Saltar ao contido

Olaría do aceite

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Alcuzas de metal (arriba) e garrafas para o aceite no Museo de Olaría de Marsella («Musée du Terroir Marseillais»)

Olaría do aceite é a denominación xenérica do conxunto de obxectos de cerámica, vidrada ou sen vidrar, que se utiliza para o transporte, almacenaxe e consumo de produtos oleosos e en especial do aceite de oliva e a súa cultura.[1][a] Entre as pezas máis populares deste capítulo da cacharrería de barro están as aceiteiras e alcuzas, as cántaras, cantarillas, orzas, ánforas, xerras e tinallas ou vasos, no campo da alimentación; os ungüentarios e frascos na antiga farmacopea, e os candís e lucernas no apartado da iluminación.[nota 1][2]

Historia

[editar | editar a fonte]
Ánfora bética para o transporte de aceite de oliva, exemplar do século II. Xacemento submarino de Escombreras. Museo Nacional de Arqueoloxía Subacuática, Rexión de Murcia

O binomio olaría-aceite ten a súa orixe documentada no primitivo imperio asirio cara a finais do III milenio a. C., no conxunto de escavacións do palacio de Ebla, onde se atoparon miles de recipientes capaces de almacenar 120.000 kg de aceite.[3] Así mesmo quedan rexistradas en escritura cuneiforme no arquivo de táboas de devandito palacio, repetidas mencións a impostos sobre o aceite e distincións de calidade.

Continuando quizais os esquemas da medicina hipocrática e a información de historiadores do mundo antigo como Plinio o Vello, un manuscrito conservado na Biblioteca Nacional de Francia, o " Tacuinum sanitatis " do médico árabe Ibn Butlan, recompilou no século XV un conxunto de remedios e fórmulas maxistrais en cuxa exposición se relata a esencial presenza de cerámica na cultura do aceite de oliva, tanto na comida como nos ungüentos e pomadas.[4] Tamén hai noticias do protagonismo das chamadas ánforas panatenaicas, que se entregaban cheas de aceite aos gañadores en xogos e festas, como recipiente para bálsamos. Gregos,[5] romanos e fenicios compartían a asociación cerámica-aceite como base do seu comercio.[b] [2] As referencias arqueolóxicas son moi numerosas,[3] vale como exemplo o modelo da cidade iberorromana de Lucentum.

Tipoloxía de recipientes e envases

[editar | editar a fonte]

Nunha ordenación ou catálogo elemental dos recipientes relacionados co uso e consumo de aceites, cabe diferenciar:[3][6]

Aceiteiras

[editar | editar a fonte]

Recipientes para consumo doméstico e de morfoloxía variada que se poderían sintetizar en tres elementos característicos: prototipo de xerras ou pías (de corpo ovoidal), cunha ou dúas asas e un pescozo estreito. Para facilitar o envorcado do aceite, desenvolvéronse modelos con pico ocasionalmente fino e tubular.[7]

Pola súa función e uso, a aceitera pode relacionarse co setrill do oriente peninsular e o càntir d'oli catalán (xarro para o aceite).[8]

Alcuzas

[editar | editar a fonte]

Os investigadores parecen aceptar que a relación nominal coa tipoloxía das alcuzas depende máis da denominación tradicional que recibe o recipiente no seu lugar de fabricación e uso, que do seu aspecto e forma.[2] É dicir, un recipiente que na Mancha se chama alcuza é case idéntico a outro que en Aragón se chama botella de aceite, e á súa vez son o mesmo que un setrill levantino. E do mesmo xeito, nun catálogo documentado tanto de obxectos arqueolóxicos como dunha colección de cerámica dun museo, pódense ver dúas vasijas de aspecto e tipoloxía moi diferentes denominadas setrill, aceiteira ou alcuza. Así, neste apartado de envases domésticos para almacenar e servir o aceite de oliva figuran botes de aceite con pico como xerras, ou alcuzas de Toledo, idénticas ás pérulas cordobesas pintadas por Julio Romero de Torres.[9] En galego as alcuzas ou xerriñas do aceite[10] acostuman ser de folla de lata máis do que cerámicas. En portugués, ademais de alcuza emprégase o sinónimo almotolia, tamén de orixe árabe.[11]

Ánforas

[editar | editar a fonte]

