Inconsciente

Na linguaxe corrente, o termo inconsciente utilízase como substantivo para designar o conxunto dos procesos mentais que non necesitan depender dunha prioridade, pois ou ben non son relevantes para a tarefa que se está desenvolvendo ou porque xa teñen un camiño establecido que atende a eses eventos de forma automática, polo que non son pensados conscientemente. Tamén se pode empregar como adxectivo, cunha connotación pexorativa, para falar dun individuo irresponsable ou tolo, incapaz de dar razón dos seus feitos e xestos.

Empregado por primeira vez como termo técnico en lingua inglesa en 1751 (coa significación de non consciente) polo xurista escocés Henry Lord Kames (1696-1782), o termo inconsciente popularizouse máis tarde en Alemaña, na época romántica, (por exemplo, nun poema de Goethe "Á lúa" (1777) empregándose por primeira vez o termo en alemán: "unbewusst") designando un depósito de imaxes mentais, unha fonte de paixóns cuxo contido escapaba á consciencia.

Na psicanálise, o inconsciente é o concepto chave da teoría, posto que constitúe o seu principal obxecto de estudo, e designa no sentido tópico un sistema e un lugar psíquico descoñecido para a conciencia ("a outra escena") e no sentido dinámico ao conxunto dos contidos reprimidos que son mantidos á marxe, apartados da conciencia, aínda cando eles amosen unha permanente efectividade psíquica e intensa actividade a través de mecanismos e formacións específicas.

Historia do termo

Introducido na lingua francesa cara 1860 (coa significación de vida inconsciente) polo escritor suízo Henri Amiel (1821-1881), foi admitido no Dictionnaire de l'Académie française en 1878.

Dende a Antigüidade, a idea da existencia dunha actividade que non fose a actividade da conciencia sempre deu lugar a múltiples reflexións. Pero debéuselle a René Descartes (1596-1650) o principio dun dualismo corpo/mente que levaba a facer da conciencia (e do cogito) o lugar da razón, oposto ao universo do despropósito. O pensamento inconsciente apareceu entón domesticado, sexa para integralo á razón, sexa para rexeitalo á tolemia.

Ao longo do século XIX, dende Wilhelm von Schelling (1775-1854) até Friedrich Nietzsche (1844-1900), pasando por Arthur Schopenhauer (1788-1860), a filosofía alemá adoptou unha visión do inconsciente oposta á do racionalismo e sen relación directa co punto de vista terapéutico da psiquiatría dinámica. Subliñou o lado nocturno da alma humana e tratou de facer emerxer o rostro tenebroso dunha psique soterrada nas profundidades do ser. Sobre este horizonte despregáronse os traballos da psicoloxía experimental, a medicina e a fisioloxía: pensamos en Johann Friedrich Herbart, Hermann von Helmholtz, Gustav Fechrier, Wilhelm Wundt (1832-1920) e mesmo Carl Gustav Carus (1789-1869).

O Inconsciente na obra de Sigmund Freud

A historiografía experta, desde Lancelot Whyte até Henri F. Ellenberger, demostrou que Freud non foi o primeiro pensador que utilizou o termo inconsciente para designar un concepto da súa teoría. Con todo, foi el quen terminou por convertelo nun fundamental para a súa disciplina, asignándolle unha significación moi distinta da que lle atribuían os seus predecesores.

Ao combinar tradicións da psiquiatría dinámica e a filosofía alemá, Freud elaborou unha concepción inédita do inconsciente. Realizou en primeiro lugar unha síntese dos ensinos de Jean Martin Charcot, Hippolyte Bernheim e Josef Breuer, que o levou cara ao psicanálise e, nun segundo momento, proporcionou un andamiaje teórico ao funcionamento do inconsciente a partir da interpretación dos soños.

En efecto, para Sigmund Freud o inconsciente xa non é unha "supraconsciencia" ou un "subconsciente", situado sobre ou máis aló da consciencia; convértese realmente nunha instancia á cal a conciencia non ten acceso, pero que se lle revela nunha serie de formacións como os sonos, os lapsus, os chistes, os xogos de palabras, os actos errados e nos síntomas. O inconsciente, segundo Freud, ten a particularidade de ser á vez interno ao suxeito (e á súa consciencia) e exterior a toda forma de dominio polo pensamento consciente.

Partindo do concepto de inconsciente da filosofía alemá de principios do século XIX e que o científico Eduard von Hartmann había recapitulado na súa obra Filosofía do inconsciente, aparecida en 1868, Freud define o inconsciente dunha maneira completamente orixinal que xa non é simplemente o oposto ao consciente: O inconsciente freudiano é unha noción tópica e dinámica; é un sistema psíquico que ten contidos e que posúe mecanismos que se poden describir como especificamente inconscientes; é un sistema que se rexe por leis e posúe unha economía de enerxía que lle son propias.

A observación da vida normal de vixilia parecía validar esa concepción clásica do inconsciente. Pero a análise das formacións psicopatolóxicas da vida cotiá e do soño fixera aparecer ao inconsciente como "unha función de dous sistemas moi distintos". En diante, xunto ao consciente había que concibir dous tipos de inconsciente, ambos os inconscientes no sentido descritivo, pero moi distintos en canto á súa dinámica e ao devir dos seus contidos: os do inconsciente propiamente dito non podían chegar nunca á conciencia, mentres que os contidos do outro, denominado por tal razón preconsciente, alcanzaban a conciencia en certas condicións, sobre todo despois de pasar o control dunha forma de censura.

Dentro da primeira teoría de Freud acerca da constitución do aparello psíquico, que tamén se adoita denominar "a primeira tópica freudiana", o inconsciente designa un do tres sistemas psíquicos que conforman o psiquismo (os outros dous son o consciente e o pre-consciente). O sistema inconsciente está constituído en gran parte (mais non sóamente) por contidos reprimidos aos que se lles impediu o acceso á conciencia, xustamente por obra do mecanismo da represión. O contido do inconsciente son os "representantes psíquicos" das pulsións. Estes representantes, ao estar investidos con enerxía pulsional, buscan permanentemente abrirse paso cara á consciencia, no que se denomina retorno do reprimido. A única maneira na que logran acceder ao sistema preconsciente e á consciencia é a través de formacións de compromiso, procurando o máximo de satisfacción pulsional, mais logrando burlar a censura.

Evidentemente, o inconsciente só se pode coñecer cando xa non é inconsciente. O que podemos chegar a saber do inconsciente é o que xa experimentou unha transposición ou tradución ao inconsciente". A psicanálise consistiría segundo Freud xustamente niso: "O traballo psicanalítico bríndanos todos os días a experiencia de que esa tradución é posible. Para iso requírese que o analizado venza certas resistencias, as mesmas que no seu momento converteron a iso en reprimido por rexeitamento do consciente".

A partir da segunda tópica freudiana, vale dicir, do momento no que Freud define as instancias psíquicas Ego, superego e id e debido a que as tópicas se superpoñen parcialmente, é dicir, dado que non existe unha correspondencia unívoca entre estas instancias psíquicas e os tres sistemas definidos na primeira tópica (porque hai partes do eu e do supereu que son igualmente inconscientes có id) "inconsciente" pasa a ter unha función máis ben cualificadora, adxectiva.

É en 1920 cando Freud fai unha viraxe na súa teoría, máis precisamente, co seu texto titulado "Máis aló do principio do pracer". No devandito texto Freud redefine os conceptos de pracer e displacer. Xa non se trata da oposición dunha serie de complementarios senón que pracer e displacer son disimétricos. A guerra recentemente desatada abre a pregunta sobre unha fenomenoloxía particular: as neurose de guerra. O feito que lle chama a atención a Freud é que aqueles que estiveron en situacións traumáticas, tales como estar na fronte de batalla, soñan reiteradamente coa situación traumática, é dicir que unha e outra vez se representa nos soños a vivenza traumática. Freud pregúntase como se pode artellar este fenómeno coa tese por el exposta de que o soño é un cumprimento de desexo. A esta altura da súa teoría Freud xa ten definido o concepto de fixación da pulsión. Hai algo propio da pulsión que é traumático. Isto posibilítalle pensar un inconsciente non todo reprimido, só réstalle conceptualizar o cambio de meta, é dicir o displacer como meta. Cuestión que teoriza en 1923 no seu texto "O problema económico do masoquismo".

O Inconsciente colectivo en Carl Gustav Jung

Artigo principal: Inconsciente colectivo.

É precisamente a conceptualización da teoría do inconsciente, entre outras razóns de índole teórica e persoal, a que xerará a separación entre Freud e Jung. Será o derradeiro o que reformule e amplíe o carácter persoal do inconsciente freudiano, estendéndoo «ad infinitum» a un inconsciente colectivo cuxo contido primordial serán os arquetipos. Deste xeito, e sempre dende o marco teórico da Psicoloxía analítica do autor suízo, o inconsciente ficará estratificado en dous niveis:

1. A propia denominación do inconsciente de Freud, ao que chamará inconsciente persoal, aceptando e diferenzando así a postulación freudiana, e onde os contidos centrais ou constelacións do inconsciente serán distinguidos baixo o termo de complexos, residindo un arquetipo no núcleo de cada un deles.
2. O propio inconsciente colectivo, sede de e constituído polos arquetipos.

Véxase tamén

Bibliografía

• Laplanche, Jean & Pontalis, Jean-Bertrand (1996). Dicionario de psicanálise. Tradución Fernando Gimeno Cervantes. Barcelona: Editorial Paidós. ISBN 84-493-0256-0.