Farmacopea

Farmacopea chinesa.

Unha farmacopea é unha obra enciclopédica que recompila receitas de produtos (vexetais, en principio, animais e minerais máis tarde, e substancias químicas na actualidade) con propiedades medicinais, reais ou supostas, na que se inclúen os modos de preparación.

Na actualidade, son libros oficiais que "non só deben conter as regras e preceptos que teñen que observarse na preparación dos medicamentos oficinais, senón tamén os outros principios e indicacións propias de tales medicamentos para que sirva de norma e pauta obrigatoria na elaboración dos preparados galénicos ou de composición non definida, e de guía na dos preparados químicos ou de composición definida" (segundo reza unha ordenanza da Farmacopea Española).

Etimoloxía

O termo farmacopea deriva do grego helenístico φαρμακοποιΐα pharmakopoiía de φαρμακο- (pharmako-), 'medicamento, droga', seguido pola forma verbal ποι- (poi-, de ποιέω) 'facer, fabricar' e finalmente coa terminación nominal -ια (-ia). Estes tres elementos xuntos poderíanse traducir como 'a arte de preparar os medicamentos'.

O grego translitérase en latín deste xeito: φ (f), κ (k) e οι (oi) escritas respectivamente como ph, c e oe, polo que dá, en latín científico, a palabra pharmacopoeia, de onde, en galego, farmacopea.

Historia

Antigüidade e Idade Media

Aínda que houbo escritos moi antigos sobre herbas medicinais, como, por exemplo, os Papiros Ebers e Edwin Smith, no Antigo Exipto, a farmacopea de Plinio o Vello e De Materia Medica (Περί ύλης ιατρικής), tratado en cinco volumes escrito orixinalmente en grego por Pedanius Dioscorides no século I, están consideradas como as máis grandes obras neste campo. A última, O Dioscórides, está considerada como a precursora de todas as farmacopeas modernas, e é un dos máis influentes libros sobre plantas na historia; de feito, usouse amplamente até os anos 1600.

Varios libros antigos de farmacopea foron escritos por médicos persas, como Al-Razí. Tamén debemos considerar O Canon da Medicina ou Qanum de Avicena de 1025, e as obras de Ibn Zuhr (Avenzoar) no século XII (e impresas en 1491), e de Ibn Baytar no século XIV.

Durante a dinastía Tang (618-907), publicouse o Xinxiu bencao (659), a primeira farmacopea chinesa financiada por un goberno imperial. Trátase dun dos textos farmacolóxicos ilustrados máis antigos que se coñecen.

Renacemento

En Europa publícanse farmacopeas desde o Renacemento e, máis tarde, estes libros serían de obrigada presenza nas oficinas de farmacia.

La primeira farmacopea europea editada baixo autoridades cívicas imprimiuse en Núremberg; un estudante viaxeiro chamado Valerius Cordus mostrou unha colección de receitas médicas que el recompilara de escritos das máis eminentes autoridades médicas, aos médicos da cidade, que urxiron a súa publicación en beneficio dos farmacéuticos, e obtiveron a autorización para publicala do senado da cidade. A obra coñécese como o Antidotarium Florentinum, e foi publicada baixo a autoridade do Colexio de Médicos de Florencia en 1498.

A segunda foron as Concòrdies de Barcelona, editadas en 1511, concordadas entre o Colexio de Boticarios e o de Doutores en Medicina de Barcelona.

O termo Pharmacopoeia aparece por primeira vez no título nun libro publicado en Basilea en 1561 polo doutor A. Foes, pero non se xeneraliza o termo, nos títulos dos libros, até o século XVII.

Antes de 1500 as obras principalmente usadas polos boticarios eran tratados simples de Avicena e Serapio, De synonymis e Quid pro quo de Simon Januensis, o Liber servitoris de Bulchasim Ben Aberazerim, que describían as preparacións feitas con plantas, animais e minerais, e o Antidotarium de Nicolaus de Salerno, contén fórmulas galénicas ordenadas alfabeticamente.

O doutor Nicolaes Tulp, alcalde de Ámsterdam e respectado cirurxián xeral, reuniu a todos os médicos e químicos amigos e xuntos escribiron a primeira farmacopea de Ámsterdan en 1636, a Pharmacopoea Amstelredamensis.

