Referencias históricas non cristiás sobre Xesús de Nazaret

As referencias históricas non cristiás sobre Xesús de Nazaret complementan ás xudías, aos evanxeos, e ao resto dos libros do Novo Testamento e dos escritos cristiáns apócrifos. A alusión directa máis antiga non cristiá a Xesús de Nazaret atópase na obra de Flavio Xosefo Antigüidades xudías (escrita cara aos anos 93-94), máis de medio século logo da morte de Xesús (ao redor de 30). Aínda no século II menciónelas son poucas. Ningunha delas aporta información substancial para coñecer a vida ou a mensaxe de Xesús de Nazaret, pero si serven para documentar a súa existencia histórica. Moita información perdeuse durante a prohibición do cristianismo primitivo e o incendio de Xerusalén.

Xesús aparece en repetidas ocasións en obras de escritores romanos como Publio Cornelio Tácito, Suetonio, Flavio Xosefo e Plinio o Mozo.

The New Encyclopaedia Britannica (1995) afirma: «Estes relatos independentes demostran que na antigüidade nin sequera os opositores do cristianismo dubidaron da historicidade de Xesús, que comezou a poñerse en cuestión, sen base algunha, a finais do século XVIII, ao longo do XIX e a principios do XX».

Flavio Xosefo

Unha páxina de Antigüidades xudías.

As Antigüidades xudías son unha crónica do historiador xudeorromano Flavio Xosefo que narra a historia do pobo xudeu dun xeito razoablemente completa. Os intereses de Flavio Xosefo -entre eles, gañar a simpatía de Roma cara aos xudeus- lévano, con todo, a minimizar as noticias que puidesen resultar conflitivas.

Xosefo non menciona aos líderes do pequeno grupo de cristiáns (Pedro e Paulo) nin a María, nai de Xesús. Porén, dous parágrafos tratan directamente de Xesús:

• No capítulo 18, parágrafos 63 e 64 atópase un texto denominado tradicionalmente testemuño flaviano (Antigüidades xudías, 18:3:3):

Por aquel tempo existiu un home sabio, chamado Xesús, [si é lícito chamalo home], porque realizou grandes milagres e foi mestre daqueles homes que aceptan con pracer a verdade. Atraeu a moitos xudeus e a moitos xentís. [Era o Cristo.] Delatado polos principais dos xudeus, Pilatos condenouno á crucifixión. Aqueles que antes o amaron non deixaron de facelo, [porque se lles apareceu ao terceiro día resucitado; os profetas anunciaran este e mil outros feitos marabillosos acerca del.] Desde entón ata a actualidade existe a agrupación dos cristiáns.

Antigüidades xudías18:3:3.

A autenticidade do fragmento foi cuestionada filoloxicamente e historiográficamente. Aínda que non faltan quen defenden a autenticidade deste texto, a maioría dos historiadores e filólogos non consideran que sexa auténtico, ao estar cheo de interpolacións cristiás.

• No capítulo 20 menciónase indirectamente a Xesús ao relatar a morte do seu irmán Xacobe Santiago (contracción do latín Sanct´ Iagus, isto é, san Xacobe):

Ananías era un saduceo sen alma. Convocou de forma astuta ao Sanedrín no momento propicio. O procurador Festo falecera. O sucesor, Albino, aínda non tomara posesión. Fixo que o sanedrín xulgase a Santiago, o irmán de Xesús, [chamado Cristo]e a algúns outros. Acusounos de haber transgredido a lei e entregounos para que fosen apedreados.

Antigüidades xudías, 20:9:1.

Esta cita axuda a datar a morte de Santiago, irmán de Xesús, no ano 62. O texto do capítulo 20 é filolóxica e historiográficamente máis consistente que o testemuño flaviano. Coincide formalmente co estilo de Xosefo, e parece pouco probable unha interpolación cristiá pola falta de énfase hagiográfico.

Deste segundo texto discútese se é unha interpolación o texto entre corchetes, aínda que, seguindo de novo ao profesor Antonio Piñero, a maioría dos historiadores e filólogos inclínanse polo seu autenticidade porque Xosefo cita no seu libro a moitos personaxes de nome Xesús e non parece estraño que engadise algo ao nome para distinguilo.

Noutro pasaxe (Antigüidades xudías 18:5:2) faise referencia á morte de Xoán o Bautista a mans de Herodes, pero sen mencionar a súa relación con Xesús.

