Francisco Espoz y Mina

Francisco Espoz y Mina

Nome orixinal	(es) Francisco Espoz Illundáin
Biografía
Nacemento	17 de xuño de 1781 Idozin, España
Morte	24 de decembro de 1836 (55 anos) Barcelona, España
Capitán xeneral de Cataluña
12 de outubro de 1835 – 17 de xullo de 1836 ← Manuel Llauder (pt) – Juan Antonio Aldama Irabien (pt)  →
Vicerrei de Navarra
2 de outubro de 1834 – 13 de abril de 1835 ← Jerónimo Valdés (pt) – José Ramón Rodil →
Capitán xeneral de Cataluña
outubro de 1823 – 12 de novembro de 1823 ← Antoine Rotten (en) – Joaquín Ibáñez Cuevas y de Valonga, Baron de Eroles (en)  →
Capitán xeneral de Galicia
1 de marzo de 1821 – novembro de 1821 ← Tomás Moreno Daoíz (en) – Manuel Latre (en)  →
Actividade
Ocupación	militar, político
Partido político	Partido Progresista
Carreira militar
Rango militar	Xeneral
Conflito	Guerra da Independencia española primeira guerra carlista
Familia
Cónxuxe	Juana de Vega
Premios
(1822)  Cruz Laureada de San Fernando
Descrito pola fonte	Nordisk familjebok Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron Encyclopædia Britannica

Francisco Espoz y Mina, nado co nome de Francisco Espoz e Ylundain en Idozin (Navarra) o 17 de xuño de 1781 e finado en Barcelona o 24 de decembro de 1836, foi un guerrilleiro e militar español, que se distinguiu na loita contra os franceses durante a Guerra de Independencia española. Foi así mesmo un tenaz loitador pola implantación do liberalismo en España.

Traxectoria

Primeiros anos

Juan Esteban Espoz y Mina e María Teresa Ylundain y Ardaiz, os seus pais, eran campesiños, como o sería el mesmo até a idade de 26 anos. Toda a súa educación se limitaba, polo que sabemos, a ler e escribir. Francisco era de constitución robusta, con formas cadradas e atléticas.

Guerra de Independencia española

A invasión napoleónica de España en 1808 fíxolle abandonar o campo, entrando en calidade de voluntario no batallón de Doyle o 8 de febreiro de 1809. Pouco tempo despois pasouse á guerrilla que dirixía o seu sobriño Xavier Mina. O grupo deste disolveuse en 1810, cando Xavier foi feito prisioneiro polos franceses. Porén, sete homes recoñeceron a Espoz como xefe e formaron un novo grupo.

Xefe de guerrillas

A Xunta de Aragón recoñeceuno como xefe das guerrillas navarras a pesar do escaso peso numérico do seu grupo. A Rexencia, que gobernaba en ausencia do rei español Fernado VII, confirmouno no seu posto e foi, sucesivamente, conferíndolle ascensos de grao, de tal xeito que chegou a coronel e de aí a brigadier, mariscal de campo e, ao cabo, comandante xeral do Alto Aragón. Unha das súas primeiras medidas, como xefe das guerrillas navarras, foi a de desarmar e depor os xefes de grupos que se caracterizaban máis por practicar bandidaxe e terror, que polas destrezas de guerra. Espoz adheriu os restos deses grupos ao seu. Dende ese momento a súa loita contra os franceses tornouse máis regular, organizando unha partida capaz de asestar os franceses grande perdas.

Retrato de Mina.

Accións destacadas

Malia ser traizoado en varias ocasións, e mesmo derrotado, Espoz adoitaba rexurdir, ao punto de ser alcumado, de forma honorífica, polos seus inimigos de “pequeno rei de Navarra” (Le petit roi de Navarre). Sostivo durante as súas campañas non menos de corenta e tres combates. As súas accións máis importantes foron: a de Rocafort e Sangüesa, onde ao mando duns 3.000 homes se enfrontou contra 5.000 contrarios dotados de artillaría; a de Arlabón, na que apresou un convoi inimigo completo e liberou 700 cativos españois, acción na que o mesmo mariscal André Masséna escapou de milagre; a batalla de Mañería, na que destruíu a división do xeneral Abbé, composta e 7.000 homes; os encontros de Egea, de Ayube e de Placencia; a segunda acción de Arlabón, na que pereceu un secretario do rei Xosé I; a toma do castelo da Aljafería e a entrada en Zaragoza no ano 1813; en fin, a toma de Jaca, na provincia de Huesca no mes de xaneiro de 1814.

