Diego López de Zúñiga y Velasco

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Diego López.

Diego López de Zúñiga y Velasco
IV Conde de Nieva
Vicerrei do Perú
1561 – 1564
Predecesor	Andrés Hurtado de Mendoza, Virrey del Perú.
Sucesor	Hernando de Saavedra, Presidente da Audiencia.
Nacemento	¿1500? Burgos, España
Falecemento	19 de febreiro de 1564 (64 anos) Cidade dos Reis (Lima), Vicerreinado do Perú.
Predecesor	Francisca de Zúñiga
Sucesor	Antonio de Velasco y Zúñiga
Cónxuxe/s	María Enríquez de Almansa

Diego López de Zúñiga e Velasco nado en Burgos cara ao 1500 e finado en Cidade dos Reis o 19 de febreiro de 1564, foi o IV conde de Nieva e cabaleiro da Orde de Santiago, foi o IV vicerrei do Perú, cargo que exerceu de 1561 ata o seu asasinato ocorrido en 1564, morte que ata hoxe día está tinguida de misterio.

Traxectoria

Fillo de don Antonio de Velasco e Enríquez de Lacarra e de dona Francisca López de Zúñiga, III condesas de Nieva. Desde unha temperá idade iniciouse nos exercicios cabaleirescos, e en harmonía cos designios paternos, contraeu matrimonio en 1522 con dona María Enríquez de Almansa, filla de Francisco Enríquez de Almansa, I marqués de Alcañices, e irmá de Martín Enríquez de Almansa, VI vicerrei do Perú.

Desexoso de facerse méritos, participou á beira de Carlos V na Xornada de Tunisia en 1535, onde foron liberados 20000 prisioneiros cristiáns. Logo continuou na campaña italiana de 1535 a 1536. De volta ás súas posesións de Burgos, alternou a montería coas aventuras galantes e o xogo.

Logo, incorporouse no séquito do infante Filipe (futuro Filipe II) durante o percorrido que este efectuou por Flandres e Alemaña (1548-1550). Cando devandito príncipe subiu ao trono en 1555, foi nomeado Gobernador e Capitán Xeneral de Galicia. Doutro lado obtivo o título de cuarto conde de Nieva de Cameros e correspondéronlle os señoríos de Arnedo, Valverde, San Ascencio, Cerezo e a Torre de Sartaguda.

Elección como vicerrei do Perú

Debido á morte repentina de Diego de Acevedo e Fonseca, quen preparaba a súa viaxe para facerse cargo do Vicerreinado do Perú en substitución do Marqués de Cañete, o rei Filipe II o substituíu polo Conde de Nieva, despachando o día 15 de decembro de 1558 as provisións que o nomeaban como vicerrei, gobernador e capitán do Perú, así como presidente da Real Audiencia de Lima.

Por problemas administrativos atrasouse a súa viaxe ao Perú, ata que ao fin, rodeado dun numeroso grupo de oficiais, deudos e protexidos, partiu o 28 de xaneiro de 1560 desde o porto de Cádiz. Atravesou o istmo de Panamá en maio e tras superar unhas febres tropicais, arribou ao porto de Paita, na costa norte peruana, desde onde seguiu a viaxe a Lima por terra. Fixo a súa entrada oficial na capital do Vicerreinado o 17 de abril de 1561.

O Conde de Nieva distinguiuse polos seus hábitos cortesáns, o seu desidia para atender os negocios públicos e a súa cobiza. Lima transformouse en escenario dunha suntuosa vida cortesá, con cerimonias de espléndido boato, capela musical e lucimento de traxes aparatosos, todo o cal foi regulamentado polo vicerrei mediante ordenanzas. O seu mandato só durou tres anos.

Marco social

O marco social en que se desenvolveu a administración do conde de Nieva está signado pola incerteza e a polémica, que son elementos característicos dos anos 1560 peruanos. É unha época de conmoción nas bases políticas, ideolóxicas e éticas, que promove a procura dun cambio estrutural e dunha mellor harmonía entre as colectividades española e indíxena.

As resonancias de tal incerteza chegaron por certo ata a corte española, determinando o envío de visitadores civís e eclesiásticos ao Perú. Desde o punto de vista historiográfico, resalta esta fase pola calidade dos textos que produciron burócratas, letrados, clérigos ou habitantes simples, obras moi apreciables pola densidade da súa información, o seu rigor analítico e a fondura do seu pensamento. Nesta época pensaron e escribiron, por exemplo, frei Domingo de Santo Tomás e o licenciado Juan Polo de Ondegardo.

O problema da perpetuidade de encoméndalas

O asunto máis importante e complicado co que tivo que enfrontarse o conde de Nieva foi se os indios e as terras podían ser outorgados en perpetuidade aos encomendeiros. Os tres comisarios designados para examinar este problema eran Briviesca de Muñatones, Vargas de Carbajal e Ortega de Melgosa.

