Folclore

Gaiteiros, unha mostra do folclore galego

O folclore (do inglés folklore, e este de folk, pobo e lore, coñecemento) é o corpo de expresión dunha cultura, composto por contos, música, bailes, lendas, historia oral, proverbios, supersticións, costumes, artesanía e demais, común a unha poboación concreta, incluíndo as tradicións de tal devandita cultura, subcultura ou grupo. Tamén recibe este nome o estudo destas materias.

A característica do folclore é que o conxunto das producións colectivas que emanan do pobo se transmiten dunha xeración ao outro por vía oral (contos, relatos e crenzas) ou polo exemplo (ritos, coñecementos).

O termo folclore foi acuñado en 1846 por William Thoms, para o que entón se chamaba «antigüidades populares». A definición máis amplamente aceptada polos investigadores actuais da especialidade é «a comunicación artística en grupos pequenos», proposta polo investigador da Universidade de Pensilvania Dan Ben-Amos.

Características

O folclore é :

• Anónimo, que non saben quen comeza a facelo.
• Espontáneo, posto que a súa transmisión dáse de xeito natural entre as xeracións; non obedece regras, tempos ou horarios nin en xeral conta con lugares especiais para a aprendizaxe.
• Antigo, porque rexistra feitos do pasado, aínda que algúns se conserven nos nosos días. Ás veces non se pode precisar a data de orixe, que se perde co tempo.
• Funcional, posto que o saber do pobo se aplica sempre para mellorar as súas condicións de vida. É dicir, pódense xerar cambios nos elementos culturais, co fin de superar os problemas cotiáns.
• Empírico, porque o saber fundaméntase en crenzas a partir de experiencias, e non necesariamente na razón científica.

Etapas

De acordo coa preservación dos elementos, os estudosos identifican catro etapas do folclore:

• Morto: o correspondente a unha cultura extinta, conservado só en rexistros de viaxeiros, arquivos, códices e outras fontes escritas, ou en restos arqueolóxicos, pinturas etcétera.
• Moribundo: cando a cultura á que pertence conserva só algúns elementos deses feitos, téndose perdido a maioría. Tipicamente, cando por motivos demográficos só os anciáns do grupo o conservan, pero non así os mozos.
• Vivo: segue a practicarse na vida cotiá ou está integrado na súa cultura de orixe.
• Nacente: trazos culturais de creación recente, que co tempo poden converterse en folclore.

Historia

Johann Gottfried von Herder animou por primeira vez a rexistrar e preservar deliberadamente o folclore para documentar o auténtico espírito, tradición e identidade do pobo xermano. A crenza de que tal autenticidade poida existir é un dos principios do nacionalismo romántico que Herder desenvolveu. Para von Herder, as clases campesiñas son ao mesmo tempo depositarias, vehículo e gardiás do «xenio popular», que se modelou mediante o contacto dos homes coa terra e o clima e se transmitiu de xeración en xeración, tanto oralmente como nas epopeas, contos e lendas. Nunha visión universalista, Herder mantivo que cada pobo posúe o seu «xenio» único e singular, que aparece como fundamento por excelencia do renacemento cultural que debía permitir reunificar aos pobos xermánicos.

Sobre os incentivos de Herder, os irmáns Grimm comprometéronse como pioneiros coa enorme empresa de recompilar contos orais alemáns, para recuperar o carácter auténtico dunha cultura nacional perdida polas elites. Así, en 1812 publicaron a primeira serie de contos tradicionais como Kinder- und Hausmärchen (Historias infantís e familiares).

Moi axiña, a iniciativa dos irmáns Grimm foi imitada en toda Europa (de leste a oeste) e nos países escandinavos. A partir do século XIX empréndese o labor de educar ao pobo no seu propio folclore, que aparece ameazado de desaparición baixo os efectos da modernidade e a urbanización. As campañas de difusión do folclore toman a forma de verdadeira propaganda nacionalista, procurando esencialmente facer resaltar a orixinalidade e singularidade propias do folclore de cada pobo, permitindo distinguilo dos veciños e vinculalo aos que, no contexto de instauración das identidades nacionais, se designaban como os seus afastados antepasados.