Xunto destas accións, por así dicilo, locais, Espoz y Mina contribuíu poderosamente á vitoria de Salamanca, obtida polas tropas anglo-portuguesas. O guerrilleiro cravou en torno a Navarra, ao longo de 53 días, a 26.000 soldados franceses, coas súas 80 pezas de artillaría, que estaban destinados a unirse cos homes do mariscal Marmont, o que impediu, sen dúbida, que contase coa forza precisa para deter o avance anglo-portugués. Do mesmo xeito, en ocasión da batalla de Vitoria, impediría que as divisións de Clausel e de Foy, que sumaban 28.000 homes puidesen xuntarse co exército principal: previamente interceptara a correspondencia dirixida a eles, e que nunca recibiron.

Represión e contrarrepresión

Exasperados polos desastres sufridos en Navarra, os franceses perderon os papeis, emprendendo unha guerra de bárbaros, colgando e fusilando tanto oficiais como soldados, e mais deportando para Francia a un gran número de familias españolas. A cabeza de Mina foi mesmo posta a prezo. En tales circunstancias, Espoz e Mina tomou represalias, emitindo o 14 de decembro un bando cuxo primeiro artigo dicía: “Declárase en Navarra a guerra a morte e sen cuartel, sen distinción de soldados e de oficiais, incluído mesmamente o Emperador dos franceses”. Por cada oficial español executado polos franceses, Espoz y Mina faría fusilar catro oficiais franceses, e por cada soldado español fusilado, faría fusilar vinte e catro franceses. Mantiña prisioneiros no Roncal, un número considerábel de franceses, que reservaba para tales horríbeis contramedidas. Como a vantaxe non era para os franceses, Mina estivo disposto a soster conversas ofrecidas polos xenerais franceses.

Foron tantas as cautelas mantidas por Mina para non ser sorprendido por un inimigo sempre superior en número, que realmente pode dicerse que só foi collido en emboscada unha vez, o 23 de abril de 1812. O desenvolvemento do evento ten aínda visos de lenda. Traizoado por Malcarado, un dos seus oficiais, que estaba en connivencia co xeneral Panetier, viuse arrodeado na aldea de Robres por cerca de 1.200 soldados. Atacado por cinco húsares na soleira mesma da casa onde se aloxaba, mentres lle preparaban o seu cabalo, defendeuse coa tranca da porta, única “arma” que tiña ao alcance; refusando pedir auxilio dos seus, sostivo a loita durante tres cuartos de hora, dando tempo a pórse a seguro aos seus homes. Ao outro día, de madrugada, fixo fusilar a Malcarado e prender a tres alcaldes e un cura que participaran no complot.

A pesar das urxencias dos combates decote, Mina foi quen de organizar unha división de nove rexementos de infantaría e dous de cabalaría, que a finais da guerra totalizaban un exército de 13.000 homes. A teor da documentación oficial, perdeu uns 5.000 homes, máis as perdas inflixidas aos franceses polas súas forzas, entre mortos e prisioneiros, ascenden á enorme cifra de 40.000 homes.

Finanzas e administración guerrilleira

Espoz y Mina pagou o seu esforzo persoalmente: fóronlle matadas catro cabalgaduras e recibiu varias feridas, entre as cales unha bala que se lle aloxou nun xeonllo, que mantivo durante o resto da súa vida. Organizou fábricas ambulantes de armas e municións, que transportaba nos seus movementos e que ocultaba nas montañas. Para cubrir os gastos das súas campañas estabeleceu unha alfándega na fronteira con Francia, e recibiu unha contribución de 100 onzas mensuais que lle pasaba a alfándega de Irún, Guipúscoa, a fin de que el non impedise as actividades aduaneiras. Acrecentaba os ingresos coas presas tomadas aos franceses, as multas impostas a españois sospeitosos de colaboracionismo e as doazóns voluntarias que recibía.

A fin de manter, en medio do caos da guerra, as institucións civís, formou un tribunal de xustiza, sito nos seus campamentos, e ao cal os pobos de Álava, Guipúscoa, e aínda os do Alto Aragón, debían someter as diferenzas xurdidas. Mesmo acolleu o tribunal eclesiástico de Pamplona, cidade naquela altura ocupada polos franceses. Nomeado xefe político de Navarra, en 1813, aproveitou a súa dupla autoridade, civil e militar, para favorecer a todo aquel que puidese consolidar as liberdades públicas. Armado pois da espada do soldado e da toga do maxistrado, aunou na súa persoa a forza do Estado, mais rendéndolle xustiza pode afirmarse que nunca abusou dos dous poderes.

