Saltar ao contido

Civilización Caral-Supe

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Modelo:Xeografía físicaCivilización Caral-Supe
Imaxe
Tipocultura arqueolóxica
civilización Editar o valor en Wikidata
Localización
División administrativaPerú Editar o valor en Wikidata
Reconstrución dunha das pirámides de Aspero

A civilización Caral ou civilización Caral-Supe era unha sociedade complexa da América precolombiana que comprendía ata trinta grandes centros de poboación na actual rexión de Norte Chico no litoral norte-central de Perú. A civilización floreceu entre o cuarto e o segundo milenio antes de Cristo, coa formación da primeira cidade datada ao redor do 3500 a.C., en Huaricanga, na zona do río Fortaleza.[1] É a partir do 3100 a.C. que o asentamento humano a gran escala e a construción comunal fanse evidentes, [2] que durou ata un período de declive arredor do 1800 a.C. Dende principios do século XXI, estableceuse como a civilización máis antiga coñecida nas Américas.

Esta civilización floreceu ao longo de tres ríos, o Fortaleza, o Pativilca e o Supe. Estes vales fluviais teñen cada un grandes agrupacións de sitios arqueolóxicos. Máis ao sur, hai varios sitios asociados ao longo do río Huaura.[3] O nome Caral-Supe, deriva da cidade de Caral[4] no Val do Supe, un grande e ben estudado xacemento do Norte Chico. A complexa sociedade en Norte Chico xurdiu un milenio despois de Sumeria] en Mesopotamia, foi contemporánea coas pirámides exipcias e foi anterior a Olmeca en Mesoamérica en case dous milenios.

Na nomenclatura arqueolóxica, Caral é unha cultura pre-olería do precolombiano arcaico tardío. Carecía completamente de olería e aparentemente non tiña arte visual. O logro máis impresionante da civilización foi a súa arquitectura monumental, incluíndo grandes obras de terra montículo de plataforma e prazas circulares. As evidencias arqueolóxicas suxiren o uso da tecnoloxía téxtil e, posiblemente, o culto a símbolos de deuses comúns, os cales repítense nas culturas precolombinas andinas. Se supón que se necesitou un goberno sofisticado para xestionar a antiga caral. Quedan pendentes cuestións sobre a súa organización, especialmente a influencia dos recursos alimentarios na política.

Os arqueólogos saben destes antigos sitios naa zona dende polo menos os anos 40. Os primeiros traballos foron en Aspero na costa, un sitio identificado xa en 1905,[5] e despois en Caral, máis cara ao interior. A finais dos noventa, os arqueólogos peruanos, dirixidos por Ruth Shady, proporcionaron a primeira documentación extensa da civilización con traballo en Caral.[6] Un artigo de 2001 en Science, que ofrece datos sobre a investigación Caral,[7] e un artigo de 2004 en Nature, describe o traballo de campo e a datación por radiocarbono nunha área máis ampla,[2] revelou a iportancia da cultura Caral e provocou un interese xeneralizado.[8]

Historia e xeografía

[editar | editar a fonte]
Restos de estruturas de montículo en plataforma Caral

A datación dos sitios de Caral retrocedeu a data estimada de inicio de sociedades complexas na rexión peruana en máis de mil anos. A cultura Chavín, cara ao 900 aC, era considerada desde hai tempo a primeira civilización da zona. Aínda se cita regularmente como tal en obras xerais.[9][10]

O descubrimento de Caral tamén apartou o foco da investigación lonxe das áreas das terras altas dos Andes e das terras baixas adxacentes ás montañas (onde os Chavín, e máis tarde os [Inca]], tiñan os seus centros máis importantes) ao litoral peruano ou rexións costeiras. Caral sitúase na zona centro-norte da costa, aproximadamente entre 150 e 200 km ao norte de Lima, delimitada polo Val de Lurín polo sur e o val de Casma polo norte. Comprende catro vales costeiros: os de Huaura, Supe, Pativilca, Fortaleza, os sitios coñecidos concéntranse nos últimos tres, que comparten unha chaira costeira común. Os tres principais vales abarcan só 1.800 km² e as investigacións subliñaron a densidade dos núcleos de poboación.[11]

O litoral peruano parece un candidato "improbable, incluso aberrante" para o desenvolvemento "prístino" da civilización, en comparación con outros centros mundiais.[1] É extremadamente árido, delimitado por dúas sombras de choiva (causadas polos Andes ao leste e os ventos alisos do Océano Pacífico ao oeste). A rexión está salpicada por máis de 50 ríos que levan o desxeo andino. O desenvolvemento dun regadio xeneral a partir destas fontes de auga considérase decisivo na aparición de Caral,[12][13] xa que toda a arquitectura monumental en varios sitios atopouse preto das canles de rego.

