Filoctetes

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Infotaula de personaFiloctetes

Editar o valor em Wikidata
Nome orixinal(grc) Φιλοκτήτης Editar o valor em Wikidata
Actividade
Carreira militar
ConflitoGuerra de Troia Editar o valor em Wikidata
CelebraciónMitoloxía grega Editar o valor em Wikidata
Familia
PaisPeante Editar o valor em Wikidata  e Demonasa e Metone Editar o valor em Wikidata
Filoctetes na illa de Lemnos (Jean-Germain Drouais (1738)

Filoctetes é un dos moitos heroes da mitoloxía grega, fillo do rei Peante de Melibea, en Tesalia, e de Metone ou Demonasa.[1]

Traxectoria[editar | editar a fonte]

Filoctetes era famoso polo seu arco e frechas, sempre certeiras, armas que lle foron entregados por Heracles en agradecemento a que fose o único que se atreveu a plantar lume na pira funeraria sobre a que se colocou o semideus para morrer. Outra tradición di que herdou estas armas do seu pai, Peante, que foi quen as obtivo de Heracles. A versión máis popular di que foi Filoctetes quen prendeu lume á pira, pero Apolodoro afirma que foi o pai: "Alí [no monte Eta] levantando unha pira e subindo a ela, ordenou que plantaran lume. Pero como ninguén quixera facelo, prendeulle lume Peante, que pasaba por alí en busca do seu gando. Por iso, Heracles regaloulle o seu arco" [2]. Diodoro ou Ovidio [3], entre outros, aseguran que foi Filoctetes, espontaneamente ou cumprindo ordes do pai: "Subiu [á pira] e ordenou ós seus seguidores que lle puxeran lume. Só lle obedeceu Filoctetes, que recibiu, como premio á súa lealdade, o arco e as frechas envelenadas do heroe" [4].

Foi un dos pretendentes de Helena de Troia antes do matrimonio desta con Menelao. Obrigado polo xuramento prestado por tódolos pretendentes de defender o matrimonio de Menelao e Helena, Filoctetes partiu con Agamenón para participar na guerra de Troia, aínda que só achegou sete barcos á frota aquea [5], pero cando desembarcaron na illa de Lemnos foi mordido no pé por unha víbora cando estaba celebrando un sacrificio; ou ben traboulle mentres Palamedes facía un sacrificio a Apolo pola vitoria en Ténedos [6].

Parece ser que este ataque da serpe foi inducido polos deuses. Segundo Hixino [7] foi Hera a que mandou a víbora como castigo por prender a pira funeraria de Heracles. Outras fontes din que este castigo dos deuses debeuse a faltar á súa palabra: Heracles esixiulle que nunca revelase o lugar da súa tumba e Filoctetes xurou gardar o segredo, pero terminou confesándoo indirectamente, cando subiu ó monte Eta e sinalara o lugar pisando alí onde o enterrara. Tamén se di que as cobras eran animais sagrados por ser gardiás do altar de Crisa [8] e que Filoctetes foi mordido cando limpaba un altar coa imaxe dunha cobra cun arco; así, Crisa sería unha divindade da illa, e foron os deuses os que fixeron que fose mordido por achegarse demasiado a ela [9]. Así llo di Neoptólemo:

"Entérate disto e grávao dentro do teu corazón: padeces este mal por un fado que che vén dos deuses, xa que te achegaches demasiado á gardiá de Crisa, á serpe vixiante que custodia agochada o descuberto recinto"
Sófocles: Filoctetes 1325-1329

Finalmente, outra variante di que se feriu accidentalmente ó caerlle unha das frechas da alxaba. Lémbrese que estas frechas foran envelenadas co sangue da Hidra de Lerna, no segundo dos seus doce traballos [10]. Neste caso, a ferida tamén se explica como un castigo -indirecto- de Heracles pola súa indiscreción.

O caso é que a ferida se infectou e causaba fortes dores a Filoctetes, ata o punto de que os seus compañeiros, inducidos por Odiseo, fartos dos seus laídos e do hedor que desprendía a ferida, abandonárono na illa aproveitando que dormía.

"El xacía vítima de violentas dores na sagrada illa de Lemnos, onde os fillos dos aqueos o abandonaran cheo de dor pola terrible trabada dunha ponzoñosa serpe"
Ilíada II, 720-724.

