Xoana a Beltranexa

Xoana de Castela Xoana a Beltranexa
Raíña consorte de Portugal e Raíña rival de Castela
Raíña de Castela (rival)
30 de maio de 1475 - 1479
Predecesor	Henrique IV
Sucesor	Isabel I e Fernando V
Nacemento	28 de febreiro de 1462 Madrid, Coroa de Castela
Falecemento	12 de abril de 1530 Lisboa, Reino de Portugal
Consorte	Afonso V de Portugal
Casa real	Casa de Trastámara
Proxenitores	Henrique IV de Castela Xoana de Portugal

A infanta Xoana de Castela, nada en Madrid o 28 de febreiro de 1462 e finada en Lisboa en 1530, foi unha infanta castelá, raíña proclamada de Castela e de León e raíña consorte de Portugal. Destituída do seu rango, tivo que renunciar por tratado a todos os seus títulos e señoríos, ata á súa calidade de infanta castelá e de alteza, tralo cal foi chamada oficialmente, por real decreto portugués, «a Excelente Senhora» ata o final da súa longa vida no exilio de Portugal. Foi a única filla e herdeira de Henrique IV e da súa segunda esposa a raíña Xoana de Portugal, filla de Duarte I de Portugal. Unha parte da nobreza castelá non a aceptou como filla biolóxica do rei, seu pai, a quen acusou de obrigar á raíña –a súa muller– a ter un fillo co seu favorito, Beltrán de la Cueva, primeiro duque de Alburquerque, malia que ambos xuraran solemnemente que non fora así. Beltrán non se atopaba en lugar necesario para iso nas datas concretas. Había sospeitas sobre a impotencia de Henrique IV, xa que previamente estivera casado coa infanta Branca de Navarra e o matrimonio declarouse nulo porque nunca chegou a consumarse. Ademais, Henrique IV non tivo máis fillos nin coa súa muller nin con ningunha dos seus amantes.

Nacemento

Henrique IV foi alcumado no seu tempo polos seus adversarios o Impotente, non tanto porque non tivera descendencia da súa primeira esposa, Branca de Navarra, como por ser de dominio público a deixación que facía das súas obrigacións conxugais. Por iso, cando a súa segunda esposa, Xoana de Portugal, deu a luz unha nena, esta foi atribuída a unha suposta relación adúltera da raíña cun dos privados do monarca, Beltrán de la Cueva; por iso é polo que se alcumou á princesa como a Beltranexa, malia ser isto imposible por non concordar as datas.

O 9 de maio de 1462, poucos meses despois do seu nacemento, Xoana foi xurada nas Cortes de Madrid como princesa de Asturias e herdeira do reino.

Uns dous anos de idade contaría a princesa durante o apoxeo das revoltas nobiliarias contra Henrique IV, que acusaron de ilexítima á princesa e tomaron partido polo irmán do rei, o infante Afonso. O monarca intentou liquidar a sublevación nobiliaria acordando o matrimonio de Afonso coa súa filla Xoana; así, en 1464, Afonso foi proclamado herdeiro e sucesor do reino.

O mesmo Henrique IV propuxo ao rei Afonso V de Portugal, pouco antes, o enlace de Xoana co infante Xoán, fillo do portugués. Nin un nin outro proxecto chegaron a consumarse, e en cambio o monarca de Castela desherdou por segunda vez á súa filla ao recoñecer, no Tratado dos Touros de Guisando, como princesa de Asturias á súa irmá Isabel, a condición de que esta casase co príncipe electo por el. Non moito máis tarde, en 1468 e en 1469, tratouse de casar a Isabel con Afonso V de Portugal, irmán da raíña de Castela, e a Xoana, renovando o antigo proxecto, con Xoán, fillo primoxénito de Afonso V, coa condición de que Xoana sucedese a Isabel se esta morría sen ningún fillo. Tampouco se realizou este proxecto.

Herdeira de Castela

Árbore xenealóxico de Xoana a Beltranexa.

Á parte a cuestión da lexitimidade, Xoana continuaba a ser a única filla que podía ser atribuída a Henrique IV de Castela, o cal asumiu a súa causa. Por iso obrigou os nobres casteláns a xuraren fidelidade á princesa e recoñecérena como herdeira, coa súa designación como princesa de Asturias en 1462. Porén, pasados dous anos e debido á presión da nobreza, delegou a sucesión no seu irmán Afonso, o cal viría a falecer en 1468. Deste modo o rei viuse forzado a escoller como sucesora, moi a contragusto, a súa media irmá Isabel, coa condición de que esta aceptase o casamento que o rei lle propuxer.

