Provincia de Veraguas

Provincia de Veraguas

Localización
8°N 81°O
Estado	Panamá
Capital	Santiago de Veraguas
Poboación
Poboación	226.991 (2010) (21,44 hab./km²)
Lingua usada	Lingua guaymí Lingua buglere Crioulo de San Miguel
Xeografía
Superficie	10.587,5 km²
ISO 3166-2	PA-9
Páxina web	veraguas.org

Veraguas é unha das dez provincias de Panamá. A súa capital é a cidade de Santiago de Veraguas. Ten unha superficie de 10 629 km², e unha área de 10.587,6 km² e no ano 2019 tiña unha poboación estimada de 247.644.

Limita ao norte co mar Caribe, ao sur co océano Pacífico, ao leste coas provincias de Colón, Coclé, Herrera, Los Santos e ao oeste coa provincia de Chiriquí e a Comarca Ngäbe-Buglé. É a única provincia de Panamá que ten costas nos océanos Atlántico e Pacífico.

Toponimia

Orixe do nome

A palabra Veraguas podería provir da Península Ibérica, onde interviñeron considerable número de grupos étnicos coas súas respectivas linguas, e probablemente a palabra Veraguas teña influencias árabes, da raíz "gua" que aparece nos ríos de Andalucía, de "wada" ou "wadi", "guad" ou "uad", que significa río.

Existe o topónimo Beragua en Navarra, que se lle supón unha orixe vasca, pois tamén existe o apelido Beragua de orixe vasca, polo que o nome de Veragua tamén podería provir desta voz.

Utilización do nome por parte dos españois

No novo mundo a palabra Veragua foi utilizada por primeira vez polo Almirante Cristovo Colón durante a súa cuarta viaxe. Na súa calidade de "Vicerrei e Almirante e Gobernador Xeral" das Indias, Cristóvo Colón escribiu aos reis de España unha carta desde Xamaica, logo de concretar o que foi a súa cuarta travesía.

Provincia de Veragua en 1810.

"A Historia do Almirante" foi escrita por Fernando Colón entre os anos 1537 e 1539. Baseouse nas fontes do seu pai e doutros protagonistas dos feitos. Nel describe o paso do Almirante pola rexión de Veraguas.

O certo é que a palabra Veragua empezou a aparecer en documentación española desde 1504, oficializándose a súa formación como Gobernación o 9 de xuño de 1508. Usouse primeiro na súa forma orixinal en singular, Veragua, que designou sucesivamente a Gobernación de Veragua, o Ducado de Veragua, a Veragua Real e a Provincia de Veragua. Non foi senón moito tempo despois que empezou a prevalecer a forma plural Veraguas.

Historia

Localización do Ducado de Veragua durante a época colonial.

A provincia de Veraguas, tamén chamada goberno de Veragua durante a época imperial española, creouse como unha entidade administrativa e territorial dentro do Vicerreinado de Nova España, sendo máis tarde trasladada a súa xurisdición ao Vicerreinado do Perú. Foi erixida en 1560 nos territorios do antigo ducado do mesmo nome, cuxo primeiro gobernador foi Francisco Vázquez.

As primeiras poboacións en fundarse no territorio de Veraguas foron Santa Cruz (posteriormente denominada Villa de Los Santos), a beiras do río Cubita; Santa Elena (hoxe Santo Domingo de Parita), en inmediacións do río Parita; e Santiago de Olá, a unhas dúas leguas da cidade de Natá. A idea tras estas fundacións, todas ocorridas entre 1550 e 1570, era a de inducir os indíxenas a vivir congregados en pobos, tarefa na cal prestou a súa axuda o frade dominico Pedro de Santa María.

Localización da provincia de Veraguas no Vicerreinado de Nova Granada cara a 1810.