Nieva e os comisarios remitiron o 4 de maio de 1562 un informe conclusivo para a Coroa, suscitando a súa proposta achega do controvertido problema. Situados nunha postura intermedia entre ambas causas en xogo –a dos encomendeiros e a dos curacas (caciques)–, aconsellaban facer unha división tripartita do conxunto de repartimentos. Un terzo entregaríase perpetuamente aos beneméritos, aínda que sen goce de xurisdición; outro terzo se daría por unha soa vida, a fin de recompensar aos vasalos leais á Coroa; e o último terzo quedaría en poder da Monarquía. Con todo, as autoridades peninsulares nunca se animaron a outorgar o goce perpetuo das rendas tributarias, pois temían a formación dunha aristocracia indiana ben consolidada, capaz de socavar o seu dominio.

Obras urbanísticas en Lima

O vicerrei López de Zúñiga fixo melloras importantes na disposición urbanística da capital. Mencionaremos as máis importantes:

• Construíronse os primeiros portais da Praza Maior de Lima.
• Adxudicou á cidade o 16 de novembro de 1562 en calidade de –propios– un terreo contiguo ao de palacio no que se formaron tendas e caixóns destinados a converterse en pescaría, bodegos e tabernas.
• Estableceu un primitivo sistema de rede de sumidoiros e de desaugadoiro na capital.
• Expediu un regulamento sobre a plantación de árbores no interior das casas. Foi neses anos en que se plantaron as primeiras oliveiras en Lima.
• Iniciou a obra de dotar á cidade de auga potable traída desde un manancial contiguo, pois ata entón non se usou senón a auga do río. Como a obra demorase moito tempo e non alcanzasen os recursos do erario público para terminala, resolveuse aplicar un imposto sobre as carnes, chamado –imposto da sisa. A auga chegou á fonte da Praza Maior anos despois, cando xa Nieva falecera, e foi todo un acontecemento para a cidade.

Real padroado

Selo postal peruano coa efixie de Diego López de Zúñiga y Velasco.

• Erixiuse un colexio para pícaras pobres baixo a advocación da nosa Señora de Atocha, en 1562, por iniciativa de dona Ana de Solórzano.
• Concluír a edificación da igrexa de San Sebastián en 1562.
• Erixiuse o Hospital de San Lázaro, para a curación dos enfermos de lepra, mal que atacaba principalmente aos escravos negros (1563). Foi Antón Sánchez quen tomou a iniciativa de fundar tan nobre institución, ao comprar uns soares e unha horta na outra banda do río Rímac, no paraxe habitado entón por uns cantos indios mariñeiros, onde resolveu levantar neles unha pequena capela e dúas salas para atender aos enfermos. Dita institución de labor asistencial habería de perdurar ata os días da República.
• Aprobouse o funcionamento do mosteiro da Encarnación, ao que foron trasladadas as beatas agustinas.

Empresas de exploración

• Aínda que fora organizada antes de que asumise o poder o conde de Nieva, debemos mencionar a expedición cara a Omagua e El Dorado comandada por Pedro de Ursúa, quen cruzou o río Amazonas por segunda vez, logo de Orellana. Mais un dos lugartenentes de devandita expedición, o famoso Lope de Aguirre, rebelouse e executou a Ursúa. Aguirre descoñeceu a autoridade de Filipe II e proclamouse –Príncipe da liberdade dos reinos de Terra Firme e provincias de Chile–, pero os seus propios homes desencantados executárono en 1561.
• O 14 de decembro de 1561 o vicerrei ordenou a Gómez de Tordoya explorar o río Ton (hoxe río Madre de Dios, ao oriente do Cuzco), coa misión de conquistar e poboar todas as terras situadas 150 leguas cara a levante. O 24 de decembro enviou en comisión a Juan Neto a conquistar o territorio de Apolobamba, ao oriente do lago de Chucuito (zona montañosa da actual Bolivia). En 1562 enviou a Diego de Alemán ás rexións dos Mojos (N.E. da actual Bolivia) e en 1563 enviou a Melchor Vásquez Dávila ao poboado dos Quijos e Canelos (oriente do actual Ecuador). A Coroa, con todo, en vista do fracaso da expedición de Úrsua, limitou a prerrogativas vicerreinais neste asunto e expediu o 13 de xullo de 1563 unha Ordenanza para limitar a conquistas. A Tordoya revogáronselle os seus poderes, mandándoselle suspender a xornada. En canto a Diego Alemán, tras pasar a cordilleira ao oriente de Cochabamba, veu morrer a mans dos indios e desfíxose a expedición.

Fundación de cidades e vilas

O conde de Nieva continuou a política colonizadora da súa antecesor, o