Herba dos cóengos

A herba dos cóengos (Valerianella locusta), é unha planta herbácea da familia Valerianaceae. De sabor acedo, utilízase na alimentación, en cru, xeralmente como ensalada ou acompañamento. É parente da valeriana e, coma esta, posúe calidades tranquilizantes. Cultívanse, entre outras, as variedades Corazón cheo (forma roseta), Verde de Louviers e Holanda. A miúdo apáñase a variedade brava.

A súa área de distribución natural esténdese por toda a zona temperada de Europa, Asia Menor e o Cáucaso, e abrangue case toda a Península Ibérica.

Hábitat

Detalle da floración da herba dos cóengos

A herba dos cóengos medra de xeito espontáneo en prados e pradeiras con certa humidade. O primeiro rexistro do seu cultivo aparece nun documento alemán de 1588, mais é probábel que se consumise dende os inicios da historia. Actualmente cultívase principalmente en Alemaña, Francia e Italia, e é raro o seu consumo fóra de Europa. O consumo en Galicia é nos últimos anos habitual, especialmente en saquetas de ensaladas de cuarta gama frecuentes nos supermercados.

Descrición

Detalle das follas.

É unha herba anual, de 15 a 30 centímetros de altura. As follas, de cor verde clara ou escura e brillantes, adoitan ser espatuladas e cóncavas, a xeito de roseta. A inflorescencia xorde en cima multípara ou pleocasio (tres ou máis poliñas do nó superior), con pequenas flores azuladas ou brancas, hermafroditas e de maduración homógama (a maduración dos elementos sexuais da flor é simultánea). O froito é un aquenio, e as sementes, ao madureceren, espállanse por gravidade ao caeren no chan e propagárense ao redor da planta nai (bariocoria).
O período de floración prodúcese en maio - xullo na súa área de distribución natural.

Historia

O seu nome galego fai referencia á súa plantación nos mosteiros medievais; despois disto o cultivo esqueceuse. Medra silvestre nos arrós dos campos onde houbo cereal e nas pradarías. Dáse nos países da zona temperada europea e curiosamente pouco en Galicia, aínda que desde que se xeneralizou a súa comercialización fomentouse a súa plantación por todo o territorio e é, por tanto, un ingrediente habitual na nosa gastronomía. Foi unha planta moi apreciada nos países centroeuropeos ata o século XIX, enaltecendo co seu delicado sabor –que lembra a un froito seco– as ensaladas de inverno. Posteriormente, coa chegada de diversas variedades de leituga decaeu o seu uso.

Cultivo

Gusta de solos lixeiros de terra vexetal (con calquera pH) e de ambientes húmidos. É resistente ás xeadas e esixente en canto a fertilización, non tolera a seca. Seméntase directamente na horta, en fileiras ou a voleo, dende mediados do verán, cando comeza a refrescar. Entrecóllense os plantóns deixando unha separación duns 10 cm entre eles. Para favorecer a xerminación, convén mergullar a semente en auga durante un ou dous días antes. Comeza a se obter colleita a partir do mes e medio despois de a sementar, e pódese seguir colleitando até a primavera. Coas primeiras calores comeza a floración e a planta perde calidade para o consumo, mais pode reservarse para a produción de semente.

Como é unha planta pequena, é práctico cultivala entre outras de ciclo máis longo, como o allo porro, o nabo, a cenoria ou a col. Ao cultivarse en outono é posíbel que sufra algún ataque de fungos nas follas se a humidade é elevada.

Datos nutricionais

Ten propiedades diuréticas, depurativas e laxantes. É baixa en graxas. Máis nutritiva que a leituga, con maior cantidade de provitamina A e vitaminas B e C e diversos minerais. Contén, en especial, iodo, e tamén ferro, potasio ou fósforo. Utilízase fresca en ensaladas, xeralmente mesturada con outras hortalizas. As follas posúen un sabor delicado e lixeiramente acedo, que pode lembrae ao das noces. As follas máis saborosas son as miúdas. O cheiro é tamén algo acedo.

A herba dos cóengos contén moitos nutrientes, cunha cantidade de vitamina C que triplica a da leituga. Contén tamén beta-carotenos, vitamina B6, vitamina B9 ou ácido fólico, vitamina E e Omega 3. É máis tenra e contén máis vitaminas se se colleita antes de florear. O seu valor calórico é moi baixo, tan só 13,40 kcal por cada 100 gramos de produto fresco. Por este motivo é utilizada en dietas de adelgazamento.

Datos culinarios

As súas follas máis saborosas son as máis miúdas. A herba dos cóengos utilízase en fresco, engadíndose nas ensaladas de verduras e patacas e nas sopas e tortillas. Emprégase en ensaladas, polo común con outras hortalizas. Acompaña ben os espargos, a beterraba, o apio nabo, os champiñóns, coles, feixóns verdes, noces, mazá, uva, tomate etc. Se se aduba con aceite, vinagre e sal, debe facerse no último momento para que non perda frescura, xa que se trata dunha planta moi perecedeira. Para prepararla en ensalada déixase a roseta de follas enteiras e só se eliminan as raíces. Lávanse baixo a billa, e non a remollo, e deben escoarse delicadamente. Cómpre prestar especial atención de non crebar as follas para que conserven o seu característico sabor fresco e o seu aspecto decorativo.