Aparecen representados na iconografía do Antigo Exipto no contexto dos oleiros e da industria petroleira, e foron datados nas costas do Líbano e Siria, durante o século XV a.C. C. e no século XIV a. C. na zona de Micenas. O seu uso masivo no comercio do viño e do aceite deixou innumerables referencias arqueolóxicas,[12] delas e de documentos escritos posteriores sábese que estes recipientes de base puntiaguda e roma (concibidos así para que se mantiñan 'cravados' no area das praias no bulicio do seu transporte e arrastre) ateigaban os longos bancos dos buques de transporte. Para resistir as vicisitudes e inclemencias do traxecto tapábase cada recipiente cun disco de cerámica, para despois selar cunha pasta de cal. A maior, xa no período de expansión comercial romana, acadou unha capacidade duns 50 litros de aceite.[4]

Destacaron as ánforas olearias da Bética romana, como o tipo Dressel 20 catalogado, do que na cidade de Roma se conserva un outeiro enteiro, un antigo vertedoiro duns 26 millóns de ánforas rotas, no Monte Testaccio da época de Augusto (27  a. C. - 14 d. C.).[4] [13]

A ánfora (ánphora) é tamén unha antiga medida de capacidade para líquidos que contiña uns 38 litros. O Padre Sarmiento, ao tratar a correspondencia entre as medidas romanas e as galegas, di: "A ánphora tiña dúas 'urnas', e cada 'urna' era unha 'cántara' á que aínda en partes de Galicia se lle chama ola".[14]

Frascos

[editar | editar a fonte]
Peruleira do XVII no Museo do Pobo Galego.

Na familia dos frascos e botijas existen polo menos tres tipos de vasillas historicamente relacionadas co uso doméstico, almacenamento e transporte do aceite de oliva. Neste último capítulo destaca a peruleira[15], recipiente básico no comercio entre a Península Ibérica e o continente americano entre os xvi e xix.[16] Outros dous envases de tipoloxía e traballo cerámico diversos segundo a cerámica de orixe, son o botijo e botijón sen apenas base de apoio e aspecto de ánfora.

Neste grupo tipolóxico tamén se pode incluír a pérula, que nalgunhas zonas de Andalucía se utiliza como xerra de aceite.[17] Esta “pérula andaluza” adoita ser de pequeno tamaño e é unha peza tradicional da cerámica de Xaén[18].

Lámpada de óleo do califato (séculos X e XI). Museo de Jaén.

Lámpadas e candís

[editar | editar a fonte]

Aparecendo case simultaneamente a finais do terceiro milenio antes de Cristo, as primeiras lámpadas de aceite localizáronse en Creta e nos territorios entre Siria e Palestina. A pequena cunca cunha cavidade para o aceite e un pico pinchado nun extremo que servía para colocar a mecha do liño, foi adoptada sucesivamente polos fenicios, gregos e romanos, sendo documentada arqueoloxicamente en xacementos de todo o Mediterráneo até a costa atlántica dende Marrocos, como en Lixus ou Mogador, do século VIII a.C.[3]

Ao importante capítulo protagonizado polos farois romanos, que chegou a desenvolver unha tipoloxía e unha decoración variadas, con implicacións moi concretas de uso, sería sucedido pola estética da lámpada árabe, da que unha variedade similar de tipos son conservadas por institucións como a Museo Arqueolóxico Nacional de España, o Palacio Real de Pedralbes, o Museo de Zaragoza, o conxunto de Medina Azahara ou o Museo Nacional de Cerámica e Artes Suntuarias González Martí, por citar só algúns exemplos na Península Ibérica.

Cántaros

[editar | editar a fonte]

Ao longo dos séculos de produción cerámica, a extensa familia de cántaros, cántaras, cantarillas, etc. proporcionou un considerable número e variedade de envases dedicados á labor doméstica e preindustrial do cultivo do aceite de oliva.[19] [2]

Martín Sarmiento tamén refire a cántara como medida:

«A ochaviño pasarà o neto. A la medida de vino que el castellano llama cuartillo llama el gallego neto, del griego metro por ser la medida usual de una comida y cuatro netos hacen una azumbre, y ocho azumbres hacen una cántara. Según el cálculo de pasar a ochavo el neto serán 16 cuartos el valor de una cántara de vino; y no será milagro, que yo he visto el vino a ese precio».
Orza de louza con decoración da 'serie esmeralda', realizada en Puente del Arzobispo (Castela-A Mancha).

