Saltar ao contido

Sabedoría

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Alegoría da sabedoría na biblioteca de Celso en Éfeso. A inscrición en grego di «ΣΟΦΙΑ ΚΕΛΣΟΥ» (sofía Kelsou). A pesar da ausencia de iota subscrita marcando o dativo na primeira palabra, interprétase como "á sabedoría de Celso".

A sabedoría[1] é un carácter que se desenvolve coa aplicación da intelixencia na experiencia propia, obtendo conclusións que dan un maior entendemento, que á súa vez capacitan para reflexionar, extraendo conclusións que dan descernimento da verdade, o bo e o malo. A sabedoría e a moral interrelaciónanse dando como resultado un individuo que actúa con bo xuízo. Algunhas veces tómase a sabedoría como unha forma especialmente ben desenvolvida do sentido común.

Nas ciencias da información, a sabedoría constitúe o vértice da pirámide formada, de menor a maior complexidade, por dato, información, coñecemento e sabedoría.

Na sapiencia destácase o xuízo san baseado no coñecemento e no entendemento; a aptitude de valerse do coñecemento con éxito e o entendemento para resolver problemas, evitar ou impedir perigos, alcanzar certas metas, ou aconsellar a outros. É o oposto á parvada, a estupidez e a tolemia, e con frecuencia contrasta con estas. Tomé de Aquino define a sabedoría como "o coñecemento certo das causas máis fondas de todo".[2] Por iso, para el, a sabedoría ten como función propia ordenar e xulgar todos os coñecementos.

A sabedoría toma as súas referencias do que se denomina memoria a longo prazo. Noutras palabras, o vivido tivo que experimentarse con suficiente frecuencia ou intensidade como para que non se borre do noso recordo, se insira nos esquemas do que consideramos bo ou mao e se teña en conta como parte dos procesos de supervivencia do individuo.

En psicoloxía

[editar | editar a fonte]

Moitos psicólogos consideran a sabedoría como distinta das habilidades cognitivas medidas polos exames de intelixencia. A sabedoría é con frecuencia considerada como un trazo que pode desenvolverse pola experiencia, mais non ensinado. Cando se aplica a asuntos prácticos, a palabra "sabedoría" é sinónimo de prudencia. Algúns consideran a sapiencia como unha cualidade que mesmo un neno, doutro xeito inmaturo, pode posuír con independencia da experiencia ou o coñecemento completo.

A cultura contemporánea limita a importancia da sabedoría e da intuición.

O nivel da sabedoría ou a prudencia como unha virtude é recoñecida en fontes culturais, filosóficas e relixiosas.

Perspectivas mitolóxicas e filosóficas

[editar | editar a fonte]

Os antigos gregos consideraban a sabedoría como unha importante virtude, personificada como as deusas Metis e Atenea. Metis foi a primeira esposa de Zeus, quen, segundo a Teogonía de Hesíodo, a devorara embarazada; Zeus gañou despois o título de Mêtieta ("Sabia Conselleira"), xa que Metis era a encarnación da sabedoría, e deu a luz a Atenea, de quen se di que xurdiu da súa cabeza.[3][4] Atenea era representada como forte, xusta, misericordiosa e casta.[5] Apolo tamén era considerado un deus da sabedoría, designado como director das musas (Musagetes),[6] que eran personificaciones das ciencias e das artes inspiradas e poéticas. Segundo Platón no seu "Crátilo", o nome de Apolo tamén podía significar ballon (arqueiro) e omopoulon (unificador de polos [divino e terreal]), xa que este deus era o responsable das inspiracións divinas e verdadeiras, polo que era considerado un arqueiro que sempre acertaba na curación e os oráculos: "é un arqueiro que sempre se lanza".[7] Apolo era considerado o deus que profetizaba a través das sacerdotisas (Pythia) no Templo de Apolo (Delfos), onde estaba inscrito o aforismo "coñécete a ti mesmo" (gnōthi seauton)[8] (parte da sabedoría das máximas de Delfos).[9] Estaba contraposto a Hermes, relacionado coas ciencias e a sabedoría técnica, e, nos primeiros séculos da era cristiá, foi asocidado con Thoth nun sincretismo exipcio, baixo o nome de Hermes Trimegistus.[10] A tradición grega rexistrou ps primeiros introdutores da sabedoría nos Sete Sabios de Grecia.[11]