En primeira instancia o folclore limitouse á tradición oral. Cara á metade do século XIX amplíase o ámbito do folclore, comezando os recompiladores a interesarse tamén por distintas producións que emanan das culturas populares (crenzas, medicamento tradicional, traxes, artes, técnicas etcétera).

Non foi ata o século XX cando os etnógrafos comezaron a intentar rexistrar o folclore sen manifestar metas políticas.

Estudo do folclore

Aínda que o folclore pode conter elementos relixiosos e mitolóxicos, preocúpase tamén das tradicións ás veces mundanas da vida cotiá. O folclore relaciona a miúdo o práctico e o esotérico nun mesmo bloque narrativo. Foi moitas veces confundido coa mitoloxía, e viceversa, ao asumir que calquera historia figurativa que non pertenza ás crenzas dominantes da época non ten o mesmo status que ditas crenzas dominantes. Así, a relixión romana é cualificada de «mitoloxía» polos cristiáns. Desa forma, tanto a mitoloxía como o folclore convertéronse en termos clasificatorios para todos os relatos figurativos que non se corresponden coa estrutura de crenzas dominante. Ás veces o folclore é de natureza relixiosa, como as historias dos Mabinogion galeses ou as da poesía escáldica islandesa. Moitos dos relatos de A lenda dourada de Santiago do Vórtice tamén plasman elementos folclóricos nun contexto cristián: exemplos de dita mitoloxía cristiá son os temas desenvolvidos ao redor de San Xurxo ou San Cristovo. Neste caso, o termo «folclore» úsase nun sentido pexorativo, é dicir, mentres as historias do vagabundo Odín teñen un valor relixioso para os nórdicos que compuxeron as historias, debido a que non encaixan nas crenzas cristiás non son consideradas «relixiosas» senón «folclóricas» polos cristiáns.

Os contos populares son termo xeral para diversas variedades da narrativa tradicional. A narración de historias parece ser algo cultural universal, común por igual ás sociedades básicas e as complexas. Ata as formas que adoptan as historias populares son certamente semellantes dunha cultura a outra, e os estudos comparativos de temas e formas narrativas tiveron éxito ao demostrar estas relacións.

Por outra banda, o folclore pode usarse para describir precisamente unha narrativa figurada, que non ten contido sacro ou relixioso algún. Desde o punto de vista jungiano, que non é máis que un método de análise, pode no seu lugar corresponder a patróns psicolóxicos inconscientes, instintos ou arquetipos da mente. Este saber pode ou non ter compoñentes fantásticos (tales como maxia, seres etéreos ou personificacións de obxectos inanimados). Estas historias populares poden xurdir dunha tradición relixiosa, pero con todo trata sobre asuntos psicolóxicos profundos. O folclore familiar, como Hansel e Gretel, é un exemplo desta sutil liña.

O propósito manifesto do conto pode ser primordialmente un ensino mundano sobre a seguridade no bosque ou secundariamente un conto cautelar sobre os perigos da fame nas familias grandes, pero o seu significado latente pode evocar unha forte resposta emocional debido aos amplamente comprendidos temas e motivos tales como «a nai terrible», «a morte» e «a expiación co pai». Pode haber un alcance tanto moral como psicolóxico na obra, así como un valor lúdico, dependendo da natureza do narrador, o estilo da historia, a idade media da audiencia e o contexto xeral da actuación. Os folcloristas adoitan resistir ás interpretacións universais dos relatos e, onde sexa posible, analizan as versións orais de historias en contextos específicos, máis que en fontes impresas, que a miúdo mostran o efecto da inclinación do escritor ou editor.