Os habitantes de Santiago de Olá propuxéronlle a Luís Colón conquistar e poboar o Ducado de Veragua para incorporalo á Gobernación de Tierra Firme, o cal despois dun arranxo arbitral coa coroa española, quedou incorporado á esta última en 1557. Foi entón cando o gobernador Juan Ruiz de Monjaraz encargou ao capitán Francisco Vázquez a conquista e poboación do territorio incluíndo o ducado, quen na súa ruta fundou as poboacións de Santa Fe e Concepción. A rivalidade entre Monjaraz e Vázquez polas tenencias destas terras manifestouse na batalla a beiras do río Gatú, onde Monjaraz quedou preso; esta situación levou a que os indíxenas abandonasen os pobos xa establecidos, algunhas cidades sufrisen incendios e toda sorte de conmocións, así como o traballo das minas. Tras ser acusados as autoridades de Lima, estas nomearon un ministro da Real Audiencia para que puxese orde na rexión; este destituíu a Monjaraz e encargou a Rafael de Figuerola a conquista e colonización de Veraguas tras a morte de Francisco Vásquez.

O territorio do ducado, lixeiramente ampliado cara ao oeste e o sur, pasou despois a depender da Real Audiencia de Panamá (establecida en 1563) no Vicerreinado do Perú, cuxa xurisdición abarcaba desde o porto de Buenaventura até o golfo de Fonseca en Nicaragua, e polo norte desde os confíns da Provincia de Veraguas até o río Atrato. A provincia viuse afectada durante todo o século XVII pola invasión de piratas que arrasaron as súas costas e saquearon cidades, entre eles Pedro o Picardo, Moisés Vanclein, Henry Morgan quen tentou tomar Portobelo, e Townley, que atacou as cidades de Alanje e da Vila de Los Santos.

O 20 de agosto de 1739 restableceuse o Vicerreinado de Nova Granada por medio dunha Real Cédula, o cal incluía os territorios de Nova Granada, Venezuela, Quito e Panamá. A xurisdición correspondente aos maxistrados seccionais quedou da mesma forma que antes, conservando o Gobernador da Provincia de Panamá a supremacía sobre os portos de Portobelo, Veraguas e Darién. A Audiencia permaneceu subordinada ao Vicerreinado e mantivo os seus privilexios no local e a mesma configuración no persoal, sendo o seu presidente o gobernador e capitán xeneral de todo o territorio. En 1751 foi extinguida a Real Audiencia de Panamá debido aos gastos nos que esta incorría e para pór fin ao case permanente estado de axitación en que se mantiña a rexión. O istmo quedou rexido por un goberno netamente militar, a cargo de Manuel Montiano, formándose así a Comandancia Xeral de Tierra Firme que comprendía o territorio desde o río Atrato até os lindeiros da Capitanía xeneral de Guatemala, e incluía as provincias de Panamá, Darién, Veraguas e Portobelo. Dita Comandancia dependía do Vicerrei da Nova Granada e, no contencioso, da Audiencia que funcionaba en Santafé.

Durante a emancipación das colonias americanas Veraguas permaneceu nun principio fiel á coroa española, polo cal rexeitou a súa unión ás Provincias Unidas da Nova Granada e serviu xunto con Panamá como depósito de tropas e de elementos de guerra que se organizaban e preparaban para combater os patriotas da revolución en Quito e na costa atlántica da Nova Granada, e para socorrer a praza fiel de Santa Marta. Con todo cara ao 1815 a situación cambiou e os patriotas empezaron a gañar terreo comandados por José de Fábrega, tanto así que a provincia declarouse independente en 1821 e declarouse anexada á República de Colombia do libertador Simón Bolívar.

Tomás Herrera.

