Exército bizantino

O exército do Imperio Bizantino ou Imperio Romano de Oriente comeza como unha versión do exército romano, mantendo uns niveis similares de disciplina, valor e organización, e foi evolucionando cara a un exército medieval baseado en cabalaría. Durante gran parte da historia do Imperio foi a forza militar máis poderosa e efectiva de Europa.

Historia

Transformacións do exército romano

Do mesmo xeito que o Imperio Bizantino foi unha continuación do Imperio Romano, o exército bizantino evolucionou a partir do exército romano. Este estaba composto dunhas trinta lexións acuarteladas nas fronteiras do Imperio (Ver: Lista de lexións romanas), e baseábase na forza da infantaría.

Entre os séculos III e VII, entre os gobernos de Diocleciano e de Heraclio, ten lugar unha profunda reestruturación do exército romano. Os cambios máis destacados son os seguintes:

Desenvolvemento da cabalaría. A forza das lexións romanas residía na infantaría, e apenas se concedía importancia á cabalaría, formada por pequenos corpos (auxíliaos) recrutados entre os aliados de Roma. No século IV as cousas empezan a cambiar. Tralo seu uso ocasional por parte dos persas, os catafractos foron adoptados (xa na etapa baixoimperial) como tropas de elite polo Imperio Romano, sendo antecesores da cabalaría pesada medieval.

Nas guerras que o Imperio libra contra Persia ao longo do mencionado século, narradas na obra de Amiano Marcelino, ponse de manifesto a grande importancia da cabalaría. A batalla de Adrianópolis foi o último encontro armado en que interviñeron as lexións convencionais. Dous séculos despois, no relato que fai Procopio das guerras de Xustiniano, as tropas romanas son exclusivamente de cabalaría.

Este desenvolvemento da cabalaría parece estar relacionado pola invención e desenvolvemento da sela e o estribo, así como pola aparición, na chaira irania, dunha nova raza de cabalos capaces de transportar ao home con armadura completa.

Limitanei e comitatenses
- Os limitanei eran as unidades que defendían as fortificacións fronteirizas (lat. limes)
- Os comitatenses mantíñanse tralas fronteiras, e podían desprazarse rapidamente en caso de necesidade, tanto para a defensa como o ataque, e eran con frecuencia utilizados contra os usurpadores. Estas tropas estaban mellor pagadas que os limitanei

Un terzo de cada unidade estaba constituída por soldados de cabalaría. Aproximadamente a metade era cabalaría pesada, denominada de distintas formas: scutarii, promoti e stablesiani, por exemplo.

A organización do exército: os themata

Os themata ou temas (en grego: θημα, -τα) foron establecidos no século VII (discútese sobre se o seu creador foi Heraclio ou Constante II) sobre o modelo dos exarcados de Rávena e Cartago. Eran ao tempo distritos militares e circunscricións administrativas, baixo o mando dun estratego (στρατηγος). O nome thémata significa, segundo Treadgold, "emprazamentos".

Ostrogorsky, na súa Historia do estado bizantino, atribúe a Heraclio a creación dos primeiros temas en Asia Menor. Outros autores, con todo, como Pertusi, Baynes, Lemerle, Ahrweiler, Mango e Kaegi, opinan que foi un proceso paulatino ao longo do século VII.

Os cinco primeiros temas estaban en Asia Menor, e a súa misión principal era conter a invasión árabe, que desposuíra ao Imperio das provincias de Siria e de Exipto. Eran os seguintes:

Thema Armeniakon (Tema dos Armeníacos): comprendía o leste de Anatolia, desde a Capadocia ata o Mar Negro e o Éufrates. O seu núcleo orixinal era o exército de Armenia establecido por Xustiniano. A súa existencia está documentada polo menos desde o ano 668.
Thema Anatolikon (Tema dos Anatólicos): no centro e sur de Asia Menor. Formado en torno ao Exército de Oriente.
Thema Opsikion: comprendía Bitinia e Paflagonia, e defendía a costa meridional do mar de Mármara. Formouse en torno ao Obsequium (latín "comitiva"), unha forza comitatensis.
Thema Thrakesion: no suroeste de Asia Menor.
Thema Karabisianon, o Tema dos Barcos" (Karabi, "barco"), en Panfilia e Rodas, encargado da defensa do Imperio fronte á frota árabe.