Como en 1469 dona Isabel casou en segredo con Fernando, herdeiro da Coroa de Aragón, contra a vontade de Henrique, o rei castelán considera violado o acordo que estabelecera con Isabel. É entón que declara Xoana a súa única lexítima herdeira, procurando nos últimos anos de vida un marido para a súa filla.

Despois dalgúns contratos fallados, Xoana acabou prometida en casamento ao tío, o rei Afonso V de Portugal. Para tal era necesaria unha dispensa papal, dada a gran consanguinidade entre os dous. Don Afonso xurou defender os dereitos da esposa, e por conseguinte de si mesmo, ao trono de Castela. A partir deste momento están delineadas dúas faccións: unha que apoia Isabel e, por conseguinte, a unión dinástica de Castela con Aragón; outra, con moi poucos apoios, que soporta Xoana e, como consecuencia, a unión de Castela con Portugal.

Xoana e Isabel, sobriña e tía

Madonna dos Reis Católicos, pintura de cerca de 1490-95; Fernando e o infante Xoán á dereita da Madre (co Inquisidor), Isabel á esquerda.

Henrique IV morreu o 11 de decembro de 1474. Nos seus últimos días vira desbaratado o enlace de Xoana, porque devandito duque faleceu en 1472. Por esta causa realizou o castelán novas e infrutuosas tentativas para procurar un apoio á súa filla, casándoa co citado Afonso V ou Xoán de Portugal. Pensouse tamén en dar a Xoana por esposo a Enrique Fortuna, infante de Aragón, ou a Fadrique, infante de Nápoles.

O testamento do rei desapareceu e os partidarios de Isabel sostiveron que o rei morrera sen testar. Con todo, segundo Lorenzo Galíndez de Carvajal, un clérigo de Madrid custodiou o documento e fuxiu con el a Portugal. Ao final da súa vida, a raíña Isabel tivo noticia do paradeiro do testamento e ordenou que llo trouxesen. Foi atopado e levado á corte poucos días antes do falecemento da raíña, en 1504. Sempre segundo Galíndez de Carvajal, que foi testemuña da morte da raíña, uns dicían que o testamento foi queimado polo rei Fernando mentres que outros sostiñan que llo quedou un membro do consello real.

Guerra civil

Artigo principal: Guerra de Sucesión castelá.

Morto Henrique IV o impotente, case toda a nobreza apoiou a causa de Isabel, noutras palabras, a alianza das coroas de Castela e Aragón; pero algunhas familias moi poderosas de Castela abrazaron o partido de Xoana.

Xoana fora recoñecida como raíña por Diego López Pacheco e Portocarrero, marqués de Villena, de grande influencia nos territorios meridionais de Castela a Nova polos seus inmensos estados, que se estendían desde Toledo a Murcia. O mesmo fixera o duque de Arévalo, que gozaba notable crédito en Estremadura, e no mesmo bando ingresaron o marqués de Cádiz, o maestre de Calatrava, un irmán de leste e o arcebispo de Toledo, Alfonso Carrillo.

Raíña de Castela e Portugal

Armas de Afonso V de Avis que mostran os títulos de rei de Portugal e rei de Castela (1475-1479).

Comprendendo os defensores de Xoana que as súas forzas eran inferiores ás de Isabel, pediron ao rei portugués Afonso V que defendese o dereito da súa sobriña Xoana, e propuxéronlle que casase con ela, co que viría ser tamén rei de Castela. Afonso aceptou e dirixiu a Isabel e Fernando unha manifestación, esixíndolles que renunciasen á coroa en favor de Xoana se querían evitar as consecuencias da guerra, e pasando a fronteira con 1600 peóns e 5000 cabalos avanzou por Estremadura. Chegou a Plasencia, onde se lle incorporaron o marqués de Villena e o duque de Arévalo, e alí desposouse o 25 de maio de 1475 con Xoana, á vez que dirixía mensaxeiros a Roma solicitando a dispensa do parentesco que entre eles mediaba.

