Esperanza Guisán

Esperanza Guisán

Biografía
Nacemento	(es) Esperanza Guisán Seijas 23 de abril de 1940 A Coruña, España
Morte	27 de novembro de 2015 (75 anos) Santiago de Compostela, España
Educación	Universidade de Valencia
Actividade
Campo de traballo	Ensaio
Ocupación	filósofa, profesora universitaria, ensaísta
Empregador	Universidade de Santiago de Compostela
Familia
Irmáns	María del Carmen Guisán Seijas

Esperanza Guisán Seijas, nada na Coruña o 23 de abril de 1940 e falecida o 27 de novembro de 2015, foi unha profesora e filósofa galega. Catedrática de Filosofía Moral e Política pola Universidade de Santiago de Compostela, introduciu no panorama intelectual de fala hispana o utilitarismo contemporáneo, un dos principais modelos actuais de pensamento ético e político a nivel internacional. Tal e como ela mesma describiu, a súa actividade centrouse na ética normativa, a educación ou desenvolvemento moral, a vinculación entre a ética e a filosofía política e a investigación meta-ética, en especial as cuestións referidas á fundamentación da racionalidade práctica.

Biografía

Nada no seo dunha familia pequenoburguesa, Esperanza Guisán sentiuse atraída dende moi nova polas humanidades. Aos sete anos comezou a escribir pequenos poemas á par que sobresaía na escola en redacción e sintaxe. Era a maior de dez irmáns descritos por ela como “marabillosos, distintos e moi iguais” cos que xogaba a ser mestra, facer teatro, escribir e debuxar. Debido á oposición do seu pai, empresario madeireiro que pretendía que fose a súa sucesora no negocio, non estudou bacharelato. No seu lugar, ingresou con doce anos na Escuela de Altos Estudios Mercantiles da súa cidade para cursar comercio, o cal non lle interesou demasiado a non ser polo alemán comercial, a publicidade e o dereito laboral.

Arredor dos vinte anos comezou a traballar como axudante administrativa no departamento de exportacións dunha fábrica de tecidos, onde coñeceu o mundo da gran empresa e a deficiente organización sindical que había durante a época franquista.

Con todo, as súas inquedanzas filosófica xa se foran xestando durante este período e ata o momento tiña escrito, alén dos poemas cos que se entretiña cubrindo cadernos durante as aulas, un artigo titulado “Igualdad de oportunidades” para o diario compostelán La Noche. Nel reclamaba a importancia do acceso a estudos universitarios por parte da totalidade da cidadanía, independentemente da posición económica de cadaquén, o cal lle custou o comentario dun membro da Falange próximo á súa nai, mais sen maior repercusión.

Aos vinte e tres anos, e tralo suposto quebro da empresa na que traballaba, decide trasladarse a Londres para traballar como au-pair girl. Nesta cidade fica uns meses mentres perfecciona o seu nivel de inglés. Ao seu regreso a España recibe a noticia de que a súa solicitude para seren “Spanish Assistant Teacher” en Inglaterra fora aceptada. Os seus coñecementos en inglés eran moi elevados por aquel entón, grazas ao cal obtivo o primeiro diploma de Cambridge e puido dar clases de conversación na Hornsey High School e na Tollington School.

Tras volver de novo a España, rexeita un traballo que o seu pai lle buscara como tradutora en Madrid, e ingresa na facultade de Filosofía e Letras en Santiago de Compostela, mentres simultaneamente traballa como profesora de inglés no actual colexio Peleteiro. Tres anos despois, no 1967, e tras rematar os estudos comúns de Filosofía, marcha a Valencia a cursar Filosofía, grazas a un préstamo persoal concedido pola “Caja de Ahorros de Galicia”. Alí xerminou definitivamente a súa inquietude intelectual e foi perfilando, entre os anos 1967 e 1970, a vocación específica polos estudos de ética. Ao remate da súa licenciatura, no 1970, presenta a súa tese de doutoramento, denominada "Necesidad de una crítica de la razón pura y práctica", á cal lle seguirá no 1976 a súa tese doutoral, pola que recibiu unha bolsa que lle permitiu abandonar a docencia privada e centrarse na investigación.

A partir de entón continuou a traballar nun amplo e rico conxunto de obras e artigos que adquiriron un gran recoñecemento internacional e que a levaron a ser nomeada vicepresidenta da Sociedade Internacional de Estudos Utilitaristas. No ano 1991 fundou a Sociedad Iberoamericana de Estudos Utilitaristas e, un ano despois, puxo en marcha a revista Télos.