As tropas dos temas estaban formados polos chamados stratiotas, que servían ao Imperio no réxime denominado πρωνοια (pronóia): concedíaselles parcelas (stratiotika ktemata) que debían traballar e, a cambio disto e unha pequena compensación monetaria, estaban ligados ao exército durante toda a súa vida, e mesmo transmitían esta obrigación aos seus fillos. Este sistema permitía ao Imperio formar un exército forte baseado na poboación autóctona, evitando ter que recrutar mercenarios.

Nos séculos seguintes, para evitar o poder excesivo dos estrategos debido ao gran tamaño dos themas, os emperadores León III, Teófilo e León VI dividiron os themas en áreas máis pequenas. No século X, baixo o reinado de Constantino VII Porfiroxéneta está documentada a existencia de 28 temas:

En Asia:

Thema Anatolikon, que incluía zonas de Frixia, Licaonia, Isauria, Panfilia e Pisidia;
Thema Armeniakon, que incluía zonas de Armenia, Khaldia e Capadocia;
Thema Thrakesion
Thema Opsikion, que incluía Misia e parte de Bitinia e Frixia;
Thema Optimaton;
Thema Bukellarion;
Thema Paphlagonias;
Thema Khaldias, territorio ao redor de Trebisonda, antes chamado Ponto, pola súa proximidade ao Mar Negro (Euxeinos Pontos, Ευξεινος Ποντος);
Thema Mesopotamias, na fronteira da Mesopotamia;
Thema Koloneias, a rexión entre o Ponto e a Armenia Menor;
Thema Sebasteias, o resto da Armenia;
Thema Lykandon, instituído por León VI o Sabio nas fronteiras da Armenia;
Thema Kibyrraioton, tema naval establecido por León III en Caria, Licia, Rodas e a costa de Cilicia, substituíndo ao antigo Thema Karabisianon;
Thema Kypriakon, o tema naval para Chipre; e
Thema Aigiaon Pelagon, o tema naval para o mar Exeo.

En Europa:

Thema Thrakes, a área ao redor de Constantinopla (excluída a capital);
Thema Makedonikon, a área ao redor de Tesalónica (excluída esta cidade).
Thema Strymonos;
Thema Thessalonikes: Tesalónica, segunda cidade do Imperio;
Thema Helladikon, creado entre 687 e 695: Grecia entre Macedonia e o istmo de Corinto (antigas rexións de Ática, Beocia, Acarnania e Etolia).
Thema Peloponneson;
Thema Kephallenias;
Thema Nikopolitikon;
Thema Dyrrakhion, na actual Albania;
Thema Sikelias, un tema naval;
Thema Longibardias (ou Thema Kalabrias),en Italia; e
Thema Khersonos (ou Thema ta Klimata), en Crimea.

Nesta época xa se perdeu definitivamente Sicilia. Chipre era un condominio administrado xuntamente co califa de Bagdad, e seguiríao sendo ata que en 965 foi reconquistado para o Imperio por Nicéforo II Focas. A capital, Constantinopla, estaba baixo a autoridade dun eparca e protexida polos numerosos tágmata e forzas de policía.

Armada

Como se indicou previamente, o comandante da provincia ou themas tiña mando directo sobre as forzas navais da mesma. Ademais existía unha frota imperial, dependente do emperador e dirixida polo Gran Duque da frota, que reforzaban ás anteriores nunha determinada campaña.

Composición

Catafractos

Denomínase así á cabalaría pesada na que tanto o xinete como o cabalo portaban armadura. O seu poder de choque era máis que significativo e a súa invulnerabilidade case total, como a dos cabaleiros medievais. Eran unha tradición en Oriente, onde serviran en exércitos persas, armenios, sasánidas... antes de ser adoptados polos Romanos. A evolución desta cabalaría, precursora do modelo militar occidental foi decisiva durante séculos, ata a súa desaparición tras ser derrotada na Batalla de Manzinkert.