Enseguida proclamouse aos desposados reis de Castela, e enviáronse cartas ás cidades, expoñendo o dereito de Xoana e reclamando a fidelidade destas. Xoana, nas devanditas cartas, expedidas polo secretario Juan González, asegura que Henrique IV no seu leito mortal declarou solemnemente que ela era a súa única filla e herdeira lexítima.

Xoana tratou de evitar a guerra civil, propoñendo que o voto nacional resolvese a cuestión do mellor dereito. Velaquí as súas palabras, tomadas da carta ou manifesto que dirixiu ás cidades e vilas do reino: «Logo polos tres estados destes devanditos os meus reinos, e por persoas escolleitas deles de boa fama e conciencia que sexan sen sospeita, véxase libre e determine por xustiza a quen estes devanditos os meus reinos pertencen; porque se escusen todos rigores e rompimentos de guerra.»

Comezo dos enfrontamentos

Véxase tamén: Batalla de Toro.

De nada serviron estes bos desexos. Fernando e Isabel fixeron preparativos para rexeitar pola forza ao portugués. Este cometeu a torpeza de permanecer inactivo en Plasencia e Arévalo, dando aos seus contrarios tempo para reunir no mes de xullo a 4000 homes de armas, 8000 xinetas e 30.000 peóns.

Romperon as hostilidades en varios puntos da península. Afonso V, saíndo de Arévalo, apoderouse de Toro e Zamora. Fernando presentouse diante de Toro coas milicias de Ávila e Segovia, máis ben pronto houbo de emprender a retirada, que foi desordenada e desastrosa. En cambio os plebeos casteláns, vasalos de Xoana, servían con repugnancia baixo as bandeiras portuguesas, e os nobres que apoiaban á filla de Henrique IV tiveron que facer bastante para defender os seus territorios de Galicia, Villena e Calatrava contra os partidarios de Isabel. Numerosos escuadróns de cabalaría lixeira estremeña e andaluza causaban a máis espantosa desolación nas terras de Portugal fronteirizas de Castela, e os nobres portugueses queixábanse en alta voz de estar encerrados en Toro cando no seu propio país ardía a guerra.

En Toro tiña Xoana a súa corte con gran magnificencia, e, ao dicir dos seus parciais, despregaba grandes calidades de raíña, aínda que só tivese entón trece anos. Afonso V, con todo, renunciase ás súas pretensións á coroa, recibindo en cambio o reino de Galicia, as cidades de Zamora e Toro e unha considerable suma de diñeiro; pero Isabel, que consentía no último, negouse a ceder un só palmo de terreo.

Fiel a esta a cidade de Burgos, foi preciso, no entanto, que Fernando sitiara o castelo da mesma gardado por Íñigo de Zúñiga, partidario de Xoana. Afonso V púxose en marcha para socorrelo, pero logo de tomar Baltanás e Cantalapiedra, decidiu retroceder por non afastarse demasiado da fronteira portuguesa. Abandonada á súa sorte, a gornición xoanista do castelo de Burgos rendeuse a Afonso de Aragón, irmán de Fernando o 28 de xaneiro de 1476.

Foi o punto de inflexión da guerra civil, posto que a creba de prestixio de Afonso desencadeou a disolución do partido de Xoana en Castela e as desercións dos soldados portugueses quen, sen vontade de continuar ao servizo do rei, regresaron a Portugal. Malia as cartas de auxilio militar enviadas por Afonso aos grandes nobres xoanistas que solicitaran a súa intervención en Castela, ningún mostrouse dispoñible, incluso o poderoso marqués de Villena, Diego López de Pacheco. De todos os Grandes de Castela partidarios de Xoana, só Alfonso Carrillo (arcebispo de Toledo) estará á beira do rei portugués no día da batalla de Toro.

Do sitio da fortaleza de Burgos pasou Fernando en decembro a Zamora, cuxos habitantes volveron á obediencia de Isabel e cercaron á gornición portuguesa na fortaleza. Pola súa banda, Afonso V - logo de recibir en Toro as tropas de reforzo do seu fillo Xoán a finais de xaneiro de 1476 - puxo cerco ao exército de Fernando que quedou encerrado en Zamora a mediados de febreiro.

Xoana entra en Portugal

Logo da batalla de Toro, Afonso V, aínda que desposuído de todos os seus aliados casteláns - que foron reforzar as hostes de Isabel -, mantívose co groso das forzas portuguesas en Castela durante tres meses e medio (ata o 13 de xuño 1476), mantendo capacidade operacional e lanzando varios ataques na zona de Salamanca e máis tarde ao redor de Touro: «[Afonso] nunca deixou de facer cabalgadas e entradas pola terra, [actuando] máis como capitán de fronteira que non como Rei, como sería apropiado para a súa persoa real.»