Suponse que este parágrafo foi interpolado, probablemente por un lector cristián que engadiu ao manuscrito orixinal unha nota marxinal, incorporada logo no texto. A suposición baséase sobre todo na observación de que a pasaxe interrompe o relato, que prosegue no parágrafo seguinte, e que a caracterización de Xesús está redactada en termos que só puido empregar un cristián (especialmente pola afirmación de que Xesús era o Mesías, algo que non puido dicir nunca Xosefo, quen sempre se mantivo na fe xudía). Pero en 1972 o profesor Schlomo Pines, da Universidade Hebrea en Xerusalén, anunciou o seu descubrimento dun manuscrito árabe do historiador melquita Agapio, do século décimo, no que a pasaxe de Xosefo queda expresado dun xeito apropiado para un xudeu, e que se corresponde dunha forma tan estreita ás anteriores proxeccións feitas por eruditos acerca do que Xosefo escribiría orixinalmente. O texto de Agapio é o seguinte: "Neste tempo existiu un home de nome Xesús. A súa conduta era boa e era considerado virtuoso. Moitos xudeus e xente doutras nacións convertéronse en discípulos seus. Os convertidos nos seus discípulos non o abandonaron. Relataron que se lles apareceu tres días despois da súa crucifixión e que estaba vivo. Segundo isto foi quizá o mesías de quen os profetas contaran marabillas."

Plinio o Mozo

Estatua de Plinio o Mozo.

Plinio o Mozo, entre os anos 100 e 112 escribiu unha carta ao emperador Traxano preguntándolle acerca de como debía dirixirse aos cristiáns, e as medidas que como gobernador tomou contra eles:

5 praeterea male dicerent Christo... 6 quoque omnes et imaginem tuam deorumque simulacra venerati sunt et Christo male dixerunt... 7 quod essent soliti stato die ante lucem convenire, carmenque Christo quasi deo dicere...
5...E que ademais maldixesen a Cristo... 6 Estes todos veneraron a túa imaxe e as efigies dos deuses, e maldixeron a Cristo... 7 (dixeron) que afán reunirse ao amencer e cantan un himno a Cristo, case como a un deus)

Epist. X, XCVI, C. Plinius Traiano Imperatori

Este testemuño deixa claro que se transmite literalmente das declaracións, reafirmacións ou retractacións dos propios imputados de cristianismo, e nel un maxistrado romano faise eco tres veces de Cristo como persoa real e obxecto de culto dunha seita.

Tácito

Efixe figurada de Publio Cornelio Tácito.

Publio Cornelio Tácito aporta outra referencia histórica no ano 116 ou 117:

Ergo abolendo rumori Nero subdidit reos et quaesitissimis poenis adfecit, quos per flagitia invisos vulgus Chrestianos appellabat. Auctor nominis eius Christus Tibero imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, oríginem eius mali, sede per urbem etiam, quo cuncta mundique atrocia aut pudenda confluunt celebranturque.
Polo tanto, abolindo os rumores, Nerón subxugou aos reos e someteunos a penas e investigacións; polas súas ofensas, o pobo, que os odiaba, chamábaos 'cristiáns', nome que toman dun tal Cristo, que en época de Tiberio foi axustizado por Poncio Pilato; reprimida polo momento, a fatal superstición irrompeu de novo, non só en Xudea, de onde provén o mal, senón tamén na metrópole [Roma], onde todas as atrocidades e vergonzas do mundo conflúen e celébranse.

Anais, 15:44:2-3

Aínda que a autenticidade do texto de Tácito non foi cuestionada, numerosos autores indicaron que se descoñecen as súas fontes. Barallouse a posibilidade de que se basease en Plinio o Mozo ou nas confesións dos propios cristiáns fronte á persecución policial. O fragmento aparece no contexto dunha longa diatriba contra os males do goberno de Nerón, e indicouse que o interese de Tácito non estaba no fenómeno cristián en si mesmo, senón na crítica ao emperador. Aos discípulos chamóuselles cristiáns por primeira vez en Antioquía (Hch 11:26.) É probable que o termo xa fose utilizado cando se escribiu o libro de Feitos dos Apóstolos, xa que o seu autor pono en beizos do rei Agripa II: Por pouco me convences de facerme cristián. (Hch 26:28)

Suetonio

Gaio Suetonio Tranquilo (75-160), escribiu ao redor do 120 que o emperador Claudio expulsou de Roma a xudeus instigados por un tal 'Chrestus':

Iudaeos, impulsore Chresto, assidue tumultuantis Roma expulit.
Aos xudeus, instigados por Chrestus, expulsounos de Roma polas súas continuas revoltas

Vit. Caes., Claud., 25.