Armada

O Imperio Bizantino foi famoso pola súa superioridade naval. A súa frota, trala caída do Imperio Romano controlou o mar Mediterráneo, especialmente durante a idade de Ouro de Xustiniano I. Tamén formaba parte da súa armada a frota fluvial que patrullaba o Danubio. O repregue posterior, supuxo o seu lento declive como primeira potencia do mesmo, aínda que no mar foi unha potencia a ter en conta durante bastante tempo. A expansión islámica expulsouna da zona oriental (Exipto, Siria) e chegou a ser problema coas conquistas temporais de Sicilia e Creta.

Co renacemento do século XI, a frota volveu recuperar o seu papel predominante no Mediterráneo Oriental, aínda que non alcanzou o seu anterior poder. Nos últimos estertores do imperio, xa reducido a un puñado de cidades portuarias, os restos do seu poder naval foron clave para manter as devanditas posicións ata o último sitio de Constantinopla.

O navío modelo da frota bizantina era o dromon, evolución das trirremes clásicas. É un barco de remo, similar á galera, dun só mastro. O velame era latino (de vela cadrada) como herdanza das técnicas de navegación precedentes.

Hai que mencionar o lume grego, unha arma secreta incendiaria, que durante séculos foi unha vantaxe para Bizancio. Transmitíase a súa composición en tal segredo, que hoxe en día so pode ser obxecto de conxecturas.

Os Tagmata

Os Tagmata (τάγματα, “batallóns”) eran as forzas de elite do Imperio, e estaban acantonadas na capital e nos seus arredores, aínda que nos últimos tempos foron enviados algúns destacamentos ás provincias. Aínda que moitos dos corpos de exército que os formaban se remontan á época protobizantina, sufriron unha importante reestruturación en tempos de Constantino V.

Confiábase aos Tagmata a seguridade do emperador e do palacio imperial, pero formaban tamén o núcleo das expedicións de campaña. Eran as tropas máis preparadas e mellor pagadas do exército bizantino.

No século X existían cinco rexementos de Tagmata: Excubitores, Hetairia, Vigla (tamén chamado Arithmos) e Numeri. Scholas, Excubitores e Numeri estaban ao mando de Domésticos; os oficiais dos rexementos Vigla e Hetairia eran dirixidos, respectivamente, por un Drongario e por un Gran Heteriarca. Os destacamentos provinciais dos Tágmata estaban ao mando dos turmarcas, lugartenentes dos Domésticos e Drongarios.

Os Tagmata máis importantes eran os seguintes:

Os Scholae (gr. Σχολαί, "as Escolas"), herdeiros da garda imperial fundada por Constantino. Estaban dirixido por un Doméstico.
Os Excubiti o Excubitores (gr. Εξκούβιτοι, "os Vixilantes"), corpo establecido por León I. Mandados por un Doméstico.
Os Arithmos (gr. Αριθμός, "os Números") o Vigla (gr. Βίγλα, a Vixilancia), fundados posibelmente no século VI. O seu comandante era un Drongario.
Os Hikanatoi (gr. Ικανάτοι, "os Capaces"), rexemento fundado por Nicéforo I.

Todos eles eran unidades de cabalaría formadas por entre 1.000 e 6.000 homes (4.000 parece ter sido a cifra predominante).

Véxase tamén

Bibliografía

Treadgold, Warren: "Notes on the Number and Organization ot the Ninth Century Byzantine Army", en Greek, Roman and Byzantine Studies, 21 (1980); pp. 269–288. [1]
Haldon, John: "Strategies of Defence, Problems of Security: the Garrisons of Constantinople in the Middle Byzantine Period", en Constantinople and its Hinterland: Papers from the Twenty-Seventh Spring Symposium of Byzantine Studies, Oxford, 1993. [2]

Outros artigos

Ligazóns externas

Os exércitos de Bizancio (en castelán)