Farmacopeas nacionais

Nos nosos días, o termo farmacopea designa xeralmente unha relación, de carácter oficial e regulamentario, das materias primas autorizadas nun país ou nun grupo de países para a fabricación de medicamentos. Existen farmacopeas nacionais, como a farmacopea dos Estados Unidos, a francesa (denominada codex até 1963), a arxentina, a española, a brasileira etc. e farmacopeas internacionais, como a Farmacopea europea, publicada polo Consello de Europa, e a Farmacopea internacional, publicada a nivel mundial pola OMS.

Por metonimia, o termo farmacopea designa tamén o conxunto dos medicamentos, sobre todo das plantas, utilizadas nunha rexión ou nunha época determinada.

España e países de fala española

España

A orixe da farmacopea en España está en tratados como De Re Medica de Dioscórides, primeira obra de interese puramente farmacéutico, e que expón unha serie de produtos vexetais con propiedades medicinais así como as patoloxías ás que se poden aplicar ditos remedios e as partes do vexetal a utilizar. Tamén os Akrabaddin de médicos medievais como Mesué e o persa Al-Razí pódense considerar como verdadeiros precursores das farmacopeas. Neles incluíanse tamén técnicas para detección de adulteracións e sinonimias das drogas vexetais, así como un completo manual de xestión da primitiva Oficina de farmacia.

Como quedou dito, a primeira farmacopea do mundo é o chamado Antidotario florentino de 1498, pero en España non se producirían farmacopeas até a chegada da Farmacopea apotecarium barchinonensis elaborada polo Colexio de Boticarios de Barcelona. Desde a aparición desta, cada rexión, reino ou cidade produciría os seus propios receitarios, antidotarios ou farmacopeas de forma local.

Unicamente no século XVIII, baixo o reinado dos Borbóns, produciuse a unificación de todas as farmacopeas españolas nunha única farmacopea común a todo o Reino de España, coa publicación, en 1794, da Pharmacopoea Hispana, máis tarde denominada Farmacopea Española.

México

O primeiro antecedente dunha farmacopea en México foi o Códice Badiano escrito en 1522, o cal trata acerca dos usos medicinais de moitas plantas autóctonas do México prehispánico.

No ano de 1821 editouse en México, xa independente e por primeira vez, o Formulario Magistral y Memorial Farmacéutico de Garcicourt, dedicado ao alcalde e farmacéutico Vicente Cervantes. Juan Manuel Noriega, mestre da Universidade Nacional Autónoma de México, considera esta obra como a primeira Farmacopea Mexicana, pero foi Leopoldo Río de la Loza, farmacéutico notábel, xunto con Vargas, da Academia de Farmacia, os que se dedicaron a preparar a Farmacopea Mexicana que vé a luz en 1846, coincidindo coa invasión estadounidense.

O 26 de setembro de 1984 confórmase oficialmente a Comisión Permanente da Farmacopea dos Estados Unidos Mexicanos, que é un corpo colexiado de profesionais expertos, asesor da Secretaria de Salud (México) e cuxa principal facultade é participar na actualización permanente da farmacopea e os seus suplementos.

Actualmente circula en México a 10ª edición da Farmacopea dos Estados Unidos Mexicanos (2011), tamén coñecida como FEUM, que é o documento oficial que regula a calidade dos medicamentos e outros produtos para a saúde en México. Outros documentos que incorporou a FEUM son os suplementos especializados en farmacias (cuarta edición, 2010; boticaria, 2001; homeopática, segunda edición, 2007) e dispositivos médicos (segunda edición, 2011).

Arxentina

Na Arxentina, a primeira edición da "Farmacopea Arxentina data de 1898.

Portugal e o Brasil

A Farmacopeia Brasileira é o Código Oficial Farmacéutico seguido no Brasil. Ten como función principal establecer os requisitos mínimos de cualidade de medicamentos e outras formas farmacéuticas para o uso en saúde. Esta entidade pertence á Axencia Nacional de Vixilancia Sanitaria (ANVISA). É a entidade homóloga do INFARMED en Portugal.

A primeira edición da Farmacopeia Brasileira data de 1929. En decembro de 2010 apareceu a quinta edición, revogando as anteriores de 1929, 1959, 1976 e a iniciada en 1988 (fascículos de 1996, 2000, 2001, 2002, 2003, 2005).