A datación por radiocarbono de Jonathan Haas et al., descubriron que 10 de 95 mostras tomadas nas áreas de Pativilca e Fortaleza datan de antes do 3500 a.C, a máis antiga, que data do 9210 a.C., proporciona unha "indicación limitada" de asentamento humano durante a era Arcaica Temperá Precolombiana. Dúas datas do 3700 a.C. están asociadas á arquitectura comunal, pero é probable que sexan anómalas. É a partir do 3200 a.C. que o asentamento humano a gran escala e a construción comunal son claramente evidentes.[2] Mann, nun estudo da literatura en 2005, suxire "algo antes do 3200 a.C., e posiblemente antes do 3500 a.C." como data de inicio do período formativo de Caral. Observa que a data máis antiga asociada con seguridade a unha cidade é o 3500 a.C., en Huaricanga, na zona norte de Fortaleza, baseándose nas datas de Haas.[1]

As primeiras datas do terceiro milenio de Haas suxiren que o desenvolvemento de sitios costeiros e interiores produciuse en paralelo. Pero, entre o 2500 e o 2000 a C., durante o período de maior expansión, a poboación e o desenvolvemento mudáronse de xeito decisivo cara aos sitios interiores. Aparentemente, todo o desenvolvemento ocorreu en grandes sitios interiores como Caral, aínda que dependían dos peixes e mariscos da costa.[2] O pico nas datas está en concordancia coas datas de Shady en Caral, que mostran a súa habitación desde o 2627 a.C. ata o 2020 a.C. [7] Non obstante, continúan discutíndose os sitios costeiros e interiores desenvolvidos en tándem (ver sección seguinte).

Ao redor do 1800 a.C, a civilización Caral comezou a declinar, con centros máis potentes que apareceron ao sur e ao norte pola costa e ao leste dentro do cinto dos Andes. O éxito de Caral na agricultura baseada no rego puido contribuír a que se eclipsara. O profesor de antropoloxía Winifred Creamer de Universidade do Norte de Illinois sinala que "cando esta civilización está en declive, empezamos a atopar extensos canais máis ao norte. A xente mudábase cara a terreos máis fértiles levándose con eles o coñecemento do rego".[12] Pasarian mil anos antes do nacemento da próxima gran cultura peruana, a Chavín.


Panorámica de Caral

Panorámica de Caral


Ligazóns xeográficas

[editar | editar a fonte]

Os arqueólogos observaron ligazóns culturais coas zonas altas. En particular, suxeriron as ligazóns coa tradición relixiosa de Kotosh.

Numerosas características arquitectónicas atopadas entre os asentamentos de Supe, incluídos cortes circulares subterráneos, pirámides escalonadas e plataformas secuenciais, así como restos materiais e as súas implicacións culturais, escavados en Aspero e nos sitios do val que estamos cavando (Caral, Chupacigarro, Lurihuasi, Miraya), compártense con outros asentamentos da zona que participaron no que se coñece como a tradición relixiosa Kotosh.[14][15] O máis específico entre estas características son salas con bancos e fogares con conductos de ventilación subterráneos, nichos de parede, contas biconvexas, frautas musicais etc.[16]

 

Costa marítima e interior agrícola

[editar | editar a fonte]

Continúa a investigación en Caral con moitas preguntas sen resolver. O debate continúa sobre dúas cuestións relacionadas: o grao en que o florecemento de Caral se baseou nos recursos alimentarios marítimos e a relación exacta que isto implica entre os sitios costeiros e interiores.[note 1]

Dieta confirmada

[editar | editar a fonte]

Suxeríuse un esquema amplo na dieta de Caral Supe. En Caral, as plantas domesticadas comestibles notadas por Shady son cabazas, fabas, lúcuma, goiaba, pacay (Inga feuillei) e batata.[7] Haas et al observaron os mesmos alimentos na súa investigación máis ao norte, mentres que engadiron aguacate e canna. En 2013, Haas et al documentaron tamén boas evidencias de millo. (ver a continuación).[17]