Ata, pouco despois da batalla, en abril de 1476, o exército portugués organizou dúas grandes operacións militares para capturar, primeiro ao propio rei Fernando (durante o cerco de Cantalapiedra) e despois, á raíña Isabel (entre Madrigal e Medina do Campo).

Mentres o príncipe Xoán retornaba a Portugal nos primeiros días de abril de 1476, máis dun mes logo da batalla, cunha pequena parte das tropas portuguesas (400 xinetas), para supervisar a defensa da cada vez máis flaxelada fronteira portuguesa, a súa curmá Xoana permanecía no seu corte de Touro.

Con todo, a estratexia dos Reis Católicos, que tiñan o tempo e os recursos combinados de Castela e Aragón ao seu favor, comezaba a producir os seus froitos: o perdón negociado cos nobres rebeldes, o asedio das fortalezas xoanistas, a terrible presión militar sobre as terras fronteirizas portuguesas - cuxas forzas atopar en Castela -, e finalmente, o comezo da guerra naval, para atacar a fonte do poder e financiamento de Portugal (o seu imperio marítimo e o ouro da Guinea).

Ademais, Afonso quería ir a Francia para convencer a Lois XI de non renovar a tregua con Aragón, que expiraría en xullo de 1476.

Todo isto fixo inevitable o regreso do exército portugués o 13 de xuño de 1476, e con el, Afonso e Xoana de Trastámara fóronse para sempre.

Renuncia

A guerra entre Castela e Portugal durou cinco anos, rematando na paz de 1479, cando se conseguiu unha alianza dupla. En setembro, Xoana renunciou á coroa castelá polo Tratado de Alcáçovas, prometeu que só podería casar co fillo dos reis católicos e, no caso de non aceptar, entraría monxa profesa. Ficou refén de Beatriz de Portugal, viúva do infante don Fernando, irmán de Afonso V. Recibiría aínda 100 mil dobras de Castela.

O papa Sisto IV disolveu o casamento debido á consanguinidade, e os Reis Católicos procuraron consorciar Xoana co seu fillo e herdeiro, Xoán de Aragón. Xoana negouse a casar co curmán - por considerar vexatorio, para a súa posición de herdeira natural, ter que casar co herdeiro de quen lle roubara o trono para o poder vir a recuperar no futuro - e retirouse para o convento. Abandonou as súas reclamacións, tomou o veo no mosteiro de Santa Clara en Santarém, e o dereito de Isabel ao trono tornouse incuestionábel. Do convento da Orde de Santa Clara en Santarém, Xoana pasou ao de Coímbra o 16 de outubro de 1480.

Ofrecemento para reinar Castela

Xoana I de Castela, a Tola.

En 1482 vivía en Lisboa e seguía intitulándose raíña. Cando a Paz de Trujillo, por presións dos Reis Católicos, volveu ao convento, onde en marzo de 1483 recibiu un breve do papa Sisto IV para permanecer constantemente no convento, de acordo coa Orde. Os reis de Portugal e Francia pretendían o seu casamento co herdeiro da Navarra, Francisco Febo, cuxa morte en 1483 frustrou.

No 1493, firmes os Reis Católicos no trono, Xoana pode vivir libre en Lisboa, sen xuras e excomuñóns do Papa.

Por morte de Isabel (novembro de 1504) o viúvo Fernando propuxo casamento a Xoana - estaba determinado a impedir que a Casa dos Austria pasase a gobernar Castela. Xoana I de Castela, filla e herdeira de don Fernando, estaba casada con Filipe o Fermoso, arquiduque de Austria e duque da Borgoña, herdeiro do Emperador Maximiliano I. O monarca propúñase restaurar os títulos e as honras inherentes á Beltranexa, para afastar a Filipe da condución do goberno de Castela, onde actuaba como rexente en nome da muller, que comezaba a demostrar sinais de loucura. A Excelente Señora, porén, rexeitou aceptar como esposo a aquel que, noutros tempos, a declarara filla adulterina de Xoana de Portugal e don Beltrán de la Cueva.