A Restauración fernandina: o conspirador

En 1814, Mina atravesou a fronteira e dispúxose a tomar Saint-Jean-Pied-de-Port. Cando se asinou a paz, este antigo guerrilleiro podía aspirar a todo. Fernando VII, recuperado o seu trono, desexaba coñecelo. Porén no mes que pasou en Madrid, Mina decatouse que había dúas fortunas: a do combate e a das carreiras, e el era demasiado franco e sinxelo como para obter algunha vez os favores da segunda. Falou con Fernando de institucións e de liberdades públicas; os cortesáns alarmáronse por esa linguaxe, e fixeron correr o rumor, en Navarra, de que a súa división ía deixar de ser considerada como tropa regular, o que provocou desercións en masa. Mina foi enviado para o seu país, para servir contra os tránsfugas. Abondou coa súa palabra para calmar as augas e cun simple bando reacolleu so as bandeiras a 2.500 desertores.

Indignado polo xugo que o perxuro Fernando facía pesar sobre España, e seguro da lealdade dos seus compañeiros de armas, Mina concibiu o arriscado proxecto de apoderarse de Pamplona, a fin de facer restabelecer a constitución de Cádiz. O intento tivo lugar na noite do 25 ao 26 de setembro, mais fracasou, e o 4 de outubro, conminado como proscrito, refuxiouse en Francia, onde foi recibido con distinción polos oficiais que o combateran.

Vista de Pamplona, daguerrotipo de 1846.

Exilio en Francia

Mais en canto puxo o pé en París, foi detido a petición do conde da Casa Flóres, embaixador de España, mais foi liberado de seguido, e aos cinco días tivo a satisfacción de ver como o rei Lois XVIII rexeitaba o embaixador que o denunciara. O exiliado viviu en Bar-sur-Aube cunha modesta pensión que lle pasaba o goberno francés. Durante os Cen Días, Napoleón quixo ligalo ao seu bando, pero Mina refugou o ofrecemento, polo que aquel lle retirou o pasaporte, mais con resolución, Mina, abandonou Bar-sur-Aube e, perseguido pola xendarmería, refuxiouse en Basilea, Suíza, desde onde se trasladou a Gante, en Bélxica. Volveu a París cos emigrados da Segunda Restauración.

En 1816, foi arrestado por M. de Cazes, xunto co conde de Toreno, e mais outros refuxiados españois, acusados de conspirar en contra dos Borbóns. Non foi liberado até dous meses despois, mais logo puido residir en París, sen problemas, até 1820. A proclamación da Constitución gaditana posibilitou o seu regreso a España.

O Trienio liberal

A coruñesa Juana María de Vega, en La Ilustración de Madrid.

Mina volveu de contado a Navarra, onde xunto a xentes que se lle uniron, formou un grupo guerrilleiro, co cal marchou sobre Pamplona, que lle abriu as portas. Cando a Constitución foi xurada por Fernando VII en Madrid, este nomeou a Mina Capitán xeneral de Navarra, mais pediu o traslado para a Capitanía Xeneral de Galicia, que obtivo, onde tomou prevencións contra as bandas armadas pro-absolutistas que se estaban a formar. Nese tempo casou coa coruñesa Juana de Vega. Logo pasou a León, onde ingresou como simple soldado entre os voluntarios da milicia nacional.

En 1822, o ministro San Miguel outorgoulle a Mina o mando do exército de Cataluña, co encargo de combater a insurrección absolutista e apostólica. Chegou a Cataluña o 9 de setembro con 800 infantes e 275 xinetes. O día 10 pasou a Lleida onde tomou posesión do exército, e sobre todo formou un. Naquela altura Cataluña estaba en pé de guerra ante o levantamento de 30.000 insurxentes, que ocuparan varias prazas fortes, e que mesmo proclamaran na Seo d’Urgell un goberno en nome da Rexencia de España. En menos de seis semanas, artellou un exército, co que fixo levantar o sitio de Cervera e tomou Castellfullit, que fixo arrasar, colocando a inscrición: “Aquí existió Castellfullit. Pueblos, tomad ejemplo: no abrigueis a los enemigos de la patria.”