Para Sócrates e Platón, a filosofía era literalmente o amor á sabedoría (philo-sophia). Isto impregna os diálogos de Platón; na República os líderes da súa proposta de utopía son reis filósofos que comprenden a idea do ben e posúen o valor de actuar en consecuencia. Aristóteles, en Metafísica, definiu a sabedoría como a comprensión de por que as cousas son dun determinado xeito (causalidade), o que é máis profundo que o simple feito de saber que as cousas son dun determinado xeito.[12] Foi o primeiro en facer a distinción entre phronesis e sophia.

Segundo Platón e Xenofonte, a Pitia do Oráculo de Delfos respondeu a pregunta "quen é o home máis sabio de Grecia?" afirmando que Sócrates era o máis sabio.[13][14] Segundo a Apoloxía de Platón, Sócrates decidiu investigar as persoas que poderían considerarse máis sabias ca el, concluíndo que carecían de verdadeiro coñecemento:

[... ] οὗτος μὲν οἴεταί τι εἰδέναι οὐκ εἰδώς, ἐγὼ δέ, ὥσπερ οὖν οὐκ οἶδα, οὐδὲ οἴομαι [Son máis sabio que este home, pois ningún dos dous sabe realmente nada fino e bo, mais este home cre saber algo cando non o sabe, mentres que eu, como non sei nada, tampouco creo sabelo.] - Apoloxía a Sócrates 21d

Así, inmortalizouse popularmente na frase "só sei que non sei nada" que é sabio recoñecer a propia ignorancia[15] e valorar a humildade epistémica.[16]

Os antigos romanos tamén valoraban a sabedoría que se personificaba en Minerva, ou Atenea. Ela tamén representa o coñecemento hábil e as virtudes, especialmente a castidade. O seu símbolo era o moucho, que continúa a ser unha representación popular da sabedoría, porque pode ver na escuridade. Dise que naceu da fronte de Xúpiter.[17]

A sabedoría tamén é moi importante dentro do xudaísmo e do cristianismo. Así por exemplo o sinala claramente a Biblia en Proverbios 4:7, como un mandato divino, ao dicir:

Sabedoría ante todo; adquire sabedoría; e sobre todas as túas posesións adquire intelixencia

De acordo con isto, Xesús insistiu nela.[18][19] A prudencia, intimamente relacionada coa sabedoría, converteuse nunha das catro virtudes cardinais do catolicismo. O filósofo cristián Tomé de Aquino consideraba que a sabedoría era o "pai" (é dicir, a cbausa, a medida e a forma) de todas as virtudes.

Na biblia católica, pódese examinar o importante que é a exhortación á adquisición da sabedoría para os seres humanos, por exemplo no Libro da Sabedoría 6:1-25. Este libro tamén forma parte do canon bíblico da Igrexa ortodoxa, polo que isto tamén se aplica á Biblia usada por esa igrexa.

Na liña da concepción socrática, no século XVIII Immanuel Kant salientaba que «o hoome non está en posesión da sabedoría, só tende cara a ela». A filosofía entón sería un esforzo cara á sabedoría, que nunca se cumpre plenamente. Deste xeito, para a filosofía crítica kantiana a figura do sabio convértese en fundamental, aínda que só como norma ideal e inalcanzable á que o filósofo simplemente pode aspirar.[20]

Nas tradicións budistas, o desenvolvemento da sabedoría desempeña un papel central en que se proporciona unha guía completa sobre como desenvolver a sabedoría.[21][22] Na tradición inuit, desenvolver a sabedoría era un dos obxectivos do ensino. Un ancián inuit dicía que unha persoa se convertía en sabia cando podía ver o que había que facer e facíao con éxito sn que lle dixesen o que tiña que facer.

