María de Zayas

María de Zayas

Biografía
Nacemento	(es) María de Zayas Sotomayor y Barrasa 12 de setembro de 1590 (<12 de setembro de 1590) Madrid
Morte	Despois de 1661 Madrid
Datos persoais
Residencia	Madrid
País de nacionalidade	España
Actividade
Ocupación	escritora
Xénero artístico	Novela, teatro e poesía
Movemento	Literatura barroca (pt)
Lingua	Lingua castelá

María de Zayas Sotomayor, nada en Madrid en 1590 e finada en 1647, foi unha escritora española do Século de Ouro. As súas novelas curtas tiveron grande éxito e seguíronse reimprimiendo ata que no século XVIII a Inquisición decidiu prohibilas. Foi, xunto a Ana Caro de Mallén e sor Juana Inés da Cruz, unha das tres grandes escritoras do século XVII español.

Biografía

Foi bautizada en Madrid o 12 de setembro de 1590. Os seus pais pertencían á baixa nobreza: María Barras e Fernando Zayas y Sotomayor. El era capitán de infantaría, e en 1628 obtivo o hábito da Orde de Santiago. Por estar ao servizo do conde de Lemos, a familia viuse sometida a continuos traslados que se reflectiron na obra de María. Amezúa (1948: IX) apuntou a posibilidade de que residise un tempo en Valladolid, cando Filipe III trasladou alí a Corte (1601-1606). Estiveron en Nápoles cando o conde desempeñou alí o cargo de vicerrei, e en Zaragoza, pois alí publicou a escritora a primeira parte das súas Novelas ejemplares y amorosas (1637); dez anos despois, en Madrid, publicouse Parte segunda del sarao y entretenimiento honesto (desengaños amorosos). Non hai certeza respecto ao lugar e data do seu falecemento pois, aínda que existen dous partidas de defunción a nome de María de Zayas, unha do 19 de xaneiro de 1661 e a outra de 26 de novembro de 1669, ningunha corresponde á novelista. Tamén é posible que residira algunha vez en Sevilla ou Granada, ou incluso en Barcelona, segundo Kenneth Brown, pois este encontrou alusións á autora no Vexamen de 15 de marzo de 1643 do poeta barcelonés Francesc Fontanella, así que é moi posible que residira alí en 1643. Outros datos relativos á reimpresión dalgunhas das súas obras lévanlle a afirmar que, ou ben regresou a Barcelona (en 1647 ou 1648), ou ben nunca marchou de alí.​ Pola súa parte, María José Martínez indica a posibilidade de que María de Zayas e Madame de Sévigné se tivesen coñecido pois as novelas de Zayas foron traducidas e escandalosamente copiadas polo poeta Scarron, primeiro marido de Madame de Maintenon, futura esposa morganática de Lois XIV, quen mantiña unha excelente amizade coa marquesa.

Pero esta opinión non é moi plausible: Paul Scarron plaxiou a case que todos os autores relevantes do barroco español. Os restantes datos son aínda máis dubidosos e fúndanse nas presuntas alusións autobiográficas dos textos publicados pola autora, con particular predilección polo seu feminismo, que é completamente real e certo. Un feminismo premoderno, como só era posible entón. Uns deducen que o impulsa un mero desengano persoal e trátase de simple antimachismo, e outros, máis centrados na xenealoxía do feminismo, sinalan a súa denuncia da opresión que sofren as mulleres e do trato que reciben por parte dos homes.

Obras e estilo

A primeira parte das súas Novelas amorosas y ejemplares ou Decamerón español (Zaragoza, 1637) está formada por dez novelas cortesás nas que analiza os estratos sociais superiores da súa época, con visible influencia de Miguel de Cervantes.

Do Decamerón de Giovanni Boccaccio toma a fórmula do marco narrativo: a reunión por culpa dunha enfermidade (no canto da peste, unhas cuartás de Lisis) duns personaxes que, ao longo de cinco noites narran en cada unha delas dúas novelas de gran crueza.

