Cosme Damián Churruca

Cosme Damián Churruca
Nacemento	27 de setembro de 1761
Lugar de nacemento	Mutriku
Falecemento	21 de outubro de 1805
Lugar de falecemento	Cabo Trafalgar
Causa	Batalla de Trafalgar
Nacionalidade	España
Ocupación	político, oficial da armada e xeógrafo
[ editar datos en Wikidata ]

Cosme Damián Churruca y Elorza, nado en Mutriku o 27 de setembro de 1761, e finado na batalla de Trafalgar o 21 de outubro de 1805, foi un científico, mariño e militar español, brigadier da Real Armada e alcalde de Mutriku. Salientou a súa participación na batalla de Trafalgar ó mando do navío de liña San Juan Nepomuceno, a bordo do cal atopou a morte.

Traxectoria

Mocidade

Foi o cuarto fillo da parella formada por Francisco de Churruca e Iriondo, alcalde de Mutriku, e María Teresa de Elorza e Iturriza, e irmán máis novo de Julián Baldomero de Churruca, heroe do guerra da independencia española, avogado e filólogo vasco. Naceu no pazo construído anos antes polo almirante Antonio de Gaztañeta, parente seu, cuxas lembranzas no mar espertaron dende moi cedo a vocación mariñeira de Cosme Churruca.

Bandeira da Real Armada, adoptada por Real Decreto de Carlos III, dado en Aranjuez o 28 de maio de 1785.

Realizou os seus primeiros estudos no Seminario Conciliar de Burgos, pensando nun primeiro momento en facerse sacerdote, idea que descartaría pola presenza dun novo oficial naval, sobriño do arcebispo de Burgos. Ese contacto foi suficiente para que espertase nel a súa paixón polo mar. Ingresou entón na Escola de Vergara, que un pouco máis tarde daría lugar ao Real Seminario de Vergara e que foi fundado pola Real Sociedade Vasca de Amigos do País, da que el sería membro ata a súa morte.

Casou en 1805, meses antes da súa morte, con María Dolores Ruiz de Apodaca, sobriña do conde de Venadito, Juan Ruiz de Apodaca, vicerrei da Nova España e almirante da Armada Española.

Carreira científica e militar

Rematados os seus estudos, volveu á casa dos seus pais para pedirlles o permiso para emprender a vida de mariñeiro. O 15 de xuño de 1776 ingresa como guardamariña na Academia de Cádiz, con quince anos, graduándose na Academia de Ferrol en 1778, onde xa adquirira fama como astrónomo e estudante de xeografía. O seu ascenso a alférez de fragata foi a recompensa polos seus brillantes estudos, destacando entre todos os seus compañeiros.

No mes de outubro do ano 1778 pisa por primeira vez na cuberta dun barco, o San Vicente, comandado polo alguacil Francisco Gil Taboada . Esta primeira campaña, moi treboenta, demostrou a valentía de Churruca ante o perigo e a súa capacidade para reducir riscos estudando manobras. Cando o xeneral Arce, que estaba ao mando da escuadra, foi relevado, foi substituído polo tenente xeneral Ponce de León, quen o elixiu como asistente persoal e ás súas ordes directas. Tivo o seu primeiro destino militar no asedio de Gran Bretaña pola escuadra combinada franco-española estacionada en Brest.

Máis tarde estivo no asedio de Xibraltar en 1781, pasando o 13 de decembro de 1781 a bordo da fragata Santa Bárbara, comandada por Ignacio María de Álava. Neste lugar distinguiuse da forma máis brillante, indo apagar o lume das baterías flotantes, polo uso das "balas vermellas" polos británicos e dando relevo, co barco da fragata, ás tripulacións do barcos ardendo, entre un diluvio de metralla disparada das baterías da praza e as non menos perigosas explosións das baterías ardendo.

Ao final da guerra en 1783, a fragata Santa Bárbara foi enviada a Montevideo. Churruca, guiado polo seu instinto, observou a ruta con detalle, podendo notar a tempo un grave erro nos cálculos do piloto, polo que reaccionando a tempo evitou o naufraxio do barco. Cando a paz asinada en 1783 suspendeu a loita, acudiu ao estudo que forma o mariñeiro. Solicita e ingresa na Academia de Ferrol, para estudar Matemáticas, en 1783. Para admitilo, a pesar de que non quedaban vacantes, engadíuselle a praza de axudante de gardamariña.