En moitas culturas, o nome dos terceiros molares, que son os derradeiros dentes en saír, está etimoloxicamente relacionado coa sabedoría, por exemplo, como en galego "moa do siso" ou en inglés wisdom tooth. O seu alcume orixinouse na tradición clásica, que nos escritos hipocráticos xa se chamaba sóphronistér (en grego, relacionado co significado de moderación ou dar unha lección), e en latín dens sapientiae, xa que aparecen na idade da madureza ao final da adolescencia e ao principio da idade adulta.[23]

Perspectivas psicolóxicas

[editar | editar a fonte]

Os psicólogos comezaron a reunir datos sobre as crenzas comúns ou teorías populares sobre a sabedoría.[24] As primeiras análises indican que, aínda que "existe un solapamento da teoría implícita da sabedoría coa intelixencia, a capacidade de percepción, a espiritualidade e a astucia, é evidente que a sabedoría é unha pericia para afrontar as cuestións difíciles da vida e a adaptación ás exixencias complexas".[25]

Estas teorías implícitas contrastan coas teorías explícitas e a investigación empírica sobre os procesos psicolóxicos resultantes que subxacen á sabedoría.[26][27] As opinións sobre as definicións psicolóxicas da sabedoría varían,[27] mais hai certo consenso en que son críticos para a sabedoría certos procesos de metacognición que permiten a reflexión e o xuízo sobre asuntos vitais críticos.[28][29] Estes procesos inclúen o recoñecemento dos límites do propio coñecemento, o recoñecemento da incerteza e o cambio, a atención ao contexto e ao panorama xeral, e a integración de diferentes perspectivas dunha situación. Os científicos cognitivos suxiren que a sabedoría require coordinar estes procesos de razoamento, xa que poden proporcionar solucións perspicaces para xestionar a propia vida.[30] En particular, este tipo de razoamento é teórica e empiricamente distinto da intelixencia xeral. Robert Sternberg[31] suxeriu que a sabedoría non debe confundirse coa intelixencia xeral (fluída ou cristalizada). En consonancia con esta idea, os investigadores demostraron empiricamente que o razoamento sabio é distinto do cociente intelectual (CI).[32][33]

Baltes e os seus colegas en Wisdom: Its Structure and Function in Regulating Lifespan Successful Development[34] definiu a sabedoría como "a capacidade de afrontar as contradicións dunha situación concreta e de valorar as consecuencias dunha acción para si mesmo e para os demais. Lógrase cando nunha situación concreta se pode elaborar un equilibrio entre os intereses intrapersonais, interpersonais e institucionais".[35] O equilibrio en si mesmo parece ser un criterio crítico da sabedoría. A investigación empírica comezou a dar apoio a esta idea, mostrando que o razoamento relacionado coa sabedoría está asociado co logro do equilibrio entre os intereses intrapersonais e interpersonais cando se enfrontan aos desafíos da vida persoal, e cando se establecen obxectivos para a xestión dos conflitos interpersonais.[36][37]

Os investigadores do campo da psicoloxía positiva definiron a sabedoría como a coordinación do "coñecemento e a experiencia" e "o seu uso deliberado para mellorar o benestar".[38]

Comprensión e relación entre a sabedoría con outros conceptos afíns

[editar | editar a fonte]

A sapiencia implica amplitude de coñecemento e profundidade de entendemento, que son os que achegan a sensatez e a claridade de xuízo que a caracterizan. A persoa sabia "atesoura coñecemento" e así ten un fondo ao que recorrer.[39] Aínda que a “sabedoría é a cousa principal”, o consello é:

“Con todo o que adquires, adquire entendemento”.[40]

O entendemento (termo amplo que con frecuencia abrangue o discernimento) engade forza á sabedoría, contribuíndo en gran maneira á discreción e á previsión, cualidades que tamén son características notables da sabedoría. A discreción supón prudencia, e pódese expresar en forma de cautela, autodominio, moderación ou comedimento. A persoa “discret [unha forma de fró·ni·mos]” edifica a súa casa sobre a masa rochosa, prevendo a posibilidade dunha treboada; o insensato edifícaa sobre a area e experimenta o desastre.[41]

