Lingua paxta

Paxto; پښتو
Pronuncia:	paʂto
Falado en:	Afganistán; Paquistán
Rexións:	Asia Central, Asia Meridional
Total de falantes:	40 millóns
Familia:	Indoeuropea; Indoiranias; Irania; Orientais; Orientais meridionais; Paxto
Escrita:	Escrita nasgh (nasx)
Estatuto oficial
Lingua oficial de:	Afganistán
Regulado por:	Academia das Ciencias do Afganistán
Códigos de lingua
ISO 639-1:	ps
ISO 639-2:	pus
ISO 639-3:	varios:; pus — Paxto (xenérico); pst — Paxto central; pbu — Paxto setentrional; pbt — Paxto meridional; wne — Dialecto Waneci
Mapa
Status
	; O paxto está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO

Este artigo amosa escritos paxtos. Sen o soporte axeitado, o texto pode mostrar símbolos sen sentido, coma caixas, marcas e outros.

O paxto^[3], noutras fontes tamén chamado pashtu^[4] ou pashto^[5], é un idioma que pertence ás linguas iranias, dentro do seu grupo oriental e á súa vez do sub-grupo meridional e falado pola etnia paxta. Está emparentado coas linguas do Pamir e un pouco máis afastado do iagnobí e das linguas osetas: o digorés e o iriano. É a lingua máis numerosa en número de falantes do grupo de linguas iranias orientais.

É a lingua oficial de Afganistán (xunto co dari) e falada en Paquistán e na diáspora dos paxtos. Fálana preto de 40 ou 50 millóns de persoas.^[6] Fálase ademais no occidente de Paquistán.

Está escrito cunha versión modificada do alfabeto persa-arábico chamada nash (nasgh).

Estatuto oficial[editar | editar a fonte]

O paxto desde o 1936 é unha das dúas linguas oficiais de Afganistán, sendo a outra o Dari (Persa)^[7]. Nese ano déronselle todos os dereitos a respecto do uso no goberno e na educación, cando ata daquela fora o Persa a lingua empregada^[8]. En 1964 este estado reafírmase cando a asemblea constitucional cando o persa afgán se lle deu o nome de Dari^[9]^[10].

En Paquistán, o urdú e o inglés son as dúas linguas oficiais e alí o paxto carece de recoñecemento oficial a nivel federal. A nivel provincial, o paxto é lingua rexional do Khyber Pakhtunkhwa, Áreas tribais administradas federalmente e o Baluchistán no norte^[11]

O sistema de escrita[editar | editar a fonte]

O paxto emprega o alfabeto paxto, unha variación do alfabeto persa, e que a súa vez deriva en parte do alfabeto árabe. Ten letras adicionais para sons específicos do paxto. Desde o século XVII, o paxto escribiuse principalmente coa sistema Nashk e non co sistema Nasta'liq das lindeiras linguas persas e urdú.

O alfabeto paxto componse de 44 letras e catro marcas diacríticas. Na seguinte táboa dánse as formas illadas das letras xunto coas súas equivalentes do sistema latino e os valores da IPA:

Nome	Transliteración	AFI	Final	Media	Inicial	Illada
alef	ā / aa / ʼ / ʾ / ’	various, including [ɒ]	ﺎ	ﺎ *	آ / ا *	ﺍ
be	b	[b]	ﺐ	ﺒ	ﺑ	ﺏ
pe	p	[p]	ﭗ	ﭙ	ﭙ	پ
te	t	[t]	ﺖ	ﺘ	ﺗ	ﺕ
se	s	[s]	ﺚ	ﺜ	ﺛ	ﺙ
jim	j	[ʤ]	ﺞ	ﺠ	ﺟ	ﺝ
che	c / č / ch	[ʧ]	ﭻ	ﭽ	ﭼ	ﭺ
he	h	[h]	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ﺡ
khe	x / kh	[x]	ﺦ	ﺨ	ﺧ	ﺥ
dāl	d	[d]	ﺪ	ﺪ *	ﺩ *	ﺩ
zāl	z	[z]	ﺬ	ﺬ *	ﺫ *	ﺫ
re	r	[ɾ]	ﺮ	ﺮ *	ﺭ *	ﺭ
ze	z	[z]	ﺰ	ﺰ *	ﺯ *	ﺯ
zhe	ž / zh	[ʒ]	ﮋ	ﮋ *	ژ *	ژ
sin	s	[s]	ﺲ	ﺴ	ﺳ	ﺱ
šin	š / sh	[ʃ]	ﺶ	ﺸ	ﺷ	ﺵ
sād	s	[s]	ﺺ	ﺼ	ﺻ	ﺹ
zād	z	[z]	ﺾ	ﻀ	ﺿ	ﺽ
tā	t	[t]	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ﻁ
zā	z	[z]	ﻆ	ﻈ	ﻇ	ﻅ
eyn	ʻ / ‘	[ʔ]	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ﻉ
qeyn	q / gh	[ɣ] / [ɢ]	ﻎ	ﻐ	ﻏ	ﻍ
fe	f	[f]	ﻒ	ﻔ	ﻓ	ﻑ
qāf	q / gh	[q] / [ɢ]	ﻖ	ﻘ	ﻗ	ﻕ
kāf	k	[k]	ﮏ	ﮑ	ﮐ	ک
gāf	g	[g]	ﮓ	ﮕ	ﮔ	گ
lām	l	[l]	ﻞ	ﻠ	ﻟ	ﻝ
mim	m	[m]	ﻢ	ﻤ	ﻣ	ﻡ
nun	n	[n]	ﻦ	ﻨ	ﻧ	ﻥ
vāv	v / u / ow	[v] / [u]	ﻮ	ﻮ *	و *	و
he	h	[h]	ﻪ	ﻬ	ﻫ	ﻩ
ye	y , i	[j] , [i]	ﯽ	ﻴ	ﻳ	ﻯ

