoloxías, voz "tribos", 627-630); retomada e adaptada na Borgoña do século IX polo monxe Haimón de Auxerre. O xurdimento do triestamentalismo na época feudal clásica correspondería por tanto primeiro a Inglaterra, pero o foco francés parece independente e explícase pola adaptación de Isidoro na Borgoña.

Posteriormente, áchase unha formulación de devandito esquema nos Foros de Aragón (a chamada Compilación de Huesca redactada baixo Xaime I)

El formador del sieglo assí lo ordenó e mandó que todos los hombres fuessen departidos por ciertas e por departidas ördenes en el sieglo, ço es assaber que los clérigos veylassen continua-mentre en el servicio de Dios, e que los caualleros fuessen siempre defensores de los otros e de las tierras, e los otros omnes que usasen siempre lur menester, quiscuno el suyo

Libro 3, n. 153.

Tamén están citados no Código do Sete Partidas de Afonso X o Sabio:

Defensores son uno de los tres estados por que Dios quiso que se mantuviese el mundo: ca bien así como los que ruegan á Dios por el pueblo son dichos oradores; et otrosí los que labran la tierra et facen en ella aquellas cosas por que los homes han de vivir et de mantenerse son dichos labradores; et otrosí los que han á defender á todos son dichos defensores: por ende los homes que tal obra han de facer tovieron por bien los antiguos que fuesen mucho escogidos, et esto fue porque en defender yacen tres cosas, esfuerzo, et honra et poderío. Onde pues, que en el título ante deste mostramos qual debe el pueblo seer á la tierra do mora, faciendo linage que la pueble et labrándola para haber los frutos della, et enseñorándose de las cosas que en ella fueren, et defendiéndola et cresciéndola de lo de los enemigos que es cosa que conviene á todos comunalmente; pero con todo eso á los que más pertenesce son los caballeros á quien los antiguos decian defensores, lo uno porque son más honrados, et lo al porque señaladamente son establescidos para defender la tierra et acrescentarla.

Partida 2, título XXI, introducción.

Representación política

A partir da Baixa Idade Media, a representación política dos estamentos era función dunha institución denominada Cortes (nos Reinos cristiáns da Península Ibérica), Parlamento (no reino de Inglaterra) ou Estados Xerais (no reino de Francia). Estas institucións, derivadas da obrigación de consilium (consello) do vasalaxe feudal, facía partícipe das decisións políticas do rei a toda a sociedade, representada por "estamentos", "estados" ou "brazos", nunha imaxe organicista na que a "cabeza" dirixe pero ten en conta ao "corpo político". O número destes "brazos" podía ser distinto de tres (como ocorría na Coroa de Aragón, onde se subdividía a nobreza en alta -baróns e ricoshomes- e baixa -cabaleiros e fidalgos ou infanzóns-). Isto supuña unha clara desproporción entre a representación política de nobreza e clero e o seu peso demográfico. Estimáronse cifras do 3 ao 6% para cada un deses estamentos, quedando un resto próximo ao 90% para o terceiro, composto na súa gran maioría de campesiños, feito necesario dada a escasa produtividade do traballo e rendemento das actividades agrícolas en época preindustrial (para que dez coman pan, nove han de sementar o trigo). Tampouco pode identificarse a representación do "terceiro estado" ou "común" coa das democracias representativas da Idade Contemporánea; restrinxíase aos gobernos municipais de certas cidades, que de feito se vinculaban a unha oligarquía ou patriciado urbano moi afastada en poder e riqueza tanto da plebe urbana como dos campesiños.

O privilexio

A diferenza entre os dous primeiros estamentos, ou estamentos privilexiados (nobreza e clero) e o terceiro estamento, terceiro estado ou estado chairo (equivalente a común ou pobo) estaba na situación de privilexio, que explicitaba a condición desigual das persoas, tanto xurídica como socialmente. Os individuos que pertencían a estamentos superiores, casaban entre eles, tanto para manter unidas as herdanzas como para non deixar entrar a membros do terceiro estado nel (na evolución cara á sociedade de clases, os burgueses tenderon a buscar enlaces matrimoniais con nobres para que a familia adquirise títulos, mentres os nobres, que posuían terras e títulos, que nesa época deixaron de ter moito valor material, podían unirse a unha familia rica, como eran as burguesas). Até o século XVIII foron incompatibles os chamados oficios mecánicos coa nobreza. O comercio, actividade sospeitosa pola vinculación ao pecado de usura, relegábase ao terceiro estado ou mesmo aos xudeus (que podían prestar a interese).