Ao ano seguinte substituíu aos profesores de varias clases e en 1787 deu o primeiro exemplo de exame público nas aulas da institución sobre matemáticas, mecánica e astronomía, gañándose a admiración do numeroso público. Despois de que o goberno determinou que o capitán do barco Antonio de Córdova continuase as súas exploracións no estreito de Magallanes, en 1788, pediu a Churruca e ao tenente de barco que o acompañasen, formando a expedición os buques Santa Casilda e Santa Eulalia, deixando a Churruca a cargo da parte astronómica e xeográfica.

Xunto co seu compañeiro de armas e estudos Ciriaco Cevallos, realizou un completo traballo de recoñecemento do estreito cara ao océano Pacífico, descubrindo unha ruta alternativa ao estreito, así como unha enseada que leva o seu nome. Escribiu unha obra moi importante sobre a viaxe e paso do estreito titulada Apéndice al Primer Viaje de Magallanes, estreada en Madrid en 1795. Grandes foron os perigos, as penurias incesantes daquelas investigacións, en mares nos que reina case o vendaval continuamente. Estas penurias acabaron coa súa saúde, e caeu gravemente enfermo, sentindo signos de escorbuto, que afortunadamente non foron máis lonxe.

Estatua de Cosme Damián Churruca en Mutriku.

En 1789, foi engadido ao Observatorio da Mariña en San Fernando. Aínda que estaba convalecente, dedicouse a estudos que non contribuíron á súa recuperación. Un ano despois é chamado para ser axudante do xeneral de división da escuadra ao mando do marqués do Socorro; fai campaña e volve ao seu posto. A continua tensión do seu incansable traballo intelectual rematou cunha saúde que nunca foi ben restaurada.

No ano 1791, convencido polos seus amigos, comeza a respirar o aire balsámico da serra guipúscoana e logra a restauración completa da súa saúde. Despois dun curto período de tempo no seu Mutriku natal, é chamado por José de Mazarredo para dirixir xunto con Joaquín Francisco Fidalgo, como capitán de fragata, unha expedición xeográfica a América do Sur (1792-95), formado por dous tramos, un dos cales cubriría as illas e costas do Golfo de México e outro o resto do continente, para conformar o atlas marítimo de América do Norte.

Embarcou en Cádiz o 17 de xuño de 1792 e parte ese día co seu grupo, formado polos barcos Descubridor e Vigilante. A expedición durou dous anos e catro meses, trastornada por todos os incidentes ordinarios, aos que se sumou a guerra marítima coa República Francesa. Levantou cartas das Antillas e das Illas de Sotavento, e defendeu as posesións españolas no Caribe na batalla de Martinica, así como as rutas comerciais da Real Compañía Guipuscoana de Caracas, da que foi socio participante. Unha campaña tan dura non se levou a cabo sen prexuízos graves para a súa saúde, pouco robusta. Embarcouse na Habana e regresou a España no buque Conquistador, cuxo mando lle foi entregado á súa chegada a Cádiz xunto co ascenso a capitán de navío (1798). O barco estaba no estado máis lamentable, tanto no que respecta ao seu armamento como á súa tripulación, pero en pouco tempo converteuse nun modelo en todos os sentidos.

A súa mala saúde non lle permitiu completar a historia da súa expedición e esa mesma causa fixo que se aprazase a publicación das trinta e catro cartas esféricas e mapas xeométricos, momento no que non máis que unha pequena parte deles se tiña publicado. Non foi ata 1802 cando publicou a carta esférica das Antillas, e pouco despois saíu a carta xeométrica particular de Porto Rico.

De volta en Cádiz, encárgaselle o mando do Conquistador para defender as posicións dos aliados franceses na canle da Mancha. Foi co buque e a escuadra da que formaba parte, dende Cádiz ata Brest, onde fondeou o 9 de agosto de 1799. Alí escribiu unha instrución militar, que imprimiu e distribuíu aos seus compañeiros; cumpriu o seu propósito de estabelecer na Mariña unha disciplina máis completa e severa.