A incorporación espontánea do territorio panameño á Gran Colombia motivou a que o Congreso de devandito país expedise o decreto do 9 de febreiro de 1822, por medio do cal se creou o Departamento do Istmo cos mesmos límites que tiña a antiga Comandancia Xeral de Panamá. Fábrega en tanto foi designado gobernador da provincia de Veraguas, cargo que ostentou até o final da Gran Colombia. O panorama político deste país era turbio, e no ano 1827 o xeneral José Antonio Páez rebelouse en Venezuela, pois desexaba a secesión dese territorio, e en 1829 fixo o mesmo o xeneral Juan José Flórez en Ecuador, o que levou levou á disolución deste país. Posteriormente a este feito o istmo tamén se declarou independente cun goberno primeiro á cabeza de José Domingo Espinar e logo con Juan Eligio Alzuru, quen pronunciou a secesión o 9 de xullo de 1831. Para tranquilizar este movemento e volver á orde no istmo, o goberno da Nova Granada confioulle ao xeneral Tomás Herrera enfrontar a Alzuru e reincorporar as provincias baixo o seu mandato á República, investíndoo co grao de "Comandante Xeral do Istmo". Herrera alzouse vitorioso, polo que lle foi encomendado a organización deste territorio.

A provincia de Veraguas formou entón parte da República da Nova Granada, do mesmo xeito que a de Panamá, ambas as divididas en cantóns e estes á súa vez en distritos parroquiais. Veraguas entón só contaba con 2 cantóns: Santiago e Alanje; José de Fábrega foi nomeado gobernador da provincia. Cara ao 1840, tras estalar no territorio central da Nova Granada unha guerra civil, o gobernador Carlos de Icaza de Panamá decidiu subtraer os seus conxéneres da loita e declarar a independencia como Estado Libre do Istmo. Carlos Fábre, gobernador de Veraguas, rexeitou secundar o movemento, pero tras chegar Tomás Herrera con tropas a Santiago, aceptouno. O Estado Libre con todo non durou máis que trece meses, pois un convenio celebrado o 31 de decembro de 1841 reincorporou o Istmo á Nova Granada.

Localización da provincia de Veraguas na República da Nova Granada en 1855.

Antes de 1849 Veraguas sempre ocupara todo o sector occidental do que hoxe é a República de Panamá; con todo ese ano foi segregado o cantón de Alanje para formar con el a provincia de Chiriquí, e en 1850 coa parte sur a provincia de Azuero, composta polos cantóns de Parita, Los Santos e o distrito de Santa María. Mais esta última foi bastante convulsiva, polo que foi eliminada polo Congreso en 1855 e agregando a maior parte do seu territorio á de Veraguas. O 27 de febreiro dese mesmo ano creouse o Estado Federal de Panamá, que tiña dereito a darse leis en todos os asuntos de administración, excepto aqueles referentes á mariña de guerra, ao exército permanente, as relacións exteriores, as rendas, créditos e gastos públicos sobre os cales lexislaba a Nación, e que territorialmente comprendía as provincias de Azuero, Chiriquí, Panamá e Veraguas, que a finais do mesmo ano foron substituídas polos departamentos de Coclé, Colón, Chiriquí, Fábrega, Herrera, Los Santos e Panamá; o primeiro presidente do estado foi Justo Arosemena. En 1864 dividiuse o Estado en seis departamentos: Coclé, Colón, Chiriquí, Los Santos, Panamá e Veraguas coas seguintes cabeceiras: Penonomé, Colón, David, Los Santos, Panamá e San Francisco de La Montaña, respectivamente.

Coa chegada da Rexeneración do presidente Rafael Núñez en 1885 e a subseguinte guerra civil, que pretendía pasar do modelo federal ao modelo centralista, vivíronse momentos moi tensos no istmo, pois varias faccións dos partidos liberal e conservador pretendían tomar o poder, e mesmo se deron algúns movementos secesionistas que proclamaban a República de Panamá. Os revolucionarios foron vencidos en 1886, derogouse a constitución de 1863, convocando unha Asemblea Xeral que redactou unha constitución ese mesmo ano. Nela o país pasaba de nomearse Estados Unidos de Colombia por República de Colombia e quedaban os Estados transformados en Departamentos, sendo un deles o Departamento de Panamá.

Neste período iniciouse a construción da canle de Panamá, que se viu afectada pola quebra da empresa de Fernando de Lesseps e aos escasos recursos económicos do goberno colombiano para proseguir co proxecto. A finais do século XIX produciuse a cruenta Guerra dos Mil Días, cuxa consecuencia máis perdurable foi a separación de Panamá de Colombia producida o 3 de novembro de 1903.