Fronte a outros novelistas contemporáneos, non pretende exhibir o seu enxeño cortesán complicando o estilo con expansións e ornamentos culteranos, nin se fai pasar por moralista sermonando á maneira de Mateo Alemán: interésanlle máis a amenidade narrativa e a descrición psicolóxica dos personaxes e dos ambientes en que se moven. Ademais, hai un forte compoñente de denuncia social: a súa revelación de inxustizas indignantes reflicten unha forte independencia e un recio orgullo feminino, sen aforrar crueza nas escenas escabrosas. Ademais reflicte como ninguén os efectos demoledores e opresivos da paixón.

A segunda serie leva o título de Novelas y saraos (Barcelona, 1647) e Parte segunda del Sarao y entretenimientos honestos (1649), reeditados baixo o título de Desengaños amorosos. Só diferénciase da primeira en que aumenta a truculencia e escabrosidade dos argumentos.

Compuxo ademais unha comedia, La traición en la amistad, e consérvanse algunhas poesías súas en diversas antoloxías (Botello, Montalbán, Cuevas, Do Castelo) así como na Fama Póstuma onde Juan Pérez de Montalban recolleu eloxios do mundo da cultura ao recentemente falecido fénix Lope de Vega. Non son testemuños suficientes para facerse unha idea de a que grao podería chegar o seu teatro, nin sobre todo a súa poesía, pois temas tan baladíes como os de circunstancias vedan a conxectura. O valor esencial de Zayas céntrase na forza das súas creacións narrativas e a súa flexible prosa, absolutamente libre dos usuais elementos morais que lastran aos demais novelistas da súa época, co só precedente de Miguel de Cervantes, de forma que se lle pode chamar con xustiza a segunda mellor narradora "pura" da súa época, en frescura e novidade, e como o gran alcalaíno non terá tampouco epígonos. Da súa época extrae o gusto morboso pola violencia, a crueldade, a maxia e os encantamentos, pero sepárase dela na interpretación moral que fai dos feitos e que nela non é tanto a aprendizaxe moral como o escarmento derivado dos feitos mesmos. Este distanciamento, e as súas virtudes de escritora, constitúen o substancial da súa eficacia literaria.

Aproxímase ás veces á narrativa picaresca cunha crueza que non desmerece do Buscón de Quevedo; tampouco queda atrás cando cultiva o xénero da novela bizantina cervantesca na forza do amor ou El prevenido engañado. Pero quizais o que máis sorprende nela é a insólita desenvoltura con que se comportan os personaxes femininos no aspecto sexual e amatorio: dende a que persegue a un home que ve polo balcón, até a que garda un amante negro no cortello até devoralo sexualmente «antes de infinitos adulterios». Non en balde, no século XVIII a Inquisición prohibiu reimprimir as súas novelas.

Aínda que hai mulleres que terminan mal pola liberalidade con que se entregan, non son todas. É tamén notable o pouco que contemplan o seu decoro persoal ou familiar cando seguen os seus impulsos, que é case sempre: os seus personaxes son absolutamente pasionais. Ao fío de diálogos sobre os distintos narradores ao redor da discreta Lisis, María de Zayas critica (coa mesma liberdade que mostran os seus personaxes) todas as ideas da época sobre a honra e a virtude que, na súa opinión, tanto prexudicaban ás mulleres. Así, nunha frase que lembra as de sor Juana Inés da Cruz, di Lisis a un galán que proclamaba o seu desexo de atopar muller parva e honrada:

«Y ¿cómo sabrá ser honrada la que no sabe en qué consiste el serlo?»