Logo, Mina tomou Balaguer, puxo en fuga a Rexencia da Seo d’Urgell, apoderándose da súa documentación, pasou polo gume a feroz banda de Romogosa; rexeitou para alén da fronteira francesa os rebeldes que quedaban, e puido, logo de seis meses de vitorias sucesivas, escribirlle ao goberno que a guerra civil acabara. Por tales servizos foi recompensado co grao de tenente xeneral e condecorado coa cruz de San Fernando, ao tempo foi nomeado Capitán xeneral de Cataluña.

Intervención dos 100.000 Fillos de San Luís

Porén as tropas francesas estaban acuarteladas na fronteira dispostas a intervir, o que sucedía baixo os auspicios do Congreso de Verona: eran os Cen Mil Fillos de San Luís. O días 13 e 14 de abril de 1823, so o mando do duque de Angulema, en efecto, cruzaron a fronteira. Mina, con apenas 6.000 homes, mantivo en xaque durante máis de dous meses ao mariscal Moncey, que contaba con 20.000 infantes e 2.500 xinetes, e estaba apoiado por 7.000 apostólicos. Foi o último en se render, e cando xa caíra o goberno constitucional. No 1 de novembro de 1823 entrou en conversas con Moncey, obtendo unha honrosa capitulación, e embarcou para Gran Bretaña, onde pasou os sete anos dun segundo exilio.

A revolución de xullo en Francia de 1830 remozouno. Pasou a territorio francés, e emprendeu unha empresa desesperada: iniciar un pronunciamento en España, para o cal tentou entrar en España desde Baiona. Posto en fuga en Vera de Bidasoa, Guipúscoa, e perseguido polo xeneral Llauder, pasou as de Caín para entrar de novo en Francia. O seu exilio duraría aínda outros catro anos.

Período liberal

Proclama de Mina o 4-XI-1834.

Morto Fernando VII en 1833, e cedendo Cea Bermúdez a dirección do goberno a Francisco Martínez de la Rosa, que promulgara o Estatuto Real, unha simple carta outorgada, remedo de constitución, albiscábase o camiño de implantación do liberalismo. Foran publicadas listaxes de amnistiados, mais neles non aparecía o nome de Francisco Espoz e Mina. Foi dos últimos en aparecer.

A importancia crecente da insurrección carlista en Navarra, as vitorias de Zumalacárregui, as sucesivas derrotas dos xenerais enviados contra el, fixeron pensar no vencedor de Arlabón e Castellfullit. A orde de chamamento atopouno tomando as augas, aqueixado dun cancro de estómago. Sen alegar escusa ningunha, que o seu estado de saúde xustificaría, montou da cabalo, e de proscrito pasou a xeneral, para tomar o mando que se lle confiou.

Sospeitoso perante o goberno de entón, polas súas opinións liberais, nin obtivo a confianza precisa, nin os pertrechos que necesitaba. Llauder, o seu inimigo persoal, estaba á cabeza do ministerio da guerra. O seu mando foi reducido ao dun simple corpo do exército en Navarra, el que fora pouco menos que vicerrei dese país. Enfrontado a Zumalacárregui foi derrotado nas batallas de Larrainzar, Etxarri, Ardanaz e Olazagutía. Porén a doenza que sofría avanzaba: debeu deixar o mando para dirixirse a Montpellier, no Sur de Francia, e pórse nas mans do seu amigo o doutor Lallemand. Consecuentemente presentou a súa dimisión o 13 de abril de 1835.

Estaba aínda nesa cidade cando estalou a revolta das Xuntas en agosto de 1835. As novas autoridades catalás fixeron un chamamento a Mina, nomeándoo Capitán xeneral de Cataluña. Foi confirmado no mando polo goberno de Mendizábal. Mina aceptou e presentouse en Barcelona. Retomou a antiga táctica do ano 23. A toma de Horta, foi o evento capital da campaña, que lembrou a toma de Castellfullit. Verdadeiramente cruel e innecesario foi o fusilamento da nai do xeneral carlista Ramón Cabrera. Creou ademais no país unha Xunta de Defensa e Armamento, á que cedeu unha parte da súa autoridade, rexeitando a administración dos fondos públicos.

Morte

Porén o 24 de decembro de 1836, Mina morreu en Barcelona dunha doenza que o viña debilitando. Tiña apenas 55 anos. A súa dona, Juana de Vega, coa que casara en Galiza, pechoulle os ollos por derradeira vez.

Véxase tamén

Bibliografía

• Mullié, Charles: Biographie des célébrités militaires des armées de terre et de mer de 1789 à 1850 (1852).