En canto á súa carreira como docente na Universidade de Santiago de Compostela, onde foi catedrática de Ética, salientou o seu compromiso co fomento do espírito crítico característico da filosofía entre as alumnas e alumnos, sempre dende a defensa da democracia e os dereitos fundamentais das persoas, e en especial das mulleres. Nunha ocasión sufriu acoso por parte dun alumno, ao que denunciou por insultos e ameazas.

Finalmente, o día 27 de novembro do 2015 faleceu á idade de setenta e cinco anos.

Influencias

Esperanza Guisán especializouse particularmente na filosofía anglosaxoa, realizando lecturas de autores como John Locke, Thomas Hobbes, David Hume, John S. Mill (no que era unha recoñecida especialista), Henry Sidgwick, George E. Moore, Alfred J. Ayer, Charles L. Stevenson, Helen M. Warnock, Annette C. Baier, Richard M. Hare, Iris Murdoch, Martha C. Nussbauum, Sharon R. Krause, Peter Singer, e un moi longo etcétera. Ademais, leu e coñeceu a tradución castelá de autores como Kierkegaard, Pascal, Max Scheler, Heidegger, Hegel e Marx.

No eido académico, ela mesma destaca a influencia do seu profesor na Universidade de Valencia, Fernando Montero Moliner, quen a animou a traballar sobre a Falacia Naturalista de George E. Moore e dirixiu a súa tesiña de licenciatura, nomeada Necesidad de una Crítica de la Razón Pura Práctica.

Obras

• Los presupuestos de la falacia naturalista, 1981.
• Cómo ser un buen empirista en ética, 1985.
• Razón y pasión en ética. Los dilemas de la ética contemporánea, 1986.
• Esplendor y miseria de la ética kantiana, 1988.
• Manifiesto hedonista, 1992.
• La ética mira a la izquierda. 1992.
• Ética sin religión, 1993.
• Introducción a la ética, 1995.
• Más allá de la democracia, 2000.
• Una ética de libertad y solidaridad: John Stuart Mill, 2008.

Estilo literario

Habitualmente, Esperanza Guisán, tanto nas súas intervencións públicas como nas súas obras mostraba preferencia por un ton coloquial, mediante o cal era facilmente entendible o que pretendía transmitir.

Filosofía

Nocións xerais da filosofía ética

Esperanza Guisán declarouse a si mesma como unha defensora dos valores ilustrados, crítica co dogmatismo e o autoritarismo (o cal enfrontou durante a etapa franquista) pero, sobre todo, como unha “utilitarista cosmopolita”, ou mellor, unha “cosmopolita milliana”, xa que dentro do utilitarismo John S. Mill parecíalle o pensador máis refinado, sensato, sensible e humano. Esta centrouse, primordialmente, no estudo, tradución e reivindicación da obra de John S. Mill, a súa influencia máis notable e predilecta. Así, o seu traballo filosófico dirixiuse principalmente ao eido da ética, que coma ela mesma afirmaría, cambiaríalle a vida no momento en que acadou o curso no cal se impartía a devandita materia. Esta conta como nese momento soubo que iso era todo canto anhelara dende as súas primeiras meditacións sobre a vida boa, xusta e feliz.

A proxección ética das súas obras dirixiríase a amosar a capacidade da filosofía para axudar aos seres humanos no seu crecemento persoal, e ao desenvolvemento da civilización como froito non só da paz, senón da amizade e da concordia entre todos os humanos. Así mesmo, esta buscaría co seu traballo intelectual consolidar unha ética de principios morais baseados na condición humana, na busca dunha pretensión de validez universal, inda que sempre aberta a novas melloras, como ela mesma afirmou en máis dunha ocasión. Outro dos obxectivos da súa obra sería o estudo dos conceptos de culpa, satisfacción, honestidade, xustiza, benestar, dignidade ou autoestima, deixando un lugar especial á cuestión central da felicidade, que desenvolverá en obras coma Introducción a la Ética (1995), ou artigos como “Da xustiza á felicidade” (1989), entre outras.

Como ela conta nas súas notas autobiográficas, esta baseou a súa actividade intelectual en cinco eidos: a ética normativa, os estudos utilitaristas, a educación e desenvolvemento moral, o estudo da cuestión de como podemos emitir xuízos (e razoamentos) morais correctos ―recorrendo a Piaget e Kholberg―, e a investigación en meta-ética (en concreto, cuestións de fundamento da racionalidade práctica). É respecto desta derradeira vía que constrúe o seu sistema ético propio, artellando elementos da xustiza kantiana, de cariz deontolóxico, con outros hedonistas, coma os epicúreos, ou utilitaristas, coma os de John S. Mill.