Os relatos contemporáneos comúns en Occidente inclúen a lenda urbana. Hai moitas formas de folclore que son tan comúns, con todo, que a maioría da xente non advirte que son folclore, tales como as adiviñas, rimas infantís e contos de pantasmas, rumores (incluíndo teorías conspirativas), estereotipos étnicos, costumes festivas e ritos do ciclo vital (bautizos, funerais etcétera). Os relatos de abducións por Ovnis poden ser consideradas, nun certo sentido, como actualizacións dos contos da Europa precristiá ou ata de historias da Biblia tales como a ascensión ao ceo de Elías. Adrienne Maior, ao presentar unha bibliografía sobre este tema, sinalou que a maioría dos folcloristas modernos descoñecen en gran medida os paralelos e precedentes clásicos, en materiais que están só parcialmente representado pola familiar etiqueta de «esópicos»: «A literatura clásica grecorromana contén ricos tesouros ocultos de folclore e crenzas populares, moitas delas con equivalentes nas lendas contemporáneas modernas».

Campos do Folclore

• Música.
• Danzas e festas.
• Linguaxe.
• Usos e costumes.
• Brinquedos e brincadeiras.
• Lendas, mitos e contos.
• Crenzas e supersticións.
• Arte e artesanado.

Música

Caracterízase pola simplicidade, monotonía e lentitude. A orixe pode estar ligada a unha música popular de autor esquecido ou pode ter sido creada espontaneamente polo pobo. Obsérvase a música folclórica sobre todo en brincadeiras infantís, cantos relixiosos, ritos, danzas e festas.

Son exemplos:

• cantigas de roda.
• cantigas de traballo.
• serenatas.
• cantos de velorio.
• cantos de cemiterio.

Danzas e festas

As danzas acompañan as músicas en varios rituais folclóricos.

Linguaxe

As principais manifestacións do folclore na linguaxe popular son as seguintes:

• Adiviñacións: tamén chamados de adiviñas. Consisten en preguntas con contido dubidoso ou desafiador.

Exemplos de adiviñas

'Que é o que é???' 1. Está no medio do comezo, está no comezo do medio, estando en ambos así, está na punta do fin 2. Branquiño, brancón, non ten porta, nin portón 3. unha árbore con doce gallos, cada gallo con trinta frutas, cada fruta con vinte e catro sementes 4. unha casa ten catro cantos, cada canto ten un gato, cada gato ve tres gatos, cantos gatos teñen na casa? 5. Altas varandas, fermosas xanelas, que abren e pechan, sen ninguén tocar nelas

Respostas: 1. A letra M 2. Ovo 3. Ano, mes, día, hora 4. catro 5. Ollos

• Parlenda: son palabras ordenadas de forma a ritmar, con ou sen rima.
• Proverbios: ditos que conteñen ensinos. A fame é o mellor tempero. Ladrón que rouba a ladrón ten cen anos de perdón.
• Anécdotas: feitos narrados humoristicamente.

Os nomes máis populares son: Little Johnny (Estados Unidos), Jaimito (España), Pepito (México), Vovochka (Rusia), Pepíček (República Checa), Pierino (Italia) e Toto (Francia).

• Frases de parachoque de camión: frases humorísticas ou relixiosas que os camioneiros pintan nos seus parachoques.
• Trabalingua: É un pequeno texto, rimado ou non, de pronuncia difícil.

Usos e costumes

Neste campo inclúense ítems a respecto da alimentación, cultivo, vestiario, comportamento etc, dun pobo ou dunha rexión.

Brinquedos e brincadeiras

Os brinquedos son artefactos para seren utilizados sós, como a boneca de pano,o pión etc.

As brincadeiras poden incluír unha competición dalgún tipo, sexa de grupos ou individual, como o conto de agachar

Termos relacionados

Dado que o saber popular e o seu estudo erudito ou científico constitúen dous campos relacionados pero distintos, algúns autores prefiren utilizar termos diferentes para un e outro. Así, Antonio Machado utiliza no seu Juan de Mairena a expresión «sabedoría popular» (calco léxico de folclore) e en tempos máis recentes Agustín García Calvo recorreu tamén a esta expresión para referirse ás tradicións populares. Para o estudo de devanditas tradicións algúns autores utilizan a palabra «folclorística».

Véxase tamén

Ligazóns externas

• folclore europaea, base de datos multimedia sobre folclore europeo