Curiosamente ou non, a primeira filla do casamento de Isabel e Fernando despois do inicio do conflito sucesorio fora bautizada, precisamente, de Xoana. Foi esta Xoana que sucedeu aos Reis Católicos, baixo o nome de Xoana I de Castela, a Tola, non deixando o seu numeral espazo para dúbidas: en Castela, o reinado da Beltranexa xamais foi recoñecido.

No 1523 o rei de Francia conspirou para retirala de Portugal, mais fracasou. O 20 de xullo de 1530, por escritura pública, Xoana renunciou aos seus dereitos a Castela, cedidos a Xoán III de Portugal.

A Excelente Señora

Xoán II, O Príncipe Perfecto

Xoana viviu en Portugal até a súa morte en 1530, mais en canto viviu constituíu un obstáculo permanente para a coroa de Castela, e un argumento de peso, habilmente esgrimido por Xoán II na súa política con España. Aí radica o título que o Príncipe Perfecto lle concedeu: A Excelente Señora. De feito, foi a primeira vez que se usou o título de Súa Excelencia en Portugal - xa que o uso de infanta sería indecoroso para coa súa persoa, e o título de raíña non podía usarse, por ser posíbel de se considerar insultuoso no cadro das relacións bilaterais con Castela.

Tal epíteto, de resto, viría a xustificarse plenamente, dado a Beltranexa terse recusado verse envolvida en máis manobras políticas e tendo dedicado o resto da vida á devoción a Deus, á práctica de obras de caridade e de apoio aos desfavorecidos. De resto, estiveron presentes embaixadores casteláns na cerimonia dos seus votos solemnes, non só porque tal acto constituía unha desistencia de calquera eventual pretensión que Xoana aínda mantivese ao trono que, de iure, lle pertencía (imposibilitando tamén o aparecemento de calquera presumíbel herdeiro que fose o seu lexítimo descendente), mais igualmente para testemuñar as formas de tratamento usadas para coa súa persoa, asegurándose así que se cumpría o estabelecido nos acordos das Alcáçovas-Toledo.

Con todo, a raíña, ingresada nun convento, asinou sempre, até á súa morte, en 1530, Yo la reina. Non se coñece o paradeiro dos seus restos mortais, polo que se torna imposíbel determinar, a través do ADN, se realmente era filla de Henrique IV de Castela ou de Beltrán de la Cueva.

Véxase tamén

Os reis e as raíñas da Galiza.

Afonso V e Xoana de Trastámara . (Nós Diario, 26.10.2022)

Bibliografía

Artigos

• Álvarez Palenzuela, Vicente Ángel (2006). Universidade de Alacant, ed. La guerra civil castellana y el enfrentamiento con Portugal (1475-1479). Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. 
• "Dicionário Histórico, Corográfico, Heráldico, Biográfico, Bibliográfico, Numismático e Artístico (Joana (D.)" (en portugués). Lisboa. 1904-1915. pp. 1033–1034, Vol. III. Arquivado dende o orixinal o 18 de xaneiro de 2012. Consultado o 24 de novembro de 2012. 
• Fernández Duro, Cesáreo (Madrid, 2007). La batalla de Toro (1476). Datos y documentos para su monografía histórica. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. 
• Ladero Quesada, Miguel Ángel (2000). "Portugueses en la frontera de Granada". En la España medieval (23): 67–100. ISSN 0214-3038. 
• Rojas Donat, Luis (Valparaíso, 1997). El tratado de Alcáçovas y el proyecto Colombino, Revista de estudios histórico-jurídicos (nº19). Universidad Católica de Valparaíso. ISSN 0716-5455. 
• Miller, Townsend (1964). "The Battle of Toro, 1476". History Today (Bracken House) 14. 