En definitiva, a proposta ética de Guisán será a dunha teoría da xustiza que inclúa a felicidade, e que teña unha razón práctica empiricamente condicionada ―a diferenza da razón formal kantiana― coma punto de partida, ademais dunha base de mínimo natural en ética― consistente en valores, deberes, dereitos e normas propios da condición humana― que eviten calquera fundamento da moral nalgo trans-mundano ou superior. Ademais, a súa proposta avoga pola recuperación do sentimento de “simpatía” ou “humanidade”, ao estilo de David Hume, coma fundamento persoal do ético, do xusto e do moral; así como por unha concepción do benestar e da felicidade que integre a igualdade, a individualidade e a liberdade como elementos eticamente importantes.

Manifesto hedonista (1992)

Do mesmo xeito que outros autores especializados no eido da ética, Guisán viuse obrigada a teorizar sobre as contradicións producidas entre o eido da razón e o da paixón no ser humano. A solución que esta propón ao conflito é a do “bo hedonista”, que supón a fusión e confusión de paixón e irracionalidade, felicidade e imparcialidade, xustiza e satisfacción do desexo.

A obra magna do seu pensamento ético foi o Manifesto hedonista (1992), que reformula as propostas primeiramente expostas en Razón e paixón na ética (1988). Esta obra destaca pola súa constitución anti-academicista, por estar dirixida non só ás filósofas, senón a calquera lector ou lectora potencialmente intelixente e preocupado polos dilemas morais cotiáns. A proposta central da mesma eríxese ao redor da liberación do ser humano con respecto aos tabús e poderes humanos e sobre-humanos de todo signo. Aquí a liberación non se refire unicamente ao eido negativo de remover obstáculos, senón tamén ao logro do auto-despregue e auto-realización do individuo, tanto nas vivencias subxectivas como no referente á convivencia.

Coma ela mesma sostería, o obxectivo da obra sería dobre. Por un lado, trataría de superar o hedonismo rudimentario e groseiro, baseado na satisfacción elemental das necesidades primarias. E, polo outro, de refutar as teorías de inspiración deontolóxica, neokantiana e neopuritanas―que na actualidade pretenden ser correctivas do hedonismo “vulgar” imperante―, tanto pola formulación académica das devanditas teorías, como polo uso e desenvolvemento que delas fan a Igrexa e as Institucións moralizadoras.

Ademais, o hedonismo defendido nesta obra non nega o amor propio, senón que pretende aumentalo e potencialo. Nela non se rexeita a busca da comodidade nin o gozo dos bens de todo tipo ―desprezados polos puritanos―, senón que se redefine a “comodidade” e o “benestar” de maneira que se axusten a aquilo que satisfaga as esixencias da intelixencia e da sensibilidade. Para este obxectivo, tomaranse como base dous presupostos optimistas: que o home virtuoso é o home feliz ―e o home feliz é o home virtuoso―, e que á súa vez, o home atópase nunha das fontes máis fondas e duradeiras de goce na loita por transformar e mellorar a sorte dos seus conxéneres. En definitiva, o interese primordial de Guisán vai na liña da elaboración dunha síntese das aportacións de Inmanuel Kant e John S. Mill, así coma do neokantismo e o neoutilitarismo.

Outras obras sobre ética

As principais aportacións de Guisán no eido da ética xiran en torno ás reivindicacións dun fundamento ético con supostos universais revisables, de cariz laico. O seu obxectivo foi sempre a defensa de valores utilitaristas e cosmopolitas, tales como a liberdade de expresión ou a defensa do benestar, ambos expresados no concepto de “bo hedonista”.

Ética sen relixión (1993)

Nesta obra pretendidamente laica, Guisán fala de como a autonomía moral esixe dos cidadáns o rexeitamento de toda norma baseada na autoridade. Segundo esta, as nosas accións non poden xustificarse apelando aos mandatos de deuses, sacerdotes ou caudillos, polo que esta obra constituíu unha apoloxía filosófica en pro da capacidade argumentadora dos individuos en cuestións morais, cimentada sobre os sentimentos humanos. Esta ofreceu unha guía para buscar racionalmente principios de acción baseados nas nosas “paixóns tranquilas” e que puidesen orientar unha educación cívica laica.