Tamén se di que a picadura da víbora se produciu en Témenos, aínda que logo sería abandonado en Lemnos cando a frota pasou preto desta illa.

"Mentres están ofrecendo un sacrificio a Apolo, desde detrás do altar xorde unha cobra de auga e morde a Filoctetes. Vendo que a chaga se volve incurable e fétida, e que o exército non soporta o hedor, Odiseo déixao abandonado en Lemnos, por orde de Agamenón, co arco e as frechas de Heracles, que el conservaba"
Pseudo-Apolodoro: Epítomes III, 27.

Todos os traxediógrafos coinciden en sinalar a Odiseo como instigador do abandono de Filoctetes, se ben a decisión correspondería a Agamenón, como comandante en xefe da frota aquea.

Así describe Sófocles este momento, cando Filoctetes explica a Neoptólemo o que lle ocorreu:

"Oh, fillo, oh rapaz nacido do teu pai Aquiles. Eu son aquel de quen talvez oíches dicir que é o dono das armas de Heracles, Filoctetes, o fillo de Peante, a quen os dous xefes e o rei dos cefalonios [Odiseo [11]] abandonaron de xeito vergonzoso, indefenso, consumido por cruel enfermidade, mordido pola sanguenta picadura dunha víbora matadora de homes. Meu fillo, aquí deixáronme só co meu mal e marcharon tras recalar neste lugar coa frota naval procedente da mariña Crisa. Axiña que viron que estaba dormindo logo do forte temporal, xunto á beira, nunha cova abovedada, ben contentos que marcharon e me abandonaron, deixándome, coma se fose un esmoleiro, tan só uns tristes farrapos e tamén algo de alimento. Mínima axuda que oxalá sexa a que eles gocen! ¿Imaxinas, fillo, cal foi o meu espertar do soño unha vez que aqueles xa marcharon? Cantas bágoas derramei, canto lamentei a miña desgraza...!"
Sófocles: Filoctetes, 260-278

Algúns engaden que non foi tanto polo cheiro da ferida como polos fortes e constantes berros de dor, que alteraban o silencio ritual dos sacrificios. A maiores, esta decisión puido estar baseada no feito de que na illa habería un culto a Hefesto [12] e que os seus sacerdotes sabían curar as picadas das serpes; de feito, Filoctetes sería curado por Pilio, fillo de Hefesto, e grazas a isto puido ir cos seus compañeiros a Troia.

Sófocles (busto no Museo Pushkin, Moscova)

Pero segundo a versión máis común, Filoctetes permaneceu só na illa durante dez anos [13], malvivindo e sufrindo as súas dores, ata que o adiviño troiano Héleno, prisioneiro dos aqueos, profetizou que estes só conseguirían conquistar Troia grazas á acción conxunta de Filoctetes e as frechas de Heracles, e de Neoptólemo, fillo de Aquiles, xa morto nese momento. Segundo Sófocles, Odiseo e Neoptólemo foron buscalo a Lemnos e conseguiron enganar a Filoctetes para que acudise con eles a Troia, onde sería curado polo deus Asclepio [14]. A lenda describe como Apolo conseguiu producir en Filoctetes un profundo soño [15] para que Macaón ou Podalirio puidesen cortar toda a carne morta e apodrecida e lavar a ferida con viño, e finalmente aplicar unha herba milagrosa que o centauro Quirón [16] lle dera a Asclepio.

Filoctetes terminou aceptando ir a Troia e loitar na súa conquista, ben por ser enganado, ben por patriotismo ou ben porque esa a única forma de curar a súa ferida [17].

Dise que foi el quen, co seu arco mitolóxico, disparou a frecha que acabaría coa vida de Paris, pero isto non resulta coherente coa historia da guerra porque Paris xa estaría morto antes de que Héleno fose capturado, incoherencia que Apolodoro explica argüíndo que foi Calcante o autor da profecía, non Héleno [18].

Unha vez tomada e incendiada Troia, os gregos regresaron ós seus lugares de orixe, con maior ou peor fortuna. Segundo se conta na Odisea, o regreso de Filoctetes a Tesalia foi feliz[19]. Outras tradicións din que se desviou a Italia, onde fundou varias cidades no sur da península, e que terminou morrendo cando axudaba ós rodios que, ás ordes de Tleptólemo, se defendían dos bárbaros nativos.

