Lingua paxta
 | Atención: Este artigo ou apartado precisa dun traballo de revisión. Cando os problemas se resolvan, retire esta mensaxe, pero non quite esta mensaxe ata que estea todo solucionado. De ser posible, sería mellor substituír este marcador por outro máis específico. (Desde decembro de 2009) |
| Paxto پښتو | ||
|---|---|---|
| Pronuncia: | paʂto | |
| Falado en: |  Afganistán Paquistán. | |
| Rexións: | Asia Central, Asia Meridional | |
| Total de falantes: | 40 millóns[1] | |
| Familia: | Indoeuropea Indoiranias Irania Orientais Orientais meridionais Paxto | |
| Escrita: | Escrita nasgh (nasx) | |
| Estatuto oficial | ||
| Lingua oficial de: | Afganistán
| |
| Regulado por: | Academia das Ciencias do Afganistán | |
| Códigos de lingua | ||
| ISO 639-1: | ps
| |
| ISO 639-2: | pus | |
| ISO 639-3: | varios:pus — Paxto (xenérico)pst — Paxto centralpbu — Paxto setentrionalpbt — Paxto meridionalwne — Dialecto Waneci
| |
O paxto[2], noutras fontes tamén chamado pashtu[3] ou pashto[4], é un idioma que pertence ás linguas iranias, dentro do seu grupo oriental e á súa vez do sub-grupo meridional e falado pola etnia paxta. Está emparentado coas linguas do Pamir e un pouco máis afastado do iagnobí e das linguas osetas: o digorés e o iriano. É a lingua máis numerosa en numero de falantes do grupo de linguas iranias orientais.
É a lingua oficial de Afganistán (xunto co dari) e falada en Paquistán e na diáspora dos paxtos. Fálana preto de 40 ou 50 millóns de persoas.[5] Fálase ademais no occidente de Paquistán.
Está escrito cunha versión modificada do alfabeto persa-arábico chamada nash (nasgh).
Estatuto oficial[editar | editar a fonte]
O paxto desde o 1936 é unha das dúas linguas oficiais de Afganistán, sendo a outra o Dari (Persa)[6]. Nese ano déronselle todos os dereitos a respecto do uso no goberno e na educación, cando ata daquela fora o Persa a lingua empregada[7]. En 1964 este estado reafírmase cando a asemblea constitucional cando o persa afgano se lle deu o nome de Dari[8][9].
No Paquistán, o Urdo e o Inglés son as dúas linguas oficiais e alí o paxto carece de recoñecemento oficial a nivel federal. A nivel provincial, o paxto é lingua rexional do Khyber Pakhtunkhwa, Áreas tribais administradas federalmente e o Balochistan no norte[10]
Distribución xeográfica da lingua paxta[editar | editar a fonte]
O sistema de escrita[editar | editar a fonte]
O paxto emprega o alfabeto paxto, unha variación do alfabeto persa, e que a súa vez deriva en parte do alfabeto árabe. Ten letras adicionais para sons específicos do paxto. Desde o século XVII, o paxto escribiuse principalmente coa sistema Nashk e non co sistema Nasta'liq das lindeiras linguas persas e urdu.
O alfabeto paxto componse de 44 letras e catro marcas diacríticas. Na seguinte táboa dánse as formas illadas das letras xunto coas súas equivalentes do sistema latino e os valores da IPA:
| Nome | Transliteración | AFI | Final | Media | Inicial | Illada |
|---|---|---|---|---|---|---|
| alef | ā / aa / ʼ / ʾ / ’ | various, including [ɒ] | ﺎ | ﺎ * | آ / ا * | ﺍ |
| be | b | [b] | ﺐ | ﺒ | ﺑ | ﺏ |
| pe | p | [p] | ﭗ | ﭙ | ﭙ | پ |
| te | t | [t] | ﺖ | ﺘ | ﺗ | ﺕ |
| se | s | [s] | ﺚ | ﺜ | ﺛ | ﺙ |
| jim | j | [ʤ] | ﺞ | ﺠ | ﺟ | ﺝ |
| che | c / č / ch | [ʧ] | ﭻ | ﭽ | ﭼ | ﭺ |
| he | h | [h] | ﺢ | ﺤ | ﺣ | ﺡ |
| khe | x / kh | [x] | ﺦ | ﺨ | ﺧ | ﺥ |
| dāl | d | [d] | ﺪ | ﺪ * | ﺩ * | ﺩ |
| zāl | z | [z] | ﺬ | ﺬ * | ﺫ * | ﺫ |
| re | r | [ɾ] | ﺮ | ﺮ * | ﺭ * | ﺭ |
| ze | z | [z] | ﺰ | ﺰ * | ﺯ * | ﺯ |
| zhe | ž / zh | [ʒ] | ﮋ | ﮋ * | ژ * | ژ |
| sin | s | [s] | ﺲ | ﺴ | ﺳ | ﺱ |
| šin | š / sh | [ʃ] | ﺶ | ﺸ | ﺷ | ﺵ |
| sād | s | [s] | ﺺ | ﺼ | ﺻ | ﺹ |
| zād | z | [z] | ﺾ | ﻀ | ﺿ | ﺽ |
| tā | t | [t] | ﻂ | ﻄ | ﻃ | ﻁ |
| zā | z | [z] | ﻆ | ﻈ | ﻇ | ﻅ |
| eyn | ʻ / ‘ | [ʔ] | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ﻉ |