Dialectos[editar | editar a fonte]

Meridional occidental:	[ts]	[dz]	[ʂ]	[ʐ]	[ʒ]
Meridional oriental:	[ts]	[dz]	[ʃ]	[ʒ]	[ʒ]
Setentrional occidental:	[s]	[z]	[ç]	[j]	[ʒ]
Setentrional oriental:	[s]	[z]	[x]	[g]	[d͡ʒ]

Fonoloxía[editar | editar a fonte]

Vogais[editar | editar a fonte]

	Anterior	Central	Posterior
Pechada	i		u
Media	e	ə	o
Aberta		ɑ

O paxto ten tamén os ditongos: /aj/, /əj/, /aw/

Consoantes[editar | editar a fonte]

	Labial	Dental	Retroflexa	Post- alveolar	Palatal	Velar	Uvular	Glotal
Nasal	m	n	ɳ
Oclusiva	p b	t d	ʈ ɖ			k g	q	ʔ
Fricativa	f v	s z	ʂ ʐ	ʃ ʒ		x ɣ		h
Africada		ts dz		tʃ dʒ
Aproximante		l	ɻ		j	w
Rótica		r	ɺ̡

Exemplos[editar | editar a fonte]

Asalam u alaikum - Ola
Ho - Si
Na - Non
Manana - Graciñas
Wobaxa - Síntoo
Stanum tse dæi? - Como te chamas?
Zema num... dæ - Chámome ...
Tha tsanga yei? - Como estás?
kala? - Onde?
Tso bajy dhi? - Que hora é?
Sahar - mañá (substantivo)
Saba - mañá (adverbio)
Pir/doshambá - luns
Naha/Mangle - martes
Yakshambá/atwar - domingo

Notas[editar | editar a fonte]

↑ Ethnologue Report for Pashto
↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.
↑ "paxto". TERGAL. Consultado o 18 de xuño de 2017.
↑ Entrada pashtu na Diciopedia do século 21
↑ Entrada pashto Arquivado 14 de novembro de 2017 en Wayback Machine. no Digalego
↑ Ethnologue.com/show_language.asp?code=pbu (informe de Ethnologue).
↑ Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan". 1911 – 1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlín, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4 [1]
↑ Campbell, George L.: Concise compendium of the world's languages. Londres: Routledge 1999.
↑ Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131 – 141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
↑ Spooner, Bryan: "Are we teaching Persian?". In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
↑ Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845 – 848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Reader Passages in Transcription, 1992. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Beginning Pashto Textbook and (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Conversation Manual and Tapescript, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C.
Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Intermediate Pashto Textbook and Workbook (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.
Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto-English Glossary for the CAL Pashto Materials, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C.

[1] Ethnologue Report for Pashto

[2] Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022.

[3] "paxto". TERGAL. Consultado o 18 de xuño de 2017.

[4] Entrada pashtu na Diciopedia do século 21

[5] Entrada pashto Arquivado 14 de novembro de 2017 en Wayback Machine. no Digalego

[6] Ethnologue.com/show_language.asp?code=pbu (informe de Ethnologue).

[socioling-7] Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan". 1911 – 1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlín, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4 [1]

[8] Campbell, George L.: Concise compendium of the world's languages. Londres: Routledge 1999.

[9] Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131 – 141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.

[10] Spooner, Bryan: "Are we teaching Persian?". In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.

[11] Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845 – 848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]