Da burla picaresca, abonada ao tremendismo na primeira serie novelesca, pasa na segunda ao motivo barroco por excelencia: o desengano, que expresa ás veces a inxusta burla das mulleres polos homes, e outras reflicte unha frustración case metafísica pola imposibilidade de que os sexos poidan vivir lealmente e en harmonía: tan distintas son as forzas que os gobernan. En La esclava de su amante, La inocencia castigada, El verdugo de su esposa ou Mal presagio casar lejos existe unha pura fatalidade, un fado sinistro que domina as vicisitudes amorosas. Da gargallada en El castigo de la miseria pásase á fonda melancolía e pesar de Estragos que causa el vicio, última narración e despedida aparente da autora. Non hai dignidade no amor:

¿Qué más desengaño aguardáis que el desdoro de vuestra fama en manos de los hombres? (...) ¿Es posible que con tantas cosas como habéis visto y oído no reconozcáis que en los hombres no dura más la voluntad que mientras dura el apetito, y en acabándose, se acabó?

Lisis entra nun convento ao final das novelas e por iso moitos dos seus críticos e editores supuxeron que ese foi o destino último de dona María de Zayas. Azorín imaxinábaa nunha bufarda madrileña, mirando os tellados chuviosos e os gatos vagabundos.

O estilo de María de Zayas rexeita os excesos retóricos propios do culteranismo, tal como declara na última novela de Desengaños amorosos:

Yo, como no traigo propósito de canonizarme por bien entendida sino por buena desengañadora, es lo cierto que ni en lo hablado ni en lo que hablaré he buscado razones retóricas ni cultas porque, demás de ser un lenguaje que con extremo aborrezco, querría que me entendiesen todos: el culto y el lego [...] Y así he procurado hablar en el idioma que mi natural me enseña y deprendí de mis padres, que, lo demás, es una sofistería en que han dado los escritores por diferenciarse de los demás y dicen a veces cosas que ellos mismos no las entienden. ¿Cómo las entenderán los demás sino en diciendo (como algunas veces me ha sucedido a mí) que, cansado el sentido por saber qué quiere decir, y no sacando fruto de mi fatiga, digo: "Muy bueno debe de ser, pues que yo no lo entiendo".

Zayas vista por outros autores

Francesc Fontanella

Véxase tamén: Preciosismo.

Francesc Fontanella, poeta barroco catalán, leu un Vexamen ou sátira literaria en verso na Academia de Santo Tomás de Aquino de Barcelona. Seguindo a costume, o poeta debía crear un mundo fantástico que facilitara as pullas contra socios e convidados. Nesta ocasión, os ridiculizados foron os poetas contemporáneos de Fontanella, María de Zayas entre eles.​ Kenneth Brown asegura que o poeta

tiña moita confianza con María de Zayas para ofendela tan impunemente. Se o contrario fora verdade, tales conceptos serían de demasiado mal gusto.

En Desengaños, ademais de tratar a beleza conforme aos canons do preciosismo, María de Zayas fará dicir a unha das narradoras, Lisis:

{{Cita|Pois non hai dúbida que se non se deran tanto á compostura, efeminándose máis que natureza as efeminou, e como en lugar de aplicarse a xogar as armas e a estudar as ciencias, estudan en criar o cabelo e matizar o rostro, xa puidera ser que pasaran en todo aos homes

Lope de Vega e Alonso Castelo Solórzano

Lope de Vega elóxiaa na silva VIII da súa obra El laurel de Apolo, ao que ela correspondeu homenaxeándoo nun soneto. «Sibila de Madrid» a chama en La Garduña de Sevilla Alonso de Castelo Solórzano:

En estos tiempos luce y campea con felices lauros el ingenio de doña María de Zayas y Sotomayor, que con justo título ha merecido el nombre de Sibila de Madrid, adquirido por sus admirables versos, por su felice ingenio y gran prudencia, habiendo sacado de la estampa un libro de 10 novelas que son 10 asombros para los que escriben deste género, pues la meditada prosa, el artificio dellas y los versos que interpola, es todo tan admirable, que acobarda las más valientes plumas de nuestra España

Emilia Pardo Bazán

Durante longo tempo escurecida pola crítica, Emilia Pardo Bazán reivindicou a súa obra definíndoa como a picaresca da alta sociedade do Século de Ouro e resaltou algunhas pasaxes en que apercibiu o seu feminismo:

En la era que corre estamos con tan adversa opinión con los hombres, que ni con el sufrimiento los vencemos ni con la conciencia los obligamos. (...) ¿Por qué, vanos legisladores del mundo, atáis nuestras manos para la venganza, imposibilitando nuestras fuerzas con vuestras falsas opiniones, pues nos negáis letras y armas? ¿Nuestra alma no es la misma que la de los hombres? (...) Por tenernos sujetas desde que nacimos, vais enflaqueciendo nuestras fuerzas con temores de la honra, y el entendimiento con el recato de la vergüenza, dándonos por espadas ruecas, y por libros almohadillas

Para María de Zayas, "as almas non son homes nin mulleres". Era moi afeccionada á lectura, como di no prólogo "Al que leyere" de Novelas amorosas y ejemplares:

¿Qué razón hay para que no tengamos promptitud para los libros? Y más si todas tienen mi inclinación, que en viendo cualquiera nuevo o antiguo dexo la almohadilla y no sosiego hasta que le paso

A lectura feminista da obra de María de Zayas

Véxase tamén: Xenealoxía do feminismo e Teatro crítico universal.

O feminismo premoderno é, na xenealoxía do feminismo, un primeiro bloque histórico no que aparecen as “primeiras polémicas feministas” e se articulan, tanto na teoría como na práctica, un conxunto coherente de reivindicacións para o que se organizan as mulleres.​ Xa en 1922 Lena E. V. Sylvania escribía todo un capítulo sobre feminismo no seu estudo de María de Zayas.​ En 1976 Frederick A. de Armas, incluíu a María de Zayas entre as escritoras feministas que utilizaron o mito da muller invisible.​ Andrea Blanqué, citando a Sandra Foa,​ sitúa a obra de María de Zayas na polémica “misoxinia-feminismo premoderno". As denuncias que fan as protagonistas das súas novelas teñen unha finalidade de cambio social para o que non é suficiente entreter. Zayas insiste en que son verdades o que se relata, na segunda parte da súa obra que chama "Desengaños". Son verdades para o desengano.​No mesmo sentido, María José Martínez Girón, que considera que María de Zayas é unha feminista apaixonada, afirma que pretende chamar a atención sobre as limitacións que a sociedade do seu tempo impoñía ás mulleres.

Por iso desexa convencer de que as súas historias son efectivamente verídicas, xa que do contrario perderían a condición de aviso e ensinanza que pretende darlles.

Rosa Navarro Durán​ analiza na obra de María Zayas, as descricións da beleza e fermosura feminina en relación a como se ten atribuído a esta beleza a causa de tódolos males sociais. Non obstante, Zayas esfórzase por un lado en advertir ás mulleres que son vítimas dos enganos dos homes e por outro, a través doutra das narradoras das súas novelas, Zayas afirma respecto aos afeites das mulleres que:

"Non hai dúbida que, se non se deran tanto á compostura efeminándose máis que natureza as efeminou, e como en lugar de aplicarse a xogar as armas e a estudar as ciencias estudan en criar o cabelo e matizar o rostro, xa puidera ser que pasaran en todo aos homes"

En opinión de Rosa Navarro Durán, a fermosa Filis, narradora do "Desengaño cuarto", encarna a voz apaixonada de María de Zayas cando di:

De maneira que non vou fora do camiño no que os homes de temor e envexa as privan das letras e as armas, como fan os mouros aos cristiáns que deben servir onde hai mulleres, que os fan eunucos por estar seguros deles. Ah, damas fermosas, que os puidera dicir, se supera que como son oída non ía de ser murmurada! Ea, deixemos as galas, rosas e rizos, e volvamos por nos: unhas, co entendemento, e outras, cas armas!

Rosangela Schardong, citando a De Lara, afirma que Zayas é a primeira feminista teorizante que conscientemente comenta a situación do sexo feminino en España. Con todo, autores como Salvador Montesa advirten contradicións no feminismo de María de Zayas, pois defende a igualdade entre os sexos, pero non ás mulleres e homes oprimidos pola clase social á que pertencen. Melloni fai outra crítica ao feminismo de Zayas por considerar que divide ás mulleres en dous estereotipos: boa e mala. Montesinos, ademais, está na liña de quen afirman que “todo é inventado”, que a pretendida verdade é un tópico máis propio do xénero literario que mestura o máxico e o sobrenatural presentándoo como real. Ambas as críticas son contestadas por Andrea Blanqué indicando os rumbos derivados do cronocentrismo e aplicando a hermenéutica da sospeita nese interese “demasiado agudo” por negar a veracidade dos relatos. Insiste Blanqué en que esas verdades as conta María de Zayas para mostrar o engano da versión oficial dos feitos, que culpa de todos os males á muller.

Pola súa banda, Oliva Branco Corujo resalta na obra de María de Zayas os aspectos nos que se adianta á defensa das mulleres exposta por Benito Jerónimo Feijoo no seu Discurso en defensa das mulleres. A autora do Decamerón español denunciou a inxustiza de que ás mulleres non se lles desen estudos:

...Porque las almas no son hombres ni mujeres. ¿Qué razón hay para que ellos sean sabios y nosotras no podamos serlo?

Segundo Neves Varanda, Zayas era "plenamente consciente da súa condición de muller e escritora, obtivo o recoñecemento dos círculos literarios do seu tempo e animou ás mulleres a reclamar o dereito á cultura. As protagonistas das súas novelas (cultas, valorosas, activas, intelixentes) cuestionan todos os estereotipos negativos habituais na literatura da época". Con Ana Caro de Mallén son os mellores exemplos de escritoras profesionais no Século de Ouro. Por querer publicar escolle o xénero mellor para iso, o da novela. Era moi popular entre as mulleres, asiduas lectoras e en devanditas novelas proponlles unha visión do mundo que lles faga reflexionar e tomar conciencia. As múltiples voces que aparecen préstanse a que a autora faga a súa propia reflexión oculta tras unha delas. Así as súas mulleres son valentes, capaces e intelixentes

Serie de televisión

Nos anos 80, Televisión Española emitiu unha serie, El jardín de Venus, con algúns episodios baseados en contos eróticos de María de Zayas. A historia principal ambientábase no século XIX ou principios do XX: unhas persoas que descansaban nun balneario reuníanse cada tarde nun xardín e gozaban dunha sesión de contos, estes si, ambientados noutras épocas.

Polémica sobre a súa existencia ou non

En 2019 publícase un estudo asinado por Rosa Navarro Durán onde se afirma que a autora é só un heterónimo de Alonso Castelo Solórzano. Esta hipótese, con todo, foi posta en dúbida por outros investigadores, como José Manuel Fradejas, a través da análise estilométrico moi concluínte da obra da autora en comparación con textos de Castelo Solórzano con parámetros estandarizados realizados en estudos similares para clarificar casos de autoría (MFW, culled 0 %, culled 50 % - 100 %, 1-gram, 2-gram).

Véxase tamén

Ligazóns externas

• BIESES, Bibliografía de Escritoras Españolas
• Novelas amorosas y ejemplares, ed. de Enrique Suárez Figaredo, Lemir, 16 (2012) [1] Edición rigorosa con anotación ao texto
• Desengaños amorosos, ed. de Enrique Suárez Figaredo, Lemir, 18 (2014) [2] Edición rigorosa con anotación ao texto
• Obra narrativa completa de María de Zayas y Sotomayor
• Obras dixitalizadas de María de Zayas Biblioteca Digital Hispánica, Biblioteca Nacional de España.