Xeografía

Aspecto físico

O monte "El Tute".

Outeiros ao sur de Santa Fe.

A provincia de Veraguas ten forma alongada, ocupando unha estreita franxa entre o golfo de Los Mosquitos, ao norte, e o golfo de Montijo na península de Azuero, ao sur.

A provincia de Veraguas caracterízase por ser a única na República en ter costas no mar Caribe e o océano Pacífico, contando cuns 60 km de costas no mar Caribe e máis de 350 km de costas no Pacífico, sen contar a gran cantidade de illas que lle pertencen, entre elas as máis grandes do país, Coiba e Cébaco. Á parte destas, as illas con maior superficie son Leones, Gobernadora e Jicarón, todas localizadas no océano Pacífico.

Territorio próximo á cidade de Santa Fe.

A serranía de Tabasará, que se considera parte da de Talamanca, percorre a provincia na súa zona norte, case paralela á costa caribeña. A altura máxima é un cerro sen nome de 1964 m s. n. m., aínda que outras alturas importantes son os cerros Negro (1518 m s. n. m.) e Chicú (1764), no límite coa provincia de Coclé. Ao sur, na península de Azuero, as alturas máis prominentes son os cerros Hoya (1559 m s. n. m.), Güera (1068) e Caracañado (997).

Veraguas posúe un exclave (parte do correxemento de El Prado no distrito de Las Palmas) que está separado do resto da provincia pola comarca Ngäbe-Buglé (distrito de Müna). Á súa vez, dentro de Veraguas atópànse dous enclaves da comarca Ngäbe: unha no distrito da Las Palmas e outra no distrito de Cañazas (ambos enclaves pertencen ao distrito de Ñürüm).

Hidrografía

Cardume de peixes no parque nacional Coiba.

A provincia de Veraguas está bañada por numerosos ríos, que cobren en total seis concas hidrográficas:

• Conca entre o río Calovébora e o río Veraguas.
• Conca do río Veraguas.
• Conca entre o río Tabasará e o río San Pablo.
• Conca do río San Pablo.
• Río Calovébora
• Conca do río San Pedro.
• Conca do río Santa María.

Estas concas poden agruparse en dúas: a que vai ao mar Caribe e a que vai ao océano Pacífico. No Caribe desembocan os ríos Calovébora, Concepción, Guázaro, Belén e Veraguas, que descenden da serranía de Tabasará; no Pacífico desembocan os ríos Santa María, San Pablo, San Pedro, Tabasará, Quebro, Ponuga, Suay, Mariato, Pavo, Varadero, Playita, Cobre e Caté.

A maior lagoa é a de La Yeguada (próxima ao volcán homónimo), na cal desemboca o río San Juan e outros regatos. A auga deste corpo de auga úsase para a produción de enerxía eléctrica que requiren as provincias centrais, a través da central hidroeléctrica La Yeguada.

Áreas protexidas

Parques nacionais de Panamá.

Illa Granito de Oro, parque nacional Coiba.

Veraguas ten oito áreas protexidas, as cales son:

• Parque nacional Santa Fe.
• Parque nacional Coiba.
• Parque nacional Cerro Hoya (comparte coa provincia de Los Santos).
• Zonas húmidas de Importancia Mundial Golfo de Montijo.
• Reserva Forestal La Yeguada.
• Reserva Forestal de Alto Guarumo.
• Área Municipal Protexida dos Pozos Termais de El Potrero.
• Área Municipal Protexida El Salto de Las Palmas.

Clima

O clima de Veraguas é tropical húmido nas terras baixas, próximas a ambas as costas, e tépedo moi húmido de altura na área da cordilleira. A temperatura media máis baixa é duns 25 °C (na cordilleira), en tanto a temperatura media máis alta é duns 27 °C (zonas costeiras).

A precipitación pluvial anual é dun pouco máis de 1500 a máis de 5000 mm, posto que o territorio está situado na súa maioría dentro do clima tropical húmido. Os valores máis altos ocorren ao norte e oeste da vertente do Caribe e no límite coa provincia de Chiriquí, preto da desembocadura do río Tabasará; e os menores valores localízanse nos límites coas provincias de Coclé e Herrera.