Sempre ocupado en mellorar todo o relacionado coa Armada, pasou a súa estancia en Brest perfeccionando e simplificando as manobras de atraque e carenado. Alí recibiu do goberno o encargo de ir a París cunha misión científica. O primeiro cónsul Bonaparte, para quen todo mérito destacado era unha atracción, coñecía a fama do vasco; quixo velo e recibiuno coas maiores demostracións de aprecio.

Retrato de Churruca, colección particular, Madrid.

A súa estancia na capital francesa debeu deixar na mente de Churruca recordos moi agradables. Para que non lle faltou nada, a súa carta esférica das Antillas, adoptada polo Goberno francés xunto coas outras que publicou, publicouse naquel momento en Madrid. Bonaparte mandou entregarlle un exemplar a Churruca a través do prefecto marítimo, como agasallo e homenaxe que se lle rendeu ao seu coñecemento. O primeiro cónsul engadiu un sabre de honra, a mostra de respecto máis valiosa do imperio napoleónico.

Se a estas manifestacións honoríficas engadimos a distinción pública que lle concedeu o xeneral Gravina, comandante da escuadra, saíndo a recibir ao comandante do Conquistador, cando regresaba de París a Brest, acto público que contaba ao toda a poboación o alto aprecio que o xeneral en xefe tivese un dos seus subordinados, parecía que non faltaba nada para a súa completa satisfacción. Porén, tras a paz, o goberno español tivo que ceder seis barcos de liña a Francia, entre eles o Conquistador, cesión que Churruca desaprobou.

Separado do seu barco, volveu a Cádiz como pasaxeiro no buque Concepción, chegando o 25 de maio de 1802. Obtivo permiso para descansar das súas tarefas, e aproveitou repartindo o seu tempo entre dar a volta a súa cidade e unha viaxe ao mediodía francés. En Mutriku, debe facerse cargo da administración da vila tras a morte do seu pai.

En novembro de 1803, recibiu o mando do buque Príncipe de Asturias. O coidado do mando e a organización do seu barco non foron un obstáculo para que revise, en compañía de Antonio Escaño, o Diccionario de la Marina. O goberno tamén lle encargou que fixera experimentos de puntería; como resultado, elaborou un tratado de puntería para a Armada, que en España e no estranxeiro serviu de guía durante moito tempo.

Apenas remataba de reorganizar o Príncipe cando pediu o mando do buque San Juan Nepomuceno, carenado de novo. O goberno accedeu á demanda, engadindo á concesión a potestade de arranxar a distribución interior e o seu armamento sen estar suxeito a ningunha normativa. A bordo deste barco participaría na batalla de Trafalgar, onde morrería e acadaría fama.

Véxase tamén

Bibliografía

• Microsoft Encarta. 2009. Biblioteca Premium (en DVD) (en castelán).
• Mª Dolores González-Ripoll (1995). A las órdenes de las estrellas (La vida del marino Cosme de Churruca y sus expediciones a América). CSIC. Madrid.
• Amadeo Delaunet (1937). La Casa de Churruca y sus Alianzas. San Sebastián.
• Julián Baldomero de Churruca y Elorza (1806). Elogio histórico del Brigadier de la Real Armada Don Cosme Damián de Churruca, que murió en el combate de Trafalgar en 21 de octubre de 1805. Madrid.
• Alcalá Galiano, P. (2004). El combate de Trafalgar. I.H.C.N. Ministerio de Defensa. Facsímil, Madrid.
• Cervera y Jácome, Juan (1926). El Panteón de Marinos Ilustres. Ministerio de Marina. Madrid.
• Contralmirante don Carlos Martínez-Valverde y Martínez (1957). Enciclopedia General del Mar. Garriga.
• Fernández Duro, Cesáreo (1973). Armada Española, desde la unión de los reinos de Castilla y de Aragón, Museo Naval. Madrid.
• Ferrer de Couto, José (1851). Combate naval de Trafalgar. Imprenta de D. Wenceslao Ayguals de Izco. Madrid.
• González de Canales, Fernando (2000). Catálogo de Pinturas del Museo Naval. Tomo II. Ministerio de Defensa. Madrid.
• Marliani, Manuel (1850). Combate de Trafalgar. Vindicación de la Armada Española. Impreso de Orden Superior. Madrid.
• Revista General de Marina. Caderno de decembro de 2004, páx. 870. Miscelánea 26.522.