Mentres durou a sociedade estamental era determinante incluso a posición entre os irmáns da mesma familia: mentres que o irmán home maior (chamado o maiorazgo) herdaría título e propiedades vinculadas a el, o irmán home menor (chamado o segundoxénito) entraría no clero, nunha posición adecuada ao rango da súa familia, que se medía xustamente polas doazóns á igrexa. Era habitual tamén que, si o irmán máis vello morría, o irmán clérigo "colgaba os hábitos" para cumprir as súas obrigacións familiares (caso que se deu mesmo entre reis: Ramiro II o monxe). As fillas maiores estaba destinadas a casar co maiorazgo dunha familia de rango similar, mentres que as fillas menores tamén entrarían ao clero, adecuadamente dotadas. As herdanzas quedaban aseguradas, as propiedades concentradas, os dous estamentos privilexiados aliados inseparablemente por identidade familiar e o prestixio social de todos eles garantido coa posición dominante na Igrexa, monopolizadora da cultura e a ideoloxía.

O Clero tiña privilexios similares aos nobres por exemplo rexerse por tribunais particulares e a exención absoluta do pago de impostos. Recibían mesmo beneficios do resto da sociedade como o décimo de todos os produtos da terra. Tamén posuían grandes extensións de terras e gozaban de rendas señoriais. Dentro deste grupo había diferenzas substanciais, por unha banda estaba o alto clero (bispos, abades e cóengos) e polo outro, o clero chairo, o máis numeroso e estendido por todo o territorio (párrocos, etc.).

Os votos monásticos (pobreza, castidade e obediencia) e o celibato eclesiástico, estendido ao clero secular na Igrexa católica durante a Idade Media (non á Igrexa Ortodoxa), conseguen para Europa Occidental un perfecto enlace entre os estamentos privilexiados ao impedir que os clérigos compitan polas herdanzas cos seus irmáns. Da mesma maneira, converten en inocua a apertura do clero a individuos non privilexiados, pois non poderían facer hereditaria a súa condición. De todas as maneiras, o ascenso ao alto clero dos non privilexiados foi excepcional. A Reforma Protestante, ao facer desaparecer todas estas características do clero na súa zona de implantación (o Norte de Europa), foi un eficaz disolvente da sociedade estamental e con ela do Antigo Réxime.

Interpretacións

A interpretación materialista da historia, sen ignorar as cualificacións contemporáneas que teñen as divisións sociais, identifica sempre nelas as clases sociais definidas polas relacións de produción, co que os dous estamentos privilexiados serían claramente os señores que no modo de produción feudal están en oposición de intereses cos servos, sendo a burguesía unha clase social que ocupa os intersticios do mundo feudal, desenvolvendo nas cidades libres o modo de produción capitalista, que co seu crecemento irá acentuando as contradicións até chegar á Revolución burguesa.

Desde un punto de vista institucionalista négase a posibilidade de facer estas interpretacións, ás que acusan de proxectar ás pasado categorías só válidas para a sociedade de clases do século XIX.

É significativo de ambas as posicións o debate mantido desde 1968 entre Boris Porschnev (historiador soviético e marxista) e Roland Mousnier (francés e católico, oposto á escola de Annales). Para este último, a Francia da Idade Moderna era unha sociedade de ordes, na que a honra, o status e o prestixio social que dividía verticalmente á sociedade segundo os rangos, considerábanse máis importantes que a riqueza que a dividía horizontalmente segundo as clases. As relacións entre ordes diferentes operarían a través das relacións de patronaxe ou clientelismo. Para Mousnier as diferenzas entre ordes (como a existente entre a noblesse d'épée -"nobreza de espada"- e a noblesse de roube -"nobreza de toga"-) eran máis decisivas socialmente que as que existían entre señores e campesiños.

Estamento de próceres e estamento de procuradores

No sistema parlamentario bicameral que se estableceu en España desde 1834, o Estamento de Próceres foi o nome da cámara alta ou Senado. A cámara baixa recibía a denominación Estamento de Procuradores ou Congreso dos Deputados.

Cuarto estado

"Cuarto estado" era unha das denominacións coas que se identificaba o proletariado, no século XIX e desde as posturas partidarias do movemento obreiro. Coa elección dese nome facíase ver que, do mesmo xeito que a burguesía (en nome do terceiro estado que se identificaba coa nación) fixo a Revolución francesa (burguesa ou liberal); o proletariado (identificado coa humanidade), faría a Revolución socialista ou proletaria.

O famoso cadro de Giuseppe Pellizza dá Volpedo, titulado O cuarto estado, que se utilizou para abrir a película Novecento de Bernardo Bertolucci..

Véxase tamén

Outros artigos

• Sociedade
• Estado