Orza

[editar | editar a fonte]

Nalgúns lugares orza é un recipiente empregado tradicionalmente nos procesos de maceración e conservación, e ocupa no cultivo do aceite o paso intermedio entre as latas de aceite e os frascos.[20] Ademais das orzas de varios tamaños para o queixo en aceite ou o curado de produtos animais, na tipoloxía desta familia figuran as orzas de oliveira (para curar o froito da oliveira para o seu consumo) e as orzas ou tinajillas para 'desamargar'. En galego e portugués orza, orzar, orça e orçar, mesmo cando é referido a medida, remite a termos marítimos.[21][22]

Tinalla

[editar | editar a fonte]

A tinalla[23] ou talla[24], irmá doutros grandes recipientes cerámicos como o «dolium» e o «pithos»,[25] é quizais o recipiente rei na cultura do aceite de oliva.[19] [26] Vaso básico no proceso de almacenamento doméstico e industrial durante máis de vinte e cinco séculos,[c] [27] no capítulo asociado ao comercio do aceite, o frasco complementábase coa ánfora (de estrutura morfolóxica similar).[28] Na cerámica catalá para o aceite, había tinallas como o tòfol solseró ou as solseres de até cen litros de capacidade.[29] En portugués unha tinalha é unha tina pequena ou dorna[30] e tanto en galego como en portugués o termo refírese a diversos envases, non só de cerámica (por exemplo de madeira para tinguir tecidos).[23]

Ungüentarios

[editar | editar a fonte]
Dous botes de ungüentos exipcios antigos (ca. 1400 a. C.). c. )

De pequeno ou mediano tamaño, os ungüentarios[31] (de morfoloxía moi variada, dende a estilizada garrafiña de barro ou a limeta, [32] [33] até o frasco esmaltado), empregados basicamente como recipientes balsámicos, conforman un rico catálogo de formas na olaría e na cerámica dende a civilización exipcia. Na vitrina grecorromana de envases para aceites, pomadas e ungüentos pódense diferenciar varios tipos: alabastron, aríbalo, askos, bombylios, epiquisis (unha especie de botella de aceite para as libacións), guttus (habitual, tanto na mesa do sacrificio como na palestra,[34] e o estilizado e polimórfico lécito (en grego lếkythos, λήκυθος) [35] [d]

Referencias

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Caro Bellido 2008, p. 23.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Sanz Montero, Domingo; Blesa García, Lucía; Fernández, Ricardo (2016). CMAE Ayuntamiento de Avilés, ed. Alfarería tradicional del aceite. Avilés, Principado de Asturias. Arquivado dende o orixinal o 27 de decembro de 2016. Consultado o 26 de decembro de 2016. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Pérez Ballester, José. "Recipientes cerámicos para aceite y vino en la Antigüedad. Arqueología e Iconografía" (PDF). ceramologia.org (en español e inglés). Consultado o 28 de decembro de 2016. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 "Historia del aceite de oliva". aceitedeoliva.com. Consultado o 27 de decembro de 2016. 
  5. ↑ Foxhall 2007.
  6. ↑ "Vasijas para el aceite” (Atuells per a l’oli)". infoceramica (en castelán e catalán). 2 de xullo de 2016. Consultado o 26 de decembro de 2016. 
  7. ↑ Caro Bellido 2008.
  8. ↑ "La cerámica catalana del Museo de Cerámica Popular de L'Ametlla de Mar". amicsdelaterrissa (en catalán/español). Consultado o 27 de decembro de 2016. 
  9. ↑ Catálogo de la Exposición. Museo de Bellas Artes de Bilbao, ed. (2002). Julio Romero de Torres. Bilbao. ISBN 84-87184-70-7. 
  10. ↑ "Dicionario de dicionarios". ilg.usc.gal; alcuza. Consultado o 2022-07-18. 
  11. ↑ "O significado de almotolia - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa". ciberduvidas.iscte-iul.pt. Consultado o 2022-07-18. 
  12. ↑ Caro Bellido 2008, p. 33.
  13. ↑ Revilla, Víctor. "Las Ánforas norteafricanas del Monte Testaccio (Roma): tipologías, cronologías y Zonas de procedencia". Universidad de Barcelona /academia.edu. Consultado o 28 de decembro de 2016. 
  14. ↑ "Dicionario de dicionarios". ilg.usc.gal; ánfora. Consultado o 2022-07-18. 
  15. ↑ "Dicionario de dicionarios". ilg.usc.gal; peruleira. Consultado o 2022-07-18. 
  16. ↑ "Botija perulera". mediateca.uniovi. Arquivado dende o orixinal o 5 de julio de 2012. Consultado o 27 de decembro de 2016. 
  17. ↑ "Alfarería y cerámica popular lucentina". Cerámica Granados. Arquivado dende o orixinal o 4 de marzo de 2016. Consultado o 27 de decembro de 2016. 
  18. ↑ Carmen Padilla Montoya, Equipo Staff, Paloma Cabrera Bonet, Ruth Maicas Ramos (2002). Diccionario de materiales cerámicos. Madrid: Subdirección General de Museos. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. Secretaría General Técnica. Centro de Publicaciones. ISBN 8436936388. 
  19. ↑ 19,0 19,1 Seseña 1997.
  20. ↑ Caro Bellido 2008, p. 183.
  21. ↑ "Dicionario; orza". Real Academia Galega. Consultado o 2022-07-18. 
  22. ↑ S.A, Priberam Informática. "orça". Dicionário Priberam (en portugués). Consultado o 2022-07-18. 
  23. ↑ 23,0 23,1 "Dicionario de dicionarios; tinalla". ilg.usc.gal. Consultado o 2022-07-18. 
  24. ↑ "Dicionario; talla". Real Academia Galega. Consultado o 2022-07-18. 
  25. ↑ Borrás, Gonzalo (2006). Diccionario de términos de Arte y elementos de Arqueología, Heráldica y Numismática. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-3657-6. 
  26. ↑ "Museo de la Alfarería Manchega (Formma)". oleoturismia. Consultado o 26 de decembro de 2016. 
  27. ↑ "Introducción". El vientre de barro (PDF). Sevilla: Museo de Artes y Costumbres Populares de Sevilla. 2001. p. 9. ISBN 8482662562. Consultado o 20 de xaneiro de 2016. 
  28. ↑ Aguado Villalba, J (1991). Tinajas Medievales Españolas: Islámicas y Mudéjares. Toledo, Diputación Provincial, Instituto Provincial de Investigaciones y Estudios Toledanos. ISBN 84-87103-11-1. 
  29. ↑ González-Hontoria 2001, p. 72.
  30. ↑ S.A, Priberam Informática. "tinalha". Dicionário Priberam (en portugués). Consultado o 2022-07-18. 
  31. ↑ "Dicionario; ungüentario". Real Academia Galega. Consultado o 2022-07-18. 
  32. ↑ [[Alfarería del aceite, Roselló Bordoy; 1991]] pp. 166-167
  33. ↑ "Limeta". ceres.mcu.es. Consultado o 27 de decembro de 2016. 
  34. ↑ Kipfer, Barbara Ann (2013). Encyclopedic Dictionary of Archaeology (en inglés). Springer Science & Business Media. ISBN 9781475751338. Consultado o 5 de abril de 2016. 
  35. ↑ Caro Bellido 2008, p. 157.