Este é un libro de utilidade para deslindar os límites entre a ética e as relixións, que trata o choque entre as morais baseadas nas costumes, tradicións e dogmas coa moral crítica e ilustrada. Con el pretendeuse chegar a morais autónomas, mediante as cales acadar unha ética “apaixonada”, baseada nas razóns e sentimentos humanos, sempre atendendo á procura dunha ética laica da excelencia persoal e o compromiso cosmopolita. Esta obra, que ten como fontes a Platón, David Hume, Baruch Spinoza, John S. Mill, e Bertrand Russell, entre outros, non trata de depreciar calquera tipo de conduta relixiosa, senón aquela que non estea subordinada ao esclarecemento da ética, co fin de potenciar unha ética con liberdade, con gratificacións máximas e entusiasmo.

As influencias de David Hume veñen dadas por que este cría que a ética non pode derivarse de feitos independentes dos seres humanos, senón que toda moral tería que sustentarse no que as nosas “paixóns tranquilas” nos ditasen. Para Guisán, as morais dogmáticas levan en si mesmas o xerme da súa propia aniquilación, en tanto que suplantan a capacidade de razoamento sobre cuestións morais e empurran ao individuo a actuar mediante unha irracionalidade que imposibilita todo diálogo ético. Para a autora, é claro que é posible atopar motivos para aceptar normais morais que non sexan a cega obediencia a un deus, soberano ou líder. Non se pode alcanzar nada “moral” a menos que as normas morais sexan escollidas racional e libremente por suxeitos auto-lexisladores.

Por outra parte, a posibilidade dunha liberdade sen restricións resultaría un inconveniente, polo que sería preciso establecer algún tipo de normativa para garantir a “liberdade igual” de tódolos compoñentes do grupo humano. Neste sentido, a ética posibilitaría un instrumento liberador das capacidades creativas do ser humano de forma que estas permitan a transformación e o cambio social.

Introdución á ética (1995)

Esperanza Guisán dedica esta obra a expoñer un repaso dos principais fundamentos históricos da ética, así coma a dar resposta ao porqué da necesidade de construción dun pensamento ético. Na obra sostén que a pesar de existir diferentes enfoques sobre ética, estes non son infinitos, xa que hai un consenso mínimo acerca do seu obxecto de estudo. Polo tanto, aínda que esta disciplina non teña o mesmo grao de exactitude que outras materias, si goza dun certo estatuto de racionalidade, que a afasta da arbitrariedade, do subxectivismo, e do escepticismo. A ética constitúe unha técnica, unha ciencia e unha arte. Amosa non só os límites, senón as infinitas posibilidades do noso chegar a saber: as posibilidades de creación e recreación das nosas relacións humanas, a orde social, política, económica etc. Para ela, esta ocúpase de todas as ordes do saber que sexan susceptibles de ser recreadas, examinadas e melloradas. Evidencia a vontade de transformación, liberación e cambio do ser humano, coas súas limitacións e potencialidades.

A ética mira á esquerda (2004)

Para o filósofo español Jose Luis Aramburen, a obra trata sobre como temos que gobernar as nosas vidas e nas mans de quen debemos deixar a toma das directrices do goberno, a modo de resposta ante os recentes ecos de campaña electoral, na cal o centro dereita e o centro esquerda, ―así coma os restantes partidos― recorrían á demagoxia e á publicidade. Esperanza reflexiona sobre as diferenzas substanciais no fundamento moral das esquerdas e das dereitas, sostendo, entre outras consideracións, a inmoralidade de gañar cartos a costa da política. Ela considera que, se a ética mira á esquerda como garantía da defensa da liberdade de expresión e de auto-desenvolvemento do benestar económico, psicolóxico e ético, a esquerda debe devolverlle a ollada, e renovarse mediante a creación dunha cultura ética laica, que faga “ás augas brotar novamente e nos permita beber esperanzadoramente sen medo á enfermidade do politiqueo e da politiquería.”

Feminismo

Se ben é certo que Esperanza Guisán non foi unha teórica, propiamente falando, do feminismo, si levou a cabo acción en defensa da igualdade entre homes e mulleres. Tal é así, que a catedrática participou en diversos actos feministas. Unha delas foi a mesa redonda celebrada na Facultade de Filosofía e Ciencias da Educación, onde se tratou o tema do aborto. Nela tamén participaron a avogada Teruca Conde Pumpido―filla de Cándido Conde-Pumpido Ferreiro―, o profesor de Teoloxía Ricardo Viqueira, o médico Pastor Alonso Paz e María José Arca Espiña, militante da AGM.