Vexetación

O tipo de vexetación depende da altura e da localización do territorio respecto ao ecuador terrestre. Tendo en conta estes aspectos, atópanse bosques húmidos nas costas do Caribe e do Pacífico, que ocupan a maior parte das terras baixas da provincia; bosques montanos na cordilleira Central, o macizo de cerro Hoya e na península ds Las Palmas; bosques secos nas zonas situadas entre o bosque húmido prealpino e bosque seco tropical.

División administrativa

A provincia de Veraguas está dividida en doce distritos e 105 correxementos

Distritos y corregimientos de Veraguas

Distritos	Correxementos	Cabeceira de distrito
Atalaya	Atalaya, El Barrito, La Montañuela, San Antonio, La Carrillo	Atalaya
Calobre	Calobre, Barnizal, Chitra, El Cocla, El Potrero, La Laguna, La Raya de Calobre, La Tetilla, La Yeguada, Las Guías, Monjarás, San José	Calobre
Cañazas	Cañazas, Cerro de Plata, Los Valles, San Marcelo, El Picador, San José, El Aromillo, Las Cruces	Cañazas
La Mesa	La Mesa, Bisvalles, Boró, Llano Grande, San Bartolo, Los Milagros, El Higo	La Mesa
Las Palmas	Las Palmas, Cerro de Casa, Corozal, La María, El Prado, El Rincón, Lolá, Pixvae, Puerto Vidal, Zapotillo, San Martín de Porres, Viguí, Manuel E. Amador Terrero	Las Palmas
Mariato	Mariato, Arenas, El Cacao, Quebro, Tebario	Mariato
Montijo	Montijo, Gobernadora, La Garceana, Leones, Pilón, Cébaco, Costa Hermosa, Unión del Norte	Montijo
Río de Jesús	Río de Jesús, Catorce de Noviembre, Las Huacas, Los Castillos, Utira	Río de Jesús
San Francisco	San Francisco, Corral Falso, Los Hatillos, Remance, San Juan, San José	San Francisco de la Montaña
Santa Fe	Santa Fe, Calovébora, El Alto, El Cuay, El Pantano, Gatuncito, Río Lui s, Rubén Cantú	Santa Fe
Santiago	Santiago, La Colorada, La Peña, La Raya de Santa María, Ponuga, San Pedro del Espino, Canto del Llano, Los Algarrobos, Carlos Santana Ávila, Edwin Fábrega, San Martín de Porres, Urracá, Rodrigo Luque, Santiago Este, Santiago Sur, Nuevo Santiago	Santiago de Veraguas
Soná	Soná, Bahía Honda, Calidonia, Cativé, El Marañón, Guarumal, La Soledad, Quebrada de Oro, Río Grande, Rodeo Viejo, Hicaco, La Trinchera	Soná

Economía

Catedral de Santiago de Veraguas.

A capital Santiago é un dos centros bancarios máis grandes do país, ademais conta con moitos comercios.

A agricultura constitúe a máis importante das actividades que se desenvolve en Veraguas, cando as terras son arrendadas, o campesiño paga o uso das mesmas en diñeiro e con parte da colleita da terra. Os cultivos máis estendidos son: cana de azucre, banana, millo, laranxa, plátano verde e arroz. Outra actividade moi desenvolvida é a cría de gando vacún e porcino, que ocupa grandes extensións de terra de Veraguas, que presenta grandes chairas. De igual forma desenvólvese con gran facilidade a cría de aves de curral, existindo familias enteiras dedicadas á cría de galiñas, pavos e parrulos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Panamá en Cifras: Años 2000-2004, da Dirección de Estatística e Censo da Contraloría Xeral da República.
• Colón, Fernando (1892). Historia del almirante Don Cristóbal Colón (en castelán). Madrid: Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes Saavedra. Arquivado dende o orixinal o 9 de setembro de 2009. Consultado o 5 de novembro de 2012.