Crónicas

• Bernáldez, Andrés (Granada, 1856). Historia de los Reyes Católicos D. Fernando y Dª Isabel. Imprenta y librería de D. José María Zamora. 
• Lopes de Chaves, Álvaro (Lisboa, 1984). Livro de apontamentos (1483-1489). Imprensa Nacional-Casa da Moeda. 
• Garibay, Esteban de (Barcelona, 1628). Los Quarenta libros del compendio Historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de España. Sebastián de Cormellas. 
• Góis, Damião de (1724). Chronica do Principe D. Joam. Lisboa: Biblioteca Nacional Digital. 
• Mariana, Juan de (1839). Historia General de España. Barcelona: Imprenta de D. Francisco Oliva. 
• Palencia, Alfonso de. Gesta Hispaniensia ex annalibus (…) Décadas III y IV. Las tres primeras Décadas fueron editadas como Crónica del rey Enrique IV por Antonio Paz y Meliá en 1904 y la cuarta, que el autor dejó incompleta, como Cuarta Década por José López de Toro en 1970). 
• Pina, Ruy de (Lisboa, 1902). Chronica de El- rei D. Affonso V, 3º libro. Proyecto Gutenberg Ebook, Biblioteca de Clássicos Portugueses. 
• Pulgar, Hernando del (Valencia, 1780). Crónica de los Señores Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel de Castilla y de Aragón. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. 
• Resende, Garcia de (1554). Vida e feitos d’El Rei D.João II. Versión electrónica, Wikisource. OCLC 80701789. 

Libros

• Armas, Antonio Rumeu de (Madrid, 1992). El tratado de Tordesillas. Mapfre. ISBN 847100383X. 
• Arraiza (coordinador científico), Alberto Bartolomé (Madrid, 1994). "La paz y la guerra en la época del Tratado de Tordesillas". Sociedad V Centenario del Tratado de Tordesillas (España), Comissão Nacional para as comemorações dos Descobrimentos Portugueses (Electa). ISBN 978-8481560602. 
• Azcona, Tarsicio de (2007). Juana de Castilla, mal llamada La Beltraneja: vida de la hija de Enrique IV de Castilla y su exilio en Portugal (1462-1530. Madrid: Esfera de los Libros. ISBN 8497345843. 
• Ballesteros Gaibrois, Manuel (1964). Isabel de Castilla: reina católica de España. Madrid: Editora Nacional. OCLC 4318054. 
• Bury, John B. (1959). The Cambridge Medieval History, Volume 8. Macmillan. 
• Fundación Gregorio Marañón, Cortes de Castilla y León, Universidad de Valladolid (2000). Enrique IV de Castilla y su tiempo. Secretariado de Publicaciones e Intercambio Editorial, Universidad de Valladolid. ISBN 9788484480143. 
• Diffie, Bailey W.; Winius, George D. (1985). Foundations of the Portuguese Empire, 1450-1580 (en inglés) I. Minnesota: University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-0782-6. 
• Fernandes Costa, Manuel (1979). As navegações atlânticas no século XV, volume 30 (en portugués). Biblioteca digital de Camões. Arquivado dende o orixinal o 06 de outubro de 2011. Consultado o 29 de decembro de 2014. 
• Fernández Álvarez, Manuel (2003). Isabel la Católica. Madrid: Espasa-Calpe, S.A. ISBN 84-670-1260-9. 
• González, Justo (1994). Historia del Cristianismo, tomo 2. Miami: Unilit. ISBN 1560634766. Arquivado dende o orixinal o 16 de xuño de 2013. Consultado o 29 de decembro de 2014. 
• León-Guerrero, Mª Monserrat (2002). El segundo viaje colombino. Alacant: Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. ISBN 8468812080. 
• Lunenfeld, Marvin (1970). The council of the Santa Hermandad: a study of the pacification forces of Ferdinand and Isabella (en inglés). University of Miami Press. 
• Mendonça, Manuela (Lisboa, 2007). O Sonho da União Ibérica - guerra Luso-Castelhana 1475/1479 (en portugués). Quidnovi. ISBN 978-9728998882. 
• Menéndez Pidal, Ramón (1969-1970). Historia de España, Tomos XV y XVII. Madrid: Espasa Calpe. 
• Newitt, Malyn D. (New York, 2005). A history of Portuguese overseas expansion, 1400-1668. Routledge. ISBN 0- 415 -23979 - 6. 
• Sitges, J.B. (1912). Enrique IV y la excelente señora llamada vulgarmente Doña Juana la Beltraneja. Madrid: Sucesores de Rivadeneyra. OCLC 13187921. 
• Suárez Fernández, Luis (1989). La conquista del trono. Madrid: Ediciones Rialp. ISBN 9788432124761. Arquivado dende o orixinal o 25 de outubro de 2012. Consultado o 29 de decembro de 2014. 

Outros artigos

• Henrique IV de Castela
• Isabel I de Castela
• Afonso V de Portugal

Predecesor: Henrique IV de Castela

Rei de Castela e de León 1475 – 1479

Sucesor: Isabel I de Castela