Algúns estudosos deron por sentado que o nome 'Chrestus' equivale a 'Cristo' e que a diferenza reside simplemente nun problema ortográfico; con todo, trátase apenas dunha presunción. Chrestus é un nome común na Roma imperial, testemuñado en lápidas e inscricións; en latín significa «bo home», «íntegro», «útil», pero tamén se podía usar no sentido pexorativo de «simple», «inxenuo», «bobo», e os mesmos que defenden esta hipótese arriscan que era un apelativo aplicado aos escravos (entre os que a doutrina cristiá presuntamente tiña máis éxito).

Pero Suetonio di que o emperador expulsou a xudeus, non a cristiáns, e Chrestus no texto aparece como un revoltoso en Roma de ao redor dos anos 50 e non un predicador dos anos 30 en Israel. Máis aló do nome, non parece haber relación entre 'Chrestus' e 'Cristo'.

Anos máis tarde Suetonio escribiu, nunha lista das actividades realizadas por Nerón:

Multa sub eo et animadversa severe, et coercita, nec minus instituta [...]
afflicti suppliciis Christiani, genus hominum superstitionis novae ac maleficae.
Baixo este [o seu reinado] reprimíronse e castigaron moitos abusos, ditándose regulamentos moi severos [...]
Nerón inflixiu suplicios aos cristiáns, un xénero de homes dunha superstición nova e maligna.

De Vita Caesarum. Nero, XVI.2.

A carta de Mara Bar-Serapion

Nun manuscrito siríaco do século VII, que se atopa actualmente no Museo Británico de Londres, recóllese unha carta dun tal Mara Bar-Serapion. Escríbea desde o cárcere ao seu fillo, exhortándolle a buscar a sabedoría. Non hai acordo sobre a antigüidade da carta, pero a maioría dos estudosos a datan na primeira metade do século II ou ata no último cuarto do século I. Outros estudosos afirman que foi escrita no século III. Na carta hai unha referencia a un «rei sabio», que foi interpretada por varios autores como unha alusión a Xesús de Nazaret:

Que vantaxe obtiveron os atenienses cando mataron a Sócrates? Carestía e destrución caéronlles encima como un xuízo polo seu crime. Que vantaxe obtiveron os homes de Samo cando queimaron vivo a Pitágoras? Nun instante a súa terra foi cuberta pola area. Que vantaxe obtiveron os xudeus cando condenaron a matar ao seu rei sabio? Logo daquel feito o seu reino foi abolido. Xustamente Deus vingou aqueles tres homes sabios: os atenienses morreron de fame; os habitantes de Samo foron arroiados polo mar; os xudeus, destruídos e expulsados do seu país, viven na dispersión total. Pero Sócrates non morreu definitivamente: continuou vivindo no ensino de Platón. Pitágoras non morreu: continuou vivindo na estatua de Hera. Nin tampouco o rei sabio morreu verdadeiramente: continuou vivindo no ensino que dera.

Ambiente histórico-cultural de los orígenes del cristianismo: textos y comentarios

Algúns autores interpretaron que a abolición do reino dos xudeus a que se fai referencia é a destrución do Templo de Xerusalén no ano 70, e o «rei sabio» por cuxa morte os xudeus foron castigados, Xesús de Nazaret.

Non se atoparon máis referencias históricas relevantes de procedencia non cristiá acerca de Xesús do século I ou principios do século II, á marxe do Novo Testamento, pese a que numerosos historiadores e pensadores documentaron bastante exhaustivamente a época (entre eles Filón de Alexandría, Séneca, Plutarco de Queronea, Aulo Gelio, e Valerio Fraco).

Véxase tamén

Outros artigos

• Xesús de Nazaret
• Ieshú
• Mito de Xesús

Bibliografía

• José Miguel García (2007). Los orígenes históricos del Cristianismo. Ediciones Encuentro. ISBN 978-84-7490-837-4. 
• Giovanni Castelli e Maurizio Lana (con un saggio di Mario Pomilio), "La pietra scartata. Antologia di testi di Tacito a Agostino sulla figura di Gesù Cristo a cura di". Civiltà letteraria di Grecia e di Roma. Testi per la scuola italiana. Ed. PARAVIA
• Joseph Klausner (2005). Jesús de Nazaret. Su vida, su época, sus enseñanzas. Ediciones Paidós Ibérica, Barcelona. ISBN 978-84-493-1834-4.