A expresión hebrea jokj·máh (verbo, ja·kjám) e o grego so·fí·a, así como as súas afíns, son os vocábulos básicos que comunican o concepto de «sabedoría». Tamén está a palabra hebrea tu·schi·yáh, que se pode traducir por «traballo eficaz» ou «sabedoría práctica», e as palabras gregas fró·ni·mos e fró·nē·sis (de frēn, «mente»), que se refiren á «sensatez», «discreción» ou «sabedoría práctica».

  1. Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para sabedoría.
  2. Tomé de Aquino, In Metaphysica, I, 2
  3. "METIS - Greek Titan Goddess of Wise Counsel". www.theoi.com. Consultado o 2019-08-17. 
  4. Hesíodo. Teogonía.
  5. Turnbill, S (2011-08-12). "Athena, Greek goddess of wisdom and craftsmanship". Goddessgift.com. Arquivado dende o orixinal o 13 de maio de 2019. Consultado o 13 de novembro de 2022. 
  6. "MUSES (Mousai) - Greek Goddesses of Music, Poetry & the Arts". www.theoi.com. Consultado o 2019-08-17. 
  7. Platón. Cratylus, 405e-406a
  8. Critias states meaning of 'know thyself' in Plato's Charmides (165a)
  9. Scott, Michael. Delphi: A History of the Center of the Ancient World. Princeton University Press.
  10. Preus, Anthony (1998-03-30). "Thoth and Apollo. Greek Myths of the Origin of Philosophy". Méthexis 11 (1): 113–125. ISSN 0327-0289. doi:10.1163/24680974-90000303. 
  11. A. Griffiths, "Seven Sages", in Oxford Classical Dictionary (3rd ed.)
  12. Nótese que dous mil anos despois de Aristóteles, Isaac Newton viuse na obriga de admitir que "aínda non puiden descubrir a causa destas propiedades da gravidade".
  13. Platón. Simposio.
  14. Xenofonte. Memorabilia.
  15. Gail Fine, "¿Sócrates afirma saber que no sabe nada?", Oxford Studies in Ancient Philosophy vol. 35 (2008), pp. 49-88.
  16. The Stanford Encyclopedia of Philosophy editor= Edward Zalta, Metaphysics Research Lab, Stanford University
  17. "Mitos sobre la diosa romana Minerva. (s.f.)". Roman-colosseum.info. Arquivado dende o orixinal o 19 de xaneiro de 2013. Consultado o 13 de novembro de 2022. 
  18. "Mateo 11:19 (RV)". apareceu o Fillo do Home, que come e bebe, e din: "que larpeiro, que bebedor e que amigo de recadadores e pecadores". Con todo, a sabedoría quedou acreditada polas súas obras. 
  19. "Mateo 10:16 (KJV)". Vede que vos mando coma ovellas entre lobos! Así que sede prudentes coma as serpes e sinxelos coma as pombas 
  20. Hadot, Pierre (1998). ¿Qué es la filosofía antigua?. México, D. F.: Fondo de Cultura Económica. pp. 287–288. ISBN 968-16-5358-0. 
  21. Karunamuni, N; Weerasekera, R. (2019). "Fundamentos teóricos para guiar la meditación de atención plena: A Path to Wisdom". Current Psychology 38 (3): 627–646. doi:10.1007/s12144-017-9631-7. 
  22. Bhikkhu Bodhi. "El Noble Óctuple Sendero". Access to Insight. Consultado o 2009-03-16. 
  23. Šimon, František (2015-12-15). "La historia de los nombres de los dientes en latín". Acta Medico-historica Adriatica 13 (2): 365–384. ISSN 1334-4366. PMID 27604204. 
  24. Sternberg, R. J. (1985). Teorías implícitas de la inteligencia, la creatividad y la sabiduría. Journal of Personality and Social Psychology, 49, 607-62.
  25. Brown, S. C.; Greene, J. A. (2006). "The Wisdom Development Scale: Traduciendo lo conceptual a lo concreto" (PDF). Journal of College Student Development 47: 1–19. doi:10.1353/csd.2006.0002. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 2017-07-05. 