Reino Unido

Contra 1617 publícase a primeira Farmacopea de Londres autorizada, que seleccionaba as máis importantes receitas das obras de Mesué e Nicola Deoprepio, máis coñecido como Niccolò da Reggio ou Nicolaus de Salerno, pero con numerosos erros que fixeron que toda a edición fose retirada, e unha nova edición publicada máis tarde. Outras edicións da London Pharmacopoeia publicáronse en 1621, 1632, 1639 e 1677, pero non foi até a edición de 1721, publicada baixo os auspicios de Sir Hans Sloane, cando se produciron importantes alteracións, suprimíndose moitos remedios ridículos, como os baseados en excrementos de can, miñocas, e en musgos criados en caveiras humanas. O gran cambio efectuouse na edición publicada en 1746, na cal só aparecen as preparacións aprobadas pola maioría dos membros do comtié da farmacopea. En 1809 adoptouse a nomenclatura química francesa. Subsecuentes edicións publicáronse en 1824, 1836 e 1851.

A primeira British Pharmacopoeia publicouse en lingua inglesa en 1864, pero con xeral insatisfacción entre a profesión médica e dos químicos e drogueiros, polo que o General Medical Council publicou unha edición emendada en 1867.

A primeira Edinburgh Pharmacopoeia foi publicada en 1699, e a última en 1841. E a primeira Dublin Pharmacopoeia, en 1807, e a última en 1850.

Outras farmacopeas nacionais

• Farmacopea americana – USP (United States Pharmacopeia, USP 31 para a actual 31ª edición).
• Farmacopea xaponesa – JP (dispoñíbel en inglés: Japanese Pharmacopoeia).
• Farmacopea india – IP (igualmente dispoñíbel en inglés: Indian Pharmacopoeia).
• Farmacopea helvétca – Ph. Helv.
• Farmacopea francesa – Ph. Fr. (Ph. Fr. X: actual 10ª edición).
• Farmacopea belga – Ph. Belg. (Ph. Belg. VI: actual 6ª edición, idéntica á Ph. Eur. II).
• Farmacopea británica – BP (British Pharmacopoeia).
• Farmacopea alemá – DAB (Deutsche Artzneibuch).
• Farmacopea austríaca – ÖAB (Österreichisches Artzneibuch).

Farmacopeas internacionais

• A Farmacopea internacional, publicada a nivel mundial pola OMS (abreviatura: Ph. Int.).
• A Farmacopea europea, publicada polo Consello de Europa (abreviatura: Ph. Eur.). Actualmente vai pola 7ª edición, e está dispoñíbel en versións chinesa, española, francesa e inglesa.

Efectuáronse acordos entre as tres "grandes" farmacopeas (a Farmacopea europea, a Farmacopea Americana (USP) e a Farmacopea xaponesa) co fin de harmonizar a presentación de monografías etc.

Farmacopea homeopática

A homeopatía conta tamén con farmacopeas, receitarios completos e manuais sobre homeopatía. Son guías completas sobre a elaboración dos fármacos homeopáticos destinados aos profesionais médicos e farmacéuticos. Neles inclúense todos os pasos e fundamentos que deben seguir os técnicos e profesionais á hora de producir este tipo de fármacos, que teñen como base materias primas vexetais, animais e minerais.

Véxase tamén

Bibliografía

• Goldschmidt, A. (2022). Pre-standardised pharmacology: Han through Song. En Lo, V. et al. (eds.), The Routledge Handbook of Chinese Medicine (133-145). Routledge. doi 10.4324/9780203740262-10 ISBN 9780415830645
• Ming, C. (2018). Fanciful images from abroad: picturing the other in Bencao pinhui jingyao 本草品彙要. En Lo, V. e Barrett, P. (eds.), Imagining Chinese Medicine (305-314), vol. 18. Brill. doi 10.1163/9789004366183 ISBN 9789004362161

Outros artigos

• Catálogo de especialidades farmacéuticas.
• Historia da farmacia.
• Plantas medicinais.
• Vademécum.

Ligazóns externas

• Páxina da Farmacopea Brasileira (en portugués).
• Páxina da Farmacopea Portuguesa (en portugués).