Houbo tamén un importante compoñente de marisco nos sitios costeiros e no interior. Shady sinala que "os restos de animais son case exclusivamente mariños" en Caral, incluíndo ameixas e mexillóns e grandes cantidades de anchoas e sardiñas. [7] Que as anchoas chegaron ao interior está claro,[1] aínda que Haas suxire que "o marisco [que incluiría ameixas e mexillóns], mamíferos mariños, e algas mariñas non parecen ser porcións significativas da dieta no interior, nos sitios non marítimos". [11]

Teoría dunha base marítima para a civilización andina

[editar | editar a fonte]
A xente da civilización Caral usou vértebras da balea azul como mesos

O papel do marisco na dieta de Caral Supe suscitou un debate. Moitos primeiros traballos de campo fixéronse na rexión de Aspero na costa, antes de que se realizase o alcance completo e a interconexión dos diversos sitios da civilización. Nun artigo de 1973, Michael E. Moseley sostiña que unha economía de subsistencia marítima (marisco) fora a base da sociedade e o seu florecemento notablemente temperá,[5] unha teoría elaborada máis tarde como "fundamento marítimo da civilización andina" (MFAC).[18][19] Tamén confirmou unha falta de olería observada anteriormente en Aspero, e deduciu que os "montículos" no sitio constituían os restos de monticulos de plataforma artificiais.

Esta tese dunha fundación de base marítima foi contraria ao consenso académico xeral de que o ascenso da civilización se baseou nunha agricultura intensiva, especialmente de polo menos un cereal. Durante moito tempo a produción de excedentes agrícolas era imprescindible para promover a densidade de poboación e a aparición dunha sociedade complexa. As ideas de Moseley foron debatidas e impugnadas (por exemplo, que os restos marítimos e a súa contribución calórica sobreestimáronse)[20] pero consideráronse certos no resumo da literatura de Mann en 2005.

A concorrencia coa hipótese de subsistencia marítima, era o dominio implícito dos sitios costeiros sobre outros sitios interiores. Esta idea foi rexeitada pola constatación da magnitude de Caral, un xacemento interior. Complementario ao artigo de Shady do 1997 que cita Caral, unha reportaxe de 2001 de ( Science) destacou o dominio da agricultura e tamén suxeriu que Caral era o máis antigo centro urbano no Perú (e de toda América). Desaprobou a idea de que a civilización comezara adxacente á costa e logo movérase cara ao interior. Citouse a un arqueólogo que suxeriu que "en lugar de antecedentes costeiros a xacementos interiores monumentais, o que temos agora son aldeas satélites costeiras a monumentais sitios interiores". [13]

Estas afirmacións foron rapidamente contestadas por Sandweiss e Moseley, que observaron que Caral, aínda que é o sitio preceramico máis grande e complexo, non é o máis antigo. Admitiron a importancia da agricultura para a industria e para aumentar a dieta, ao tempo que afirmaron "o papel formativo dos recursos mariños na civilización andina temperá".[21] Os estudosos agora están de acordo en que os sitios interiores tiñan poboacións significativamente maiores e que había "moita máis xente ao longo dos catro ríos que na costa polo que tiveron que ser dominantes".[1]

A pregunta que queda é cal das áreas desenvolveuse primeiro e creou un modelo para o seu desenvolvemento posterior.[22] Haas rexeita a suxestión de que o desenvolvemento marítimo en sitios inmediatamente lindantes á costa fose inicial, apuntando a un desenvolvemento contemporáneo baseado na súa datación.[2] Moseley segue convencido de que Aspero, na costa, é o sitio máis antigo e que a súa subsistencia marítima serviu de base para a civilización.[1][21]

Algodón e fonte de alimentos

[editar | editar a fonte]

