Educación espartana

A agogé ou educación espartana (gr. ἀγωγή 'conduta, movemento') foi xunto ao radical rexeitamento do individualismo, a militarización de toda a vida privada e colectiva, o trazo máis característico e definitorio da sociedade lacedemonia.

Época arcaica

Entre os séculos VIII e VII a.C., a educación espartana conságrase ao dominio das armas. Os mozos espartanos non debían buscar xa, como nos séculos anteriores, a súa gloria persoal (ideal homérico), senón a colectiva, a vitoria da cidade. O poeta Tirteo plasma ben esta novidade ética: “é fermoso morrer, en primeira liña, como valente que loita pola súa patria”.

A educación arcaica conserva, no entanto, trazos da educación homérica: a loita, o atletismo e os deportes hípicos manteñen unha grande importancia. Nos Xogos Olímpicos, entre os anos 720 e 576 a.C., de 81 gañadores coñecidos, 46 son espartanos; en canto á carreira a pé, coñecemos 36 gañadores, dos cales 21 son espartanos. Inmediatamente a continuación en importancia vén a música (nesta época Esparta é a capital musical de Grecia). As diversas festas (Xacintias, Carneas ou mesmo as Ximnopedias) son apenas un pretexto para os concursos de danza dun alto nivel de refinamento, que precisan de adestramento especializado.

A agogé

A partir do século -VI (cara ao -550), a educación cambia de natureza. Converterase na agogé (aínda que este nome é en realidade de época helenística): un sistema educativo profundamente orixinal na súa época polas súas características, xa que é:

• Obrigatorio: constitúe un requisito indispensábel para a plena cidadanía. Para Xenofonte, aqueles que non pasaron pola agogé son cidadáns de categoría inferior que non poden acceder ás maxistraturas nin aos corpos de elite ou, segundo Plutarco, son directamente privados dos seus dereitos cidadáns. Pola contra, pódese dar o caso de non cidadáns (presumibelmente ilotas) que, aceptados no sistema educativo da agogé, chegan a ser homes libres: son os chamados mothakés.
• Colectivo: fronte á educación personalizada cun preceptor escravo, ao estilo doutras cidades gregas, a agogé estrutúrase en etapas para grupos de nenos de idade similar.
• Organizado polo Estado: é o propio goberno da cidade o que xestiona a educación pública como unha das súas principais misións, o que merecerá o encomio de Platón e Aristóteles. Ademais de contar con maxistrados especializados, os éforos levan a cabo persoalmente unha supervisión diaria.

A partir deste momento os cidadáns prepáranse para a vida militar xa desde a mesma infancia. Aos sete anos son apartados das súas familias e comezan a vivir en barracóns de estilo militar cos compañeiros do seu mesma idade, sometidos a un adestramento que busca convertelos en guerreiros perfectos, preocupados só polo ben do Estado.

Aínda que a agogé se atribúe a Licurgo, non se atopa referencia histórica ningunha a ela até o século -IV, en concreto en Xenofonte (República dos Lacedemonios ).

Desde o nacemento dun espartano até os sete anos de idade

Esparta implantou unha estrita euxenesia destinada a lograr cidadáns sans e fortes. De acordo con Plutarco (Vida de Licurgo) nada máis ao nacer, o bebé era examinado por unha comisión de anciáns na Leskhé (“Pórtico”, “Soportais”), para determinar se era fermoso e de constitución robusta. En caso contrario levábano ao Apóthetas, unha zona barrancosa ao pé do Taixeto, onde o botaban ou o abandonaban nunha cima. Buscábase eliminar así toda boca improdutiva. Se o neno, ou nena, superaba a proba, era devolto á súa familia. Durante a infancia instruíase especialmente ás amas de cría para que o criasen sen cueiros que constrinxisen o seu crecemento ou debilitasen a súa resistencia ao frío e á calor. Ao neno ensinábaselle a evitar toda clase de mimos, caprichos ou perrenchas, e debía afacerse a estar só e a non temer á escuridade. Era tamén costume bañalos con viño, pois existía a crenza (así o afirma o mesmo Aristóteles) de que provocaba convulsións, facendo que as naturezas enfermizas sucumbisen enseguida e robustecendo, en cambio, as sas. Crenza posibelmente debida a que, naquela época, o viño se enriquecía con drogas alucinóxenas capaces de provocar a morte por sobredose. As amas de cría espartanas chegaron a gozar de fama nalgunhas rexións de Grecia. Espartana era, por exemplo, Amicla, a que criou ao ateniense Alcibíades.

Desde o sete até os vinte anos de idade

Aos sete anos, os nenos espartanos abandonaban a súa casa e quedaban baixo a autoridade dun titor, maxistrado especializado que supervisaba a educación. Integrábanse nunha agelé, especie de unidade militar infantil, baixo o mando dun raparigo maior, o irén (de dezanove anos cumpridos). Aprendían entón a ler e a escribir (segundo Plutarco, este aspecto reducíase ao mínimo indispensábel), así como a cantar (principalmente as elexías de Tirteo, que servían como cantos de marcha). Pero o esencial da súa formación consistía en endurecelos fisicamente por medio da loita e o atletismo, e en aprender o manexo das armas, a marchar en formación e, por riba de todo, a obedecer cegamente aos seus superiores e buscar sempre o ben da cidade. Plutarco exprésao así: "Licurgo afixo aos cidadáns a non saber vivir sós, a estar sempre, como as abellas, unidos polo ben público ao redor dos seus xefes" (Vida de Licurgo).

O Estado asume a tutela até os vinte anos. Durante a infancia, toda a énfase ponse no rigor e a disciplina. Estes dous principios son a quintaesencia do espartano. Aos nenos córtaselles o pelo ao cero (máis tarde, cando sexan efebos, levarano longo e ben coidado), van habitualmente descalzos e cara aos doce anos só se lles permite xa un himatión (manto de la dunha peza) ao ano e ningún quitón (a habitual túnica curta, atada sobre os ombreiros). De feito, a maior parte do tempo —no ximnasio, nos seus xogos— van espidos e sucios, porque raramente se lles permitía bañarse. As racións de comida redúcense ao mínimo imprescindíbel, o que os obriga a roubar se queren evitar a fame ou así llo manda o seu irén (e, de ser sorprendidos, castígaselles severamente non polo roubo mesmo, senón pola súa torpeza ao cometelo). Dormen nun leito de canas recollidas no Eurotas, que deben cortar a man eles mesmos, sen ferramentas de ningunha clase. A pesar de todo, os nenos e mozos contan con servidores que os atenden, salvo durante a Krypteia. Ao converterse en efebos (cara aos quince anos) deixábanse o cabelo longo propio dos soldados, limpo e perfumado, en honra da opinión atribuída a Licurgo, para quen a melena facía aos guapos máis apostos e aos feos máis temíbeis.

A esmerada atención que en Atenas e outras cidades gregas se prodigaba á educación retórica, en Esparta estaba orientada a formar na máxima economía expresiva, até o punto de facer proverbial a concisión espartana ao falar (laconismo). Esperábase do mozo que chegase a expresar as súas ideas con solidez, pero de forma breve e mordaz, á vez que con graza.

Toda a cidade vela pola disciplina dos mozos. Calquera cidadán ou compañeiro de máis idade pode rifar aos nenos ou sancionalos con castigos físicos: facelos pasar fame, morderlles o polgar, azoutalos, etc. Esta dureza, lonxe de ser herdanza de Licurgo, irá incrementándose ao longo dos séculos de maneira completamente inconexa coas auténticas necesidades militares da cidade. Así, durante a Pax Romana, cando Esparta se converteu nunha poboación sen importancia da provincia de Acaia, as cerimonias a maneira de novatadas no santuario de Artemisa Ortia (combates rituais disputándose pilas de queixos colocados sobre os altares) convértense no sádico ritual da dimastígosis, na que flaxelan aos nenos, espidos e ao sol, mesmo até a morte, ante as ávidas miradas dos espectadores, vindos de toda Grecia.

Durante a adolescencia, ponse especial énfase no aidós ("pudor", "decencia"). Na primeira idade adulta insistirase de modo particular na emulación e a competencia, principalmente para chegar a ser un dos "Hippeis". A partir dos vinte anos, os mozos espartanos seguen vivindo nun réxime de cuartel e forman os grupos de sfareis (xogadores de pelota).

Todo este adestramento fai dos espartanos os soldados máis temidos de Grecia e figuran, probabelmente, entre os mellores combatentes da Antigüidade.

Para adestrar o físico, á parte dos castigos e prácticas comentadas con anterioridade, o máis frecuente era mallalos. O lugar de apaleamento atopábase situado nun bosque —nun sitio un pouco apartado— pero ao que podía acceder calquera cidadán de Esparta. O primeiro que se facía era escoller unha árbore vigorosa e robusta, á cal lle enganchaban unha cadea —no tronco— e a esta un pau. O que facía o raparigo era agarrar este pau mentres outros dous dos seus compañeiros mallaban nel. Esta acción levábase a cabo con varas de bambú, posto que doía, picaba e desgarraba a pel. Por se o raparigo caía de esgotamento ou de dor había outros dous compañeiros que se encargaban de levantalo para que puidesen seguir mallando nel.

A finalidade deste exercicio era, para o que mallaban, aprender a aguantar e soportar mellor a dor. Para os que golpeaban, era non deterse nin vacilar no ataque aínda cando sentía a terríbel dor que estaba a sufrir o inimigo. Por último, para os que suxeitaban, a finalidade era que aínda que visen sufrir ou mesmo morrer os seus compañeiros en combate non vacilasen e continuasen coa misión que lles foi encomendada polos seus superiores.

Esta práctica non se realizaba como castigo, senón que se facía de forma aleatoria entre os compoñentes do campamento. Aínda que este tamén era o castigo que recibían os raparigos aos que se sorprendía roubando.

Cando o que estaba a recibir o castigo tiña o corpo consumido era retirado, pero a non ser que se atopase moi ferido non se lle curaban as feridas. Había casos de mozos tan arrogantes que por non sucumbir á dor e por non caer aos pés dos seus compañeiros preferían morrer. Os seus catro compañeiros —os que mallaban e os que suxeitaban— non podían interromper a cerimonia, tan só podían aconsellar ao seu compañeiro que se soltase. Pero se este decidía non facelo proseguíase coa cerimonia até arrebatarlle a vida.

Véxase tamén

Bibliografía

• CARTLEDGE, Paul: Sparta and Lakonia. A Rexional History 1300-362 B.C., segunda ed., Londres/Nova York, Routledge, 2002.
• CHRIMES, K.T.: Ancient Sparta, Mánchester, 1949.
• FORNIS, C., Esparta. Historia, sociedad y cultura de un mito historiográfico, Barcelona, Crítica, 2003.
• JANNI, P., La cultura di Sparta arcaica, Ricerche, II, Roma, 1970.
• JEANMAIRE, Henri: Couroi et Courètes: essai sur l'éducation spartiate et sur les rites d'adolescence dans l'Antiquité hellénique,Lille, Bibliothèque universitaire, 1939.
• LEVI, Mario A.: Quatro studi spartani e altri scritti..., Milán, 1967
• LÉVY, Edmond: Sparte: histoire politique et sociale jusqu’à a conquête romaine, Seuil, col. « Points Histoire», París, 2003
• MARROU, Henri-Irénée: Histoire de l'éducation dans l'Antiquité, t.I (« Le monde grec»), Seuil, col. « Points Histoire», París, 1ª edición 1948.
• MICHELL, H. Sparta, Cambridge, 1965
• RAWSON, Elizabeth: The Spartan Tradition in European Thought, Oxford, 1969.

Ligazóns externas

• Thomas R. Martin: An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander (Panorama da historia da Grecia Antiga desde a época micénica até a de Alejandro); texto inglés, con índice electrónico, no Proxecto Perseus.
  • Véxanse este apartado e o seguinte: The Existence of Spartan Boys (A vida dos mozos varóns espartanos).

Outros artigos

• Exército espartano
• Historia de Esparta.
• Paideia.
• Pederastia espartana.
• Sissitia.