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ Unha ampla mostra e estudo da organización e análise do repertorio de envases que conforman este capítulo da olería foron reunidos e propostos polos membros do "Equipo Adobe" nas "Oitavas xornadas de olería", celebradas en Avilés, Asturias, na primavera de 2016. Coordinado por Ricardo Fernández, tamén contou coa participación de Enrique Martínez Glera.
  1. ↑ Na cociña mediterránea, o aceite de oliva é elemento básico para a conservación de alimentos e o ingrediente característico na cocina tradicional. Tamén se continúa a utilizar na fabricación de xabóns, esencias, pomadas, ungüentos para masaxe, etc.
  2. ↑ Na Península Ibérica, os fenicios foron os introdutores desta asociación comercial cara ao 1100 a. C. Posteriormente, na Hispania romana reduciuse o uso de graxas animais como a manteiga e o aceite de oliva, clasificadas en cinco calidades ("oleum ex albis ulivis", "oleum viride", "oleum maturum", "oleum caducum" e "oleum cibarium". ») impúxose como produto do troco no pago de impostos.
  3. ↑ Na táboa de medidas tradicionais para o aceite, a arroba equivale a 12,563 litros (e no caso do viño a súa equivalencia é de 16,133 litros). No dicionario da Editorial Galaxia de 1961, refírese que a arroba é unha unidade de peso que equivalía a 25 libras e no sistema métrico é igual a 11 quilogramos e 502 gramos. En Galiza, a unidade de peso máis común é o ferrado, que ten aproximadamente a mesma equivalencia, non sendo a súa medida uniforme en todas as comarcas.
  4. ↑ Tamén na cultura fenicia, os achados en necrópoles dos séculos VIII-VII a. C. en Sardeña, Cartago e asentamientos máis occidentales, como Cádiz, Huelva, Lixus ou Mogador, deixan noticia dos llamados “xerros de boca de cogumelo”, recipientes case globulares, similares a aríbalos.

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Olaría_do_aceite&oldid=6688230»