| qeyn | q / gh | [ɣ] / [ɢ] | ﻎ | ﻐ | ﻏ | ﻍ |
| fe | f | [f] | ﻒ | ﻔ | ﻓ | ﻑ |
| qāf | q / gh | [q] / [ɢ] | ﻖ | ﻘ | ﻗ | ﻕ |
| kāf | k | [k] | ﮏ | ﮑ | ﮐ | ک |
| gāf | g | [g] | ﮓ | ﮕ | ﮔ | گ |
| lām | l | [l] | ﻞ | ﻠ | ﻟ | ﻝ |
| mim | m | [m] | ﻢ | ﻤ | ﻣ | ﻡ |
| nun | n | [n] | ﻦ | ﻨ | ﻧ | ﻥ |
| vāv | v / u / ow | [v] / [u] | ﻮ | ﻮ * | و * | و |
| he | h | [h] | ﻪ | ﻬ | ﻫ | ﻩ |
| ye | y , i | [j] , [i] | ﯽ | ﻴ | ﻳ | ﻯ |
Dialectos[editar | editar a fonte]
| Meridional occidental: | [ts] | [dz] | [ʂ] | [ʐ] | [ʒ] |
|---|---|---|---|---|---|
| Meridional oriental: | [ts] | [dz] | [ʃ] | [ʒ] | [ʒ] |
| Setentrional occidental: | [s] | [z] | [ç] | [j] | [ʒ] |
| Setentrional oriental: | [s] | [z] | [x] | [g] | [d͡ʒ] |
Fonoloxía[editar | editar a fonte]
Vogais[editar | editar a fonte]
| Anterior | Central | Posterior | |
|---|---|---|---|
| Pechada | i | u | |
| Media | e | ə | o |
| Aberta | ɑ |
O paxto ten tamén os ditongos: /aj/, /əj/, /aw/
Consoantes[editar | editar a fonte]
| Labial | Dental | Retroflexa | Post- alveolar |
Palatal | Velar | Uvular | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɳ | |||||
| Oclusiva | p b | t d | ʈ ɖ | k g | q | ʔ | ||
| Fricativa | f v | s z | ʂ ʐ | ʃ ʒ | x ɣ | h | ||
| Africada | ts dz | tʃ dʒ | ||||||
| Aproximante | l | ɻ | j | w | ||||
| Rótica | r | ɺ̡ |
Exemplos[editar | editar a fonte]
- Asalam u alaikum - Ola
- Ho - Si
- Na - Non
- Manana - Graciñas
- Wobaxa - Síntoo
- Stanum tse dæi? - Como te chamas?
- Zema num... dæ - Chámome ...
- Tha tsanga yei? - Como estás?
- kala? - Onde?
- Tso bajy dhi? - Que hora é?
- Sahar - mañá (substantivo)
- Saba - mañá (adverbio)
- Pir/doshambá - luns
- Naha/Mangle - martes
- Yakshambá/atwar - domingo
Notas[editar | editar a fonte]
- ↑ Ethnologue Report for Pashto
- ↑ "paxto". TERGAL. Consultado o 18 de xuño de 2017.
- ↑ Entrada pashtu na Diciopedia do século 21
- ↑ Entrada pashto Arquivado 14 de novembro de 2017 en Wayback Machine. no Digalego
- ↑ Ethnologue.com/show_language.asp?code=pbu (informe de Ethnologue).
- ↑ Modarresi, Yahya: Iran, Afghanistan and Tadjikistan". 1911 – 1916. In: Sociolinguistics, Vol. 3, Part. 3. Ulrich Ammon, Norbert Dittmar, Klaus J. Mattheier, Peter Trudgill (eds.). Berlin, De Gryuter: 2006. p. 1915. ISBN 3-11-018418-4 [1]
- ↑ Campbell, George L.: Concise compendium of the world's languages. London: Routledge 1999.
- ↑ Dupree, Louis: Language and Politics in Afghanistan. In: Contributions to Asian Studies. Vol. 11/1978. p. 131 – 141. E. J. Brill, Leiden 1978. p. 131.
- ↑ Spooner, Bryan: "Are we teaching Persian?". In: Persian studies in North America: studies in honor of Mohammad Ali Jazayery. Mehdi Marashi (ed.). Bethesda, Iranbooks: 1994. p. 1983.
- ↑ Septfonds, D. 2006. Pashto. In: Concise encyclopedia of languages of the world. 845 – 848. Keith Brown / Sarah Ogilvie (eds.). Elsevier, Oxford: 2009.
Véxase tamén[editar | editar a fonte]
 |
Existe unha versión da Wikipedia en Lingua paxta |
Bibliografía[editar | editar a fonte]
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Reader Passages in Transcription, 1992. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C. [2][Ligazón morta]
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Beginning Pashto Textbook and (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C. [3][Ligazón morta]
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto Conversation Manual and Tapescript, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C.
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Intermediate Pashto Textbook and Workbook (Revised Editions), 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C. [4][Ligazón morta]
- Tegey, Habibullah; Robson, Barbara: Pashto-English Glossary for the CAL Pashto Materials, 1993. Center fo Applied Linguistics, Washington D.C., Department of Education, Washington D.C. [5][Ligazón morta]