A proposta de “Campus Stellae”

Esperanza Guisán promoveu unha plataforma denominada, nun primeiro momento, “Campus Stellae”, coa cal reivindicou a presenza feminina no goberno da Universidade de Santiago de Compostela. Concretamente, tratou de amosar que as mulleres universitarias «superan en sensatez, sensibilidad, originalidad y capacidad de organización a los varones, tan ignorantes de los valores femeninos».

Esta plataforma contou co apoio de múltiples mulleres do seo universitario, e foi presentada no Centro de Estudios Avanzados da USC. Dentro dos obxectivos que a levaron a crear a plataforma, está o desexo de construír un espazo mellor na Universidade, onde non caiban a xenofobia, a confrontación, as guerras, o terrorismo nin a intolerancia, así como se asegure a existencia dunha educación moral laica, que estea libre de todo fanatismo e dogma . E, con respecto ás demandas feministas que fixo Guisán, destaca a procura de igualdade e de sentido de compañeirismo cos homes, procurando o saber e a divulgación de todo aquilo que nos humaniza . Trátase dun soño que se pode converter nunha realidade e, nas súas verbas, facendo xustiza «a tantas y tantas inteligentísimas mujeres con que cuenta esta Universidad y como un acto de amor a los varones universitarios», procurando que con este acto se poida acadar «[…] la conjunción de la cultura masculina y femenina».

Na primeira sesión dedicada á plataforma, de apertura ao debate acerca da mesma, acordouse crear unha base programática sólida, dende a cal erguer a plataforma universitaria, concibida como unha dinámica aberta e participativa que vaia máis alá dunha filosofía de marco feminino reivindicativo. A tal primeiro encontro, celebrado na casa de Europa, acudiron vinte e unha profesoras e bolseiras da Universidade, e de diversas facultades, tales como Matemáticas, Bioloxía, Económicas e Empresariais e Filosofía e Letras. O obxectivo era seguir celebrando reunións periódicas, ás cales se fosen sumando cada vez máis mulleres.

Non obstante, o florecemento da plataforma enfrountouse coa obxección da organización de estudantes independentistas AGIR . Esta organización expresou o seu desacordo coa proposta de Guisán, ao entender que non facía máis que fomentar os valores patriarcais contra os cales estiveran loitando dende a propia organización. Especialmente, AGIR centrouse en denunciar as discriminacións e inxustizas que as mulleres padecen nos centros educativos, tratando de fomentar a loita feminista e a unión das mulleres dentro da Universidade, co obxectivo de acabar con tales actitudes machistas .

Análise doutras cuestións

Esperanza Guisán tamén abarcou outras temáticas, como a do matrimonio, a cal trata na súa resposta á obra de Rogelio San Luís, á cal titula “La sencilla historia de las mujeres sin vaso”. Outro tema que tratou, propiamente ético, foi o da pena de morte, que consideraba incivilizada. Se ben parece non ter relación co feminismo, Guisán argumentara que a execución do maltratador en mans da vítima (a cal leva a pensar indubidablemente na violencia de xénero) é igual de inmoral e incivilizada que a propia pena de morte . Segundo ela, configuraría o robustecemento do trato cruel entre os seres humanos.

Eutanasia

Esperanza Guisán tamén se caracterizou por ser unha gran defensora da liberdade das persoas. En efecto, consideraba que a liberdade era un campo moi amplo, dentro da cal habería que contemplar o dereito á eutanasia, isto é, o dereito a unha morte digna. Nas súas verbas: «hay quien piensa que Dios tiene la llave de la vida. Creo que debería dejarse a los seres humanos que dispusieran de ella» . Así pois, a catedrática levou a cabo numerosos actos nos que reivindicaba a necesidade de legalizar tal práctica, e a través dos cales pretendía crear conciencia do problema.

Un dos máis destacados, e en torno aos cales xurdiu máis polémica, foi o que organizou ―xunto coa Asociación “Derecho a Morir Dignamente” ― en homenaxe a Ramón Sampedro, un home que padecía de tetraplexía e, tras loitar contra a enfermidade, acabou quitándose a vida o 12 de xaneiro do 1998 . O acto celebrouse o 5 de febreiro do 1998 nun lugar moi simbólico: a Facultade de Medicina de Santiago de Compostela. Asemade, a homenaxe realizouse como «acto de elogio a una persona que tuvo la valentía y el coraje de intentar cambiar las reglas para poder morir dentro de la ley».