  26. Bluck, S.; Glück, J. (2005). "De dentro a fuera: Las teorías implícitas de la sabiduría de las personas". Un manual de sabiduría: Perspectivas psicológicas. Nova York: Cambridge University Press. pp. 84–109. ISBN 9780511610486. doi:10.1017/CBO9780511610486.005. 
  27. 27,0 27,1 Staudinger, U.M.; Glück, J. (2011). "Psychological wisdom research: Puntos en común y diferencias en un campo en crecimiento". Annual Review of Psychology 62: 215–241. PMID 20822439. doi:10.1146/annurev.psych.121208.131659. 
  28. Baltes, Paul B.; Staudinger, Ursula M. (2000). "Wisdom: Una metaheurística (pragmática) para orquestar la mente y la virtud hacia la excelencia". American Psychologist 55 (1): 122–136. PMID 11392856. doi:10.1037/0003-066X.55.1.122. hdl:11858/00-001M-0000-0025-9C51-4. 
  29. Grossmann, I. (2017). "Sabiduría en contexto". Perspectives on Psychological Science 21 (12): 1254–1266. PMID 28346113. doi:10.1177/17456916672066. 
  30. Vervaeke, John. "La ciencia cognitiva de la sabiduría". Mind Matters Conference. Archived from the original on 07 de decembro de 2012. Consultado o 13 de abril de 2013. 
  31. Sternberg, Robert J. (2003). Wisdom, Intelligence, and Creativity Synthesized. Nova York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80238-3. 
  32. Grossmann, I.; Na, J.; Varnum, M.E.; Park, D.C.; Kitayama, S.; Nisbett, R.E. (2010). "El razonamiento sobre los conflictos sociales mejora en la vejez." (PDF). Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (16): 7246–50. Bibcode:2010PNAS..107.7246G. PMC 2867718. PMID 20368436. doi:10.107/pnas.1001715107. 
  33. Staudinger, U.M.; Lopez, D.F; Baltes, P.B. (1997). "La localización psicométrica del rendimiento relacionado con la sabiduría: ¿Inteligencia, personalidad y más?". Personality and Social Psychology Bulletin 23 (11): 1200–1214. doi:10.1177/01461672972311007. 
  34. "Wisdom: Su estructura y función en la regulación del desarrollo exitoso de la vida.". psycnet.apa.org. Consultado o 2019-10-27. 
  35. Jeste, DV; Ardelt, M; Blazer, D; Kraemer, HC; Vaillant, G; Meeks, TW (outubro de 2010). "Consenso de expertos sobre las características de la sabiduría: a Delphi method study". Gerontologist 50 (5): 668–80. PMC 2937249. PMID 20233730. doi:10.1093/geront/gnq022. 
  36. Brienza, J.P.; Kung, F.Y.H.; Santos, H.; Bobocel, D.R.; Grossmann, I. (2017). "Sabiduría, sesgo y equilibrio: Hacia una medición sensible al proceso de la cognición relacionada con la sabiduría". Journal of Personality and Social Psychology 115 (6): 1093–1126. PMID 28933874. doi:10.1037/pspp0000171. 
  37. Grossmann, I.; Brienza, J.P.; Bobocel, D.R. (2017). "Wise deliberation sustains cooperation". Nature Human Behaviour 1 (3): 0061. doi:10.1038/s41562-017-0061. 
  38. Peterson, Christopher; Seligman, Martin E. P. (2004). Fortalezas y virtudes del carácter: A Handbook and Classification. Oxford: Oxford University Press. p. org/details/characterstrengt00pete/page/n121 106. ISBN 978-0-19-516701-6. 
  39. Pr 10:14.
  40. Pr 4:5-7.
  41. Mt 7:24-27

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Bibliografía

[editar | editar a fonte]

Outros artigos

[editar | editar a fonte]