O algodón (da especie Gossypium barbadense) proporcionou probablemente a base do dominio do interior sobre a costa (tanto se o desenvolvemento foi anterior, posterior ou contemporáneo).[1][11] Aínda que non é comestible, foi o produto máis importante do regadio en Caral, vital para a produción de redes de pesca (que á súa vez proporcionaron recursos marítimos) así como para textís e tecnoloxía téxtil. Haas sinala que "o control sobre o algodón permitiu que unha elite gobernante puidese obter beneficios do pano para roupa, bolsos, envoltorios e adornos".[11] Está disposto a admitir un dilema de dependencia mutua: "Os residentes prehistóricos de Caral Supe necesitaban os recursos piscícolas para obter as súas proteínas e os pescadores necesitaban o algodón para facer as redes para coller o peixe."[11] Polo tanto identificar o algodón como un recurso vital producido no interior non resolve por si só a cuestión de se os sitios do interior eran a orixe dos costeiros, ou viceversa. Moseley sostén que os sitios marítimos exitosos se terían desprazado cara ao interior para atopar algodón.[1] A relación exacta entre os recursos alimentarios e a organización política segue sen estar resolta.

O desenvolvemento de Caral é especialmente notable pola ausencia aparente dun alimento básico. Non obstante, os estudos recentes cuestiona isto cada vez máis e apuntan ó millo como a columna vertebral dietética desta e das civilizacións precolombianas posteriores.[23] Moseley atopou un pequeno número de mazorcas de millo en 1973 en Aspero (tamén se pode ver no traballo do sitio nos anos 40 e 50)[5] pero desde entón chamou o achado "problemático".[21] Non obstante, apareceron probas crecentes sobre a importancia do millo neste período:

As probas arqueolóxicas en varios sitios da rexión de Caral Supe na costa norte central proporcionan unha ampla gama de datos empíricos sobre a produción, procesamento e consumo de millo. Os novos datos extraídos de coprólitos, rexistros de polen e residuos de ferramentas de pedra, combinados con 126 datas de radiocarbono, demostran que o millo foi moi cultivado, se procesou intensamente e constituíu un compoñente primario da dieta durante todo o período comprendido entre o 3000 e o 1800 a.C.[17]

Organización social

[editar | editar a fonte]
Base das pirámides de Caral

Goberno

[editar | editar a fonte]
Restos das dúas pirámides principais de Caral no árido val de Supe
Monólito en Caral
Altar do Santo Lume, encima do Templo Mayor

Os caziques de Caral eran "case certamente teocráticos, aínda que non de maneira brutal", segundo Mann. As áreas de construción mostran posibles evidencias de festas, que incluirían música e probablemente alcohol, o que suxire unha elite capaz de mobilizar e recompensar á poboación.[1] O grao de autoridade centralizada é difícil de determinar, pero os patróns de construción arquitectónica son indicativos dunha elite que, polo menos nalgúns lugares nalgúns momentos, desempeñaba un poder considerable, mentres que algunha da arquitectura monumental foi construída de xeito incremental, outros edificios, como os dous principais montículos de plataforma en Caral,[7] parece que se construíron nunha ou dúas intensas fases de construción.[11] Como proba adicional do control centralizado, Haas sinala restos de almacéns de grandes pedras atopados en Upaca, en Pativilca, como emblemáticos. de autoridades capaces de controlar recursos vitais como o algodón.[1]

Haas suxire que os patróns de mobilización laboral revelados pola evidencia arqueolóxica apuntan a unha emerxencia única do goberno humano, un dos dous ao lado de Sumer (ou tres, se se inclúe Mesoamérica como caso separado). Aínda que noutros casos, a idea de goberno tería sido tomada en préstamo ou copiada, neste pequeno grupo, o goberno foi inventado . Outros arqueólogos rexeitaron tales afirmacións como hiperbólicas. [1]

Ao explorar a base dun posible goberno, Haas suxire tres amplas bases de poder para sociedades complexas temperás:

  • económico,
  • ideoloxía, e
  • físico.

Atopa os dous primeiros presentes no antigo Norte Chico.

Económico

[editar | editar a fonte]

A autoridade económica tería descansado sobre o control de algodón e plantas comestibles e as relacións comerciais asociadas, co poder centrado nos xacementos interiores. Haas suxire tentativamente que o alcance desta base de enerxía económica pode ter extensado amplamente: só hai dous sitios de ribeira confirmados no Norte Chico (Aspero e Bandurria) e posiblemente outros dous, pero atopáronse redes de pesca de algodón e plantas domesticadas. a costa peruana. É posible que os principais centros interiores de Norte Chico estivesen no centro dunha ampla rede de comercio rexional centrada nestes recursos. [11]