Non obstante, este non foi o único acto conmemorativo en homenaxe á morte de Sampedro. Dende a Asociación “Derecho a Morir Dignamente” organizáronse diversos actos, nos que Guisán participou, como o acaecido no décimo aniversario do seu falecemento. Neste, celebrado na casa de cultura de O Son, tivo lugar unha exposición sobre a vida e obra de Sampedro, para reivindicar a importancia da súa figura na loita a favor da legalización da práctica. Neste acto tamén participaron outros personaxes públicos, tales como Elías Pérez, o escritor Miguel Anxo Fernán-Vello, José Gabriel Vázquez, Ascensión Cambrón, ou Fernando Marín.

Sobre a situación da lingua galega: a normalización lingüística

Esperanza Guisán tamén participou en diversos actos que xiraban en torno ao tema da normalización lingüística. Non obstante, a postura defendida pola autora tendeu a ser polémica, dado que a catedrática de Ética apostou por unha defensa da lingua castelá, de modo que non se discriminase ningún uso de ningunha das dúas linguas. Esta argumentación obedece á súa crenza de que, detrás de toda a política de normalización lingüística, se agochaba unha gran xenofobia, un revanchismo e tamén nesgos relixiosos. Segundo Guisán, os defensores da “lingua de Cervantes” en Galicia sufrían a persecución e o martirio moral do resto, por non falar en lingua galega.

A crítica á politización da lingua galega destaca cando, a finais de outubro do 2006, escribe un artigo no xornal La Voz de Galicia, onde defende que “Coruña se escribe con L, con L de libertad”. A este respecto, escribe Guisán:

"La pérdida de una L en el topónimo es expresiva de una visión totalizadora de las lenguas y del uso obligatorio de los lenguajes. (...) Se trata de una politización de la lengua, de un intento de normalizar (qué horrible palabra) otra lengua que sólo puede ser acogida por la seducción inteligente. (...) Un referéndum entre los coruñeses no estaría de más para decidir algo que también atañe a nuestras señas de identidad, algo que es un bien irrenunciable, si no queremos romper la baraja y empezar a perder las libertades en función de fundamentalismos más o menos larvados. (...) Lo políticamente correcto en Galicia es hoy en día normalizar. Pero lo éticamente correcto es respetar la libertad de los individuos para usar la lengua de su elección, siempre que no cercene los derechos iguales de los otros".

Así pois, Guisán reivindicaba que dende a lingua castelá se tiñan feito achegas literarias indiscutiblemente valiosas, e as cales amosaban o amor profesado á terra galega. Este era o caso de Emilia Pardo Bazán, Ramón M. del Valle-Inclán, Wenceslao Fernández Flórez, etc. Segundo a autora, non importa a lingua coa que fales, pois o sentimento de amor profundo a Galicia pode amosarse dende ambos idiomas; o amor a Galiza é independente da lingua empregada. Así pois, a pesar de que sabía do polémica que era a súa idea, a autora continuou a defender a opción de “amar a Galicia en castelán”.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• https://www.dilemata.net/revista/index.php/dilemata/article/view/431/422
• https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/aventura-etica-esperanza-guisan-FGCG648278
• https://encyclopaedia.herdereditorial.com/wiki/Autor:Guisán,_Esperanza
• https://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2015/11/28/fallece-esperanza-guisan-seijas-catedratica-emerita-etica-usc/0003_201511G28P8992.htm
• https://quiosco.lavozdegalicia.es/historico.htm?fechaInicio=1940-01-20&fechaFin=2021-04-17&textoBusqueda=%22esperanza%20guis%E1n%22&orden=2#page-24
• https://redfilosofia.es/blog/2015/11/28/fallece-esperanza-guisan/
• https://redfilosofia.es/blog/2018/09/28/xix-semana-de-etica-y-filosofia-politica-nuevas-narrativas-eticas-y-politicas-3/
• https://revistas.usc.gal/index.php/telos/article/view/742
• https://revistas.usc.gal/index.php/telos/index
• Entrevista Arquivado 09 de marzo de 2016 en Wayback Machine. en El Correo Gallego
• Artigo na Revista 'Télos'. S.I.E.U. Sociedad Iberoamericana de Estudios Utilitaristas. U.S.C. Un relato persoal (en castelán)
• Mujeres y Pensamiento en la España Actual' II. Arquivado 19 de xullo de 2014 en Wayback Machine.
• Entrevista en Revista Filosofía Hoy.