Pódese conservar 2-3 días no frío cuberta con papel absorbente ou nunha saqueta de plástico furada para que non colla o cheiro doutros produtos da neveira. Botar auga para refrescala. Outro procedemento tradicional de conservación consiste en mergullala en auga morna para lle tirar a terra, e despois, para impedir que murche, primeiro móllase con auga ben fría, deixándoa despois en auga xeada durante media hora. Para secala envólvese nun pano e sacódese cun movemento de [[[vaivén]]].

Utilízase tamén como elemento decorativo ou como gornición nos pratos.

Recoméndase para mellorar a dixestión e a vista (betacaroteno), ademais do aspecto do cabelo e as unllas. Como a valeriana, que é da mesma familia, é relaxante do sistema nervioso. Polo seu contido en ferro mellora a anemia, e é depurativa do sangue e dos riles. O seu contido de vitamina C reforza as defensas especialmente no inverno, cando é máis necesario.

Taxonomía

Valerianella locusta foi descrita por (Carl von Linné) Betcke e publicado en Animadversiones Botanicae in Valerianellas 10, no ano 1826.

Citoloxía

O seu número cromosómico é 2n=16

Sinonimia

Valeriana locusta L. basónimo Valeriana locusta var. olitoria L. Valerianella olitoria (L.) Pollich Fedia carinata (Loisel.) Steven Fedia locusta (L.) Rchb. Fedia olitoria (L.) Gaertn. Valerianella carinata Loisel. Valerianella locusta f. carinata (Loisel.) Devesa, J. López & R. Gonzalo

Valerianella locusta f. locusta (L.) Laterr. Valerianella locusta subsp. locusta (L.) Laterr. Valerianella locusta subsp. lusitanica (Pau ex Font Quer) M. Laínz Valerianella lusitanica Pau ex Font Quer Valerianella olitoria var. lusitanica Pau Valerianella olitoria (L.) Pollich Valerianella praecox Willk.

Nome común

O nome común galego, herba dos cóengos, proviría, segundo algunhas fontes, de ser cultivada especialmente nos xardíns e hortas das reitorías dos mosteiros. Posteriormente, coñeceríanse outras variedades que a fixeron pasar ao esquecemento culinario, ata ser recuperada para a cociña moderna. En portugués coñécese coma alface-da-terra e en italiano como lattughella ('leituguiña').

Véxase tamén

Bibliografía

1. Abrams, L. & R. S. Ferris. 1960. Bignonias to Sunflowers. 4: 732 pp. In L. Abrams Ill. Fl. Pacific States. Stanford University Press, Stanford.
2. AFPD. 2008. African Flowering Plants Database - Base de Donnees des Plantes a Fleurs D'Afrique.
3. Cronquist, A. J., A. H. Holmgren, N. H. Holmgren, J. L. Reveal & P. K. Holmgren. 1984. Vascular Plants of the Intermountain West, U.S.A. 4: 1–573. In A. J. Cronquist, A. H. Holmgren, N. H. Holmgren, J. L. Reveal & P. K. Holmgren (eds.) Intermount. Fl.. Hafner Pub. Co., New York.
4. Gleason, H. A. & A. Cronquist. 1991. Man. Vasc. Pl. N.E. U.S. (ed. 2) i–lxxv, 1–910. New York Botanical Garden, Bronx.
5. Hickman, J. C. 1993. Jepson Man.: Higher Pl. Calif. i–xvii, 1–1400. University of California Press, Berkeley.
6. Hitchcock, C. L., A. Cronquist, M. Ownbey & J. W. Thompson. 1984. Ericaceae through Campanulaceae. Part IV. 510 pp. In Vasc. Pl. Pacific N.W.. University of Washington Press, Seattle.
7. Marticorena, C. & M. Quezada. 1985. Catálogo de la Flora Vascular de Chile. Gayana, Bot. 42: 1–157.
8. Radford, A. E., H. E. Ahles & C. R. Bell. 1968. Man. Vasc. Fl. Carolinas i–lxi, 1–1183. University of North Carolina Press, Chapel Hill.
9. Scoggan, H. J. 1979. Dicotyledoneae (Loasaceae to Compositae). Part 4. 1117–1711 pp. In Fl. Canada. National Museums of Canada, Ottawa.
10. Small, J. K. 1933. Man. S.E. Fl. i–xxii, 1–1554. Published by the Author, New York.
11. Zuloaga, F. O., O. Morrone, M. J. Belgrano, C. Marticorena & E. Marchesi. (eds.) 2008. Catálogo de las Plantas Vasculares del Cono Sur (Argentina, Sur de Brasil, Chile, Paraguay y Uruguay). Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 107(1): i–xcvi, 1–983; 107(2): i–xx, 985–2286; 107(3): i–xxi, 2287–3348.

Ligazóns externas

• http://www.floridata.com/ref/v/vale_loc.cfm
• http://www.pfaf.org/database/plants.php?Valerianella+locusta Arquivado 03 de marzo de 2016 en Wayback Machine.