Filoctetes nos tráxicos gregos[editar | editar a fonte]

O mito de Filoctetes foi tratado polos tres poetas tráxicos pero só conservamos completa a obra de Sófocles, escrita no 409 aC. Na obra perdida de Eurípides, quen acompaña a Odiseo ata Lemnos é Diomedes; tamén o di así Hixino.

Segundo Eurípides, Odiseo consegue roubar o arco e as frechas e obriga así a Filoctetes a seguilos ata Troia. Sófocles conta que Odiseo explicou a Neoptólemo como enganar a Filoctetes pero que este, Neoptólemo, que non vía noble mentir así, explicoulle a profecía de Héleno e, coa axuda da aparición sobrenatural de Heracles, despertou o seu sentido de patriotismo.

Iconografía[editar | editar a fonte]

Filoctetes na illa de Lemnos (Guillon-Lethiere)

A representación habitual de Filoctetes nas artes clásicas (vasos cerámicos xa nos séculos V e IV aC) e posteriores é co personaxe ferido e manifestando dor, só (ou, rara vez, con Agamenón, Aquiles ou Diomedes) e con aspecto descoidado. Pode verse unha serpe ós seus pés ou as frechas e o arco de Heracles. Con menor frecuencia, pode representarse tamén mentres que un médico lle cura as feridas.

Outra iconografía posible é no momento da chegada de Odiseo na súa busca. Nunha cráter de cara ao 380 aC, Filoctetes está no interior da cova onde vive, co arco colgado na parede, e Odiseo e a deusa Atenea ás portas da cova, falando esta cun mozo que ben pode ser Neoptólemo. Nunha urna etrusca, Filotectes está na porta da cova, con aspecto salvaxe e, fóra, Odiseo e Neoptólemo.

Non se volve a representar este mito ata o século XVIII, cando reaparece, por exemplo, nun cadro de Guillon Lethiere, no que o heroe, co pé vendado, intenta alcanzar unha ave que cazara.

Tamén será tratado na literatura moderna (Fénelon, Voltaire, André Gide ou Sastre, entre outros).

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ Segundo Hixino 97.8; 102; Grimal s.v. Filoctetes.
  2. ↑ Pseudo-Apolodoro II, 7, 7.
  3. ↑ Ovidio IX, 231.
  4. ↑ Elvira Barba, px. 381.
  5. ↑ Ilíada II, 717; Hixino 97.8; Grimal s.v. Filoctetes.
  6. ↑ Graves, px. 708.
  7. ↑ Fábulas 102; Graves, px. 709.
  8. ↑ Crisa, ou Crise, era un illote fronte a Lemnos, hoxe desaparecido baixo o mar.
  9. ↑ Pero tamén se di que había unha ninfa chamada Crisa que se namorou del pero, como Filoctetes a rexeitara, fixo que a víbora o mordese (Graves, px. 709).
  10. ↑ Grimal s.v. Filoctetes.
  11. ↑ Rei de Ítaca, Cefalonia e Zante.
  12. ↑ Homero (Ilíada I.590ss) pon en boca de Hefesto que cando este defendeu á súa nai Hera fronte ó seu pai Zeus, este botouno fóra do Olimpo e foi caer na illa de Lemnos.
  13. ↑ Unhas fontes din que deshabitada (Sófocles, px. 435, 443), outras din que vivía nunha cova nun extremo da illa, illado dos seus habitantes (Homero VII.467). Hixino engade incluso que foi atendido e coidado por Ifímaco, un pastor do rei local Áctor (Fábulas 102).
  14. ↑ Ou polos fillos deste, Podalirio e Macaón. Sófocles dá as dúas posibilidades: será curado polos fillos de Asclepio (verso 1334) ou polo propio Asclepio (verso 1437).
  15. ↑ Grimal di que este sería o primeiro caso documentado de cirurxía con anestesia (Grimal s.v. Filoctetes).
  16. ↑ "O máis ecuánime dos centauros" (Ilíada XI,832).
  17. ↑ Neoptólemo dille: "Sabe tamén que ... non te virá o final desta penosa enfermidade ata que pola túa propia vontade vaias á chaira de Troia e, atopándote cos fillos de Asclepio, que están con nós, cures desta doenza" (Sófocles: Filoctetes, px. 486).
  18. ↑ Pseudo-Apolodoro: Epítomes V, 8.
  19. ↑ Odisea III, 190.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Filoctetes&oldid=6690985»