Ética demostrada segundo a orde xeométrica

Ética demostrada segundo a orde xeométrica (en latín Ethica ordine geometrico demonstrata ou Ethica more geometrico demonstrata) é considerada a principal obra do filósofo neerlandés Baruch Spinoza. Foi publicada postumamente en 1677, ano da morte do autor.

A Ética está organizada segundo un método axiomático-dedutivo inspirado na xeometría euclidiana co obxectivo de garantir a certeza dos resultados. O carácter pronunciadamente sistemático amosa o propósito de tratar todos os campos de investigación da filosofía dividíndose en cinco partes (sobre Deus, a mente, as paixóns, a escravización do ser humano en relación a estas e a posibilidade da súa liberación delas) que corresponden a un percorrido que, partindo das cuestións máis fundamentais da metafísica e pasando pola teoría do coñecemento, chega á ético coa fin de formular unha teoría da ledicia humana.

Dende a súa publicación inicial, a Ética de Spinoza influíu o pensamento e a obra de abondosos filósofos posteriores ata o presente. Inicialmente, porén, Spinoza sufriu acusacións de ser ateo e outros criticismos, principalmente polas súas indagacións sobre a natureza de Deus. No entanto, a Ética e as ideas de Spinoza en xeral tiveron un papel importante na filosofía subseguinte, inspirando Hegel, Johann Fichte, Friedrich Schelling, os empiristas John Locke e David Hume, e pensadores dos séculos XIX e XX como Ernst Mach, William James, Bertrand Russell, entre outros.

Foi traducida ao galego por Luis Rodríguez Camarero, José Carracedo Fraga e Manuel Enrique Vázquez Buján e publicada pola Universidade de Santiago de Compostela en 2015.

Organización da obra

• Parte I: De Deus. O autor demostra que existe só unha substancia infinita que se manifesta en infinitos atributos que, no seu conxunto, son a propia substancia; só dous deles, extensión e pensamento, son perceptibles ao ser humano. Estes dous atributos «prémense en "modos" ("afeccións" da substancia), distintos en número infinito, en tanto prolongamento da infinidade dos atributos, e finitos, ou sexa, articulados nas cousas particulares». Os modos, materiais e ideas son dominados por un determinismo do que non se subtrae o propio Deus, identificado coa natureza do seu todo.
• Parte II: Da natureza e orixe da alma. Describe o paralelismo entre o corpo e a mente do ser humano que dá orixe ao noso coñecemento sensible e amosa como, alén deste, é posible acceder ao coñecemento adecuado, isto é, claro e distinto, e certamente verdadeiro.
• Parte III: Da orixe e natureza dos afectos. Amosa como a gama completa de emocións humanas depende dun impulso fundamental para a autopreservación, ao instinto de supervivencia a partir do cal, correspondendo a un aumento da propia forza, deriva a ledicia e, correspondendo a unha diminución, a tristura.
• Parte IV: Da servidume humana ou da forza dos afectos. Analiza como as ideas inadecuadas do ser humano determinan a súa pasividade relativamente ás causas externas das cales remata por ser un escravo, como a capacidade da razón para motivar o ser humano a combater as paixóns e a convivir pacificamente cos demais.
• Parte V: Do poder do entendemento ou da liberdade humana. Demostra que a mente humana, na medida en que abrangue a concepción de ideas que non dependen do tempo, é eterna e, como tal, é unha parte da infinidade eterna do intelecto de Deus. A mente humana atopa así, nesta comuñón intelectual con Deus, neste mutuo amor intelectual, a súa máxima ledicia/beatitude.

Características

A Ética é un modelo de filosofía. A obra articula o coñecemento metafísico para unha finalidade moral^{[Cómpre referencia]}: a beatitude. O libro contén a síntese rematada do pensamento ontolóxico, antropolóxico e moral do seu autor.

A Ética está escrita more geometrico, segundo unha presentación que pode desconcertar. Nela atópanse definicións, axiomas, proposicións, demostracións, cuxo modelo é evidentemente a construción euclidiana. O more geometrico spinozista debe ser retrotraído ao seu modelo cartesiano: as Segundas Respostas ás obxeccións das Meditacións; trátase dun procedemento de exposición, e no descubrimento da verdade.

Contido

Libro I

Este libro, que se inicia cunha primeira parte que trata “de Deus”, non cesou de ser considerado como o breviario do ateísmo. Esta atribución apenas pode ser considerada como unha traizón. Pois non se ve que metafísica, que teoloxía podería recoñecer ao seu Deus na pura inmanencia da substancia na natureza, nesta “ ontoloxía naturalista e monista”, en termos de Robert Misrahi. Esta filosofía desterra todas as representacións antropomórficas da divindade: Deus non é unha providencia organizadora, nin un pai amante, nin un monarca severo, nin un xuíz xusticeiro. O apéndice ao libro I desmonta os mecanismos destas ficcións, cuxos intereses ideolóxicos e mesmo políticos son analizados.

Ao mesmo tempo que toda concepción tradicional da divindade, e baixo a mesma acusación de antropomorfismo, Spinoza tamén desterra a finalidade. É sinxelo comprender por que Spinoza foi excluído de toda comunidade relixiosa e perseguido polas igrexas do seu tempo.

Libro II

O libro II desenvolve a teoría do coñecemento, que guiou o bosquexo do Tratado da reforma do entendemento, como tamén unha teoría sobre as relacións entre a alma e o corpo. Este problema nutriu ás grandes doutrinas metafísicas post-cartesianas da segunda metade de século. Segundo Spinoza, “a orde e a conexión das cousas”; aquí está o principio dunha intelixibilidade universal do ser. A alma é polo tanto “a idea do corpo”. A teoría spinozista do coñecemento distínguese pola súa negativa a hipostasiar as facultades (entendemento, vontade), como fai o cartesianismo, e convertelas en axentes activos nas operacións do coñecemento. Entendemento e vontade son seres de razón; o único que existe son as ideas e as volicións.

Libro III

O libro III constrúe o pedestal do que propiamente pode chamarse a ética spinozista. Ao orientar a análise da alma humana baixo a perspectiva dunha antropoloxía positiva, concibida de modo estritamente determinista, a teoría do desexo de Spinoza arruína todo moralismo. A súa teoría dos afectos apóiase, como a ontoloxía, nun rexeitamento de toda transcendencia.

Libros IV e V

Os libros IV e V examinan pola súas causas esta servidume ou esta sabedoría humanas. Non se trata xamais para Spinoza de prescribir, louvar ou castigar, senón de comprender os mecanismos do desexo e da súa flutuación (o xogo dos afectos ou paixóns). A imaxinación é aquí obxecto dunha crítica severa. O meu desexo é sempre susceptible de ser determinado por fins exteriores, e de ser dirixido por afectos que comporten unha diminución da miña potencia de obrar e me leven tanto a tristeza.

Influencia posterior

A Ética é un deses libros cuxa influencia é imposible medir, tan enorme foi o seu alcance. A priori, podemos interpretar a acollida que mereceron a súas teses como un desmentido ao seu valor. Porque lonxe de inducir aos seus contemporáneos a unha actitude de benvida e tolerancia, Spinoza desencadeou contra el e o seu sistema un furacán de paixóns cargadas de odio que a súa morte non logrou apagar, e nin sequera atenuar. Excomungado durante a súa vida, mentres a Ética circulaba disimulada baixo a capa, Spinoza tamén o seguiu estando despois da súa morte.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Texto en latín