Descubrir A revista, citando Shady, suxire unha vida comercial rica e variada: "[Caral] exportou os seus propios produtos e os de Aspero a comunidades distantes a cambio de importacións exóticas: Spondylus cunchas da costa do Ecuador, ricas tinturas das terras altas andinas, tabaco alucinóxeno do Amazonas."[24] (Dada a extensión aínda limitada da investigación de Norte Chico, tales reclamacións deberían tratarse circunspectivamente.) Outros informes sobre a obra de Shady indican que Caral comerciaba con comunidades da xungla máis interior e, posiblemente, con xente da zona mdas montañas.[25]

Ideoloxía

[editar | editar a fonte]

O poder ideolóxico dos líderes baseábase no aparente acceso a deidades e ao sobrenatural. [11] A evidencia sobre a relixión do Norte Chico é limitada: unha imaxe do [[deus do persoal], unha figura escabrosa con capucha e colmillos*, atopouse nunha cabaza datada no 2250 a. O Deus Persoal é unha divindade maioritaria das culturas andinas posteriores, e Winifred Creamer suxire atopar puntos para venerar a símbolos comúns dos deuses.[26][27] Do mesmo xeito que ocorreu con outras investigacións realizadas en Norte Chico, outros investigadores discutiron a natureza e importancia do achado.[note 2]

O acto de construción e mantemento arquitectónico tamén puido ser unha experiencia espiritual ou relixiosa: un proceso de exaltación e cerimonia comunitaria. [22] Shady chamou a Caral "a cidade sagrada" (la ciudad sagrada < ref name = Shady1997 />): o foco socioeconómico e político estaba nos templos, que periódicamente remodelábanse, con importantes queimaduras asociadas á remodelación.[28]

Notas

[editar | editar a fonte]
  1. ↑ "Interior" non se refire aquí ao interior montañoso do Perú propiamente dito. Todos os sitios de Caral Supe están preto da costa, a menos de 100 km (62 mi) da costa de dentro do litoral peruano (Caral esta a 23 km [14 mi] terra adentro). Aquí úsase "interior" para contrastar cos sitios que están literalmente pegados ao océano.
  2. ↑ Krysztof Makowski, segundo informou Mann ( 1491), suxire que hai poucas evidencias de que as civilizacións andinas adorasen a unha deidade global. A figura puido ser tallada por unha civilización posterior nunha antiga cabaza, xa que se atopou en estratos datados entre o 900 e o 1300 d.C.
Referencias
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Mann, Charles C. (2006) [2005]. 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus. Vintage Books. pp. 199–212. ISBN 1-4000-3205-9. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Haas, Jonathan; Winifred Creamer; Alvaro Ruiz (23 December 2004). "Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru". Nature 432 (7020): 1020–1023. PMID 15616561. doi:10.1038/nature03146. 
  3. ↑ "detailed map of Norte Chico sites". 
  4. ↑ "Sacred City of Caral-Supe". UNESCO. Consultado o 2011-06-09. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Moseley, Michael E.; Gordon R. Willey (1973). "Aspero, Peru: A Reexamination of the Site and Its Implications". American Antiquity (Society for American Archaeology) 38 (4): 452–468. JSTOR 279151. doi:10.2307/279151.  "Vemos o sitio como un" punto álxido "dunha economía esencialmente non agrícola. A subsistencia seguía sendo, basicamente, do mar. Pero tal subsistencia permitiu un estilo de vida sedentario, con comunidades de tamaño apreciable."
  6. ↑ Shady Solís, Ruth Martha (1997). La ciudad sagrada de Caral-Supe en los albores de la civilización en el Perú (en castelán). Lima: UNMSM, Fondo Editorial. Consultado o 2007-03-03. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Shady Solis, Ruth; Jonathan Haas; Winifred Creamer (27 April 2001). "Dating Caral, a Preceramic Site in the Supe Valley on the Central Coast of Peru". Science 292 (5517): 723–726. PMID 11326098. doi:10.1126/science.1059519. 
  8. ↑ See CNN, for instance. Given the tentative nature of much research surrounding Norte Chico, readers should be cautious of claims in general news sources.
  9. ↑ "History of Peru". HISTORYWORLD. Arquivado dende o orixinal o 07 de febreiro de 2019. Consultado o 2007-01-31. 
  10. ↑ Roberts, J.M. (2004). The New Penguin History of the World (Fourth ed.). London: Penguin Books. pp. 153. [As Américas] están milenios por detrás no desenvolvemento da civilización en outros lugares, calqueraque sexa a causa.  "O atraso implicito parece refutado por Caral Supe, no seu traballo, Mann é moi crítico coa falta de atención desde sempre á América precolombiana."
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Haas, Jonathan; Winifred Creamer; Alvaro Ruiz (2005). "Power and the Emergence of Complex Polities in the Peruvian Preceramic". Archeological Papers of the American Anthropological Association 14 (1): 37–52. doi:10.1525/ap3a.2004.14.037. 
  12. ↑ 12,0 12,1 "Archaeologists shed new light on Americas' earliest known civilization" (Nota de prensa). Northern Illinois University. 2004-12-22. Arquivado dende o orixinal o 09 de febreiro de 2007. Consultado o 2007-02-01. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Pringle, Heather (2001-04-27). "The First Urban Center in the Americas". Science 292 (5517): 621. PMID 11330310. doi:10.1126/science.292.5517.621. "A afirmanación de Science na columna 'News of the Week' que Caral é o centro urbano máis antigo das Américas é altamente incerto."
  14. ↑ Burger, Richard and Lucy Salazar-Burger, 1980, Ritual and religion at Huaricoto. Archaeology 33 (6): 26–32
  15. ↑ Lucy Salazar-Burger, 1985, The early ceremonial center of Huaricoto. In Early Ceremonial Architecture in the Andes, edited by Christopher B. Donnan, pp. 111–138. Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C.
  16. ↑ Ruth Shady Solis (2006), America’s First City? The Case of Late Archaic Caral Arquivado 20 de setembro de 2020 en Wayback Machine.
  17. ↑ 17,0 17,1 Haas, J.; Creamer, W.; Huaman Mesia, L.; Goldstein, D.; Reinhard, K.; Rodriguez, C. V. (2013). "Evidence for maize (Zea mays) in the Late Archaic (3000–1800 B.C.) in the Norte Chico region of Peru". Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (13): 4945–9. PMC 3612639. PMID 23440194. doi:10.1073/pnas.1219425110. 
  18. ↑ Moseley, Michael. "The Maritime Foundations of Andean Civilization: An Evolving Hypothesis". The Hall of Ma'at. Arquivado dende o orixinal o 28 de agosto de 2019. Consultado o 2008-06-13. 
  19. ↑ Moseley, Michael (1975). The Maritime Foundations of Andean Civilization. Menlo Park: Cummings. ISBN 0-8465-4800-3. 
  20. ↑ Raymond, J. Scott (1981). "The Maritime Foundations of Andean Civilization: A Reconsideration of the Evidence". American Antiquity (Society for American Archaeology) 46 (4): 806–821. JSTOR 280107. doi:10.2307/280107. 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Sandweiss, Daniel H.; Michael E. Moseley (2001). "Amplifying Importance of New Research in Peru". Science 294 (5547): 1651–1653. PMID 11724063. doi:10.1126/science.294.5547.1651d. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Mann, Charles C. (7 January 2005). "Oldest Civilization in the Americas Revealed". Science 307 (5706): 34–35. PMID 15637250. doi:10.1126/science.307.5706.34. 
  23. ↑ Kinver, Mark (25 de febreiro de 2013). "Maize was key in early Andean civilisation, study shows". BBC News Online. Consultado o 1 de marzo de 2013. 
  24. ↑ Miller, Kenneth (September 2005). "Showdown at the O.K. Caral". Discover 26 (9). Consultado o 2009-10-22. 
  25. ↑ Belsie, Laurent (January 2002). "Civilization lost?". Christian Science Monitor. Consultado o 2007-03-08. 
  26. ↑ Hoag, Hanna (15 April 2003). "Oldest evidence of Andean religion found". Nature News (online). doi:10.1038/news030414-4. 
  27. ↑ Hecht, Jeff (14 de abril de 2003). "America's oldest religious icon revealed". New Scientist (online). Consultado o 2007-02-13. 
  28. ↑ De Bibvirtual / Libros / Arqueologia / ciudad_sagrada / la% 20sociedad% 20de% 20caral% 20supe.htm resumo tres, Shady (1997)

Véxase tamén

[editar | editar a fonte]

Ligazóns externas

[editar | editar a fonte]
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Civilización_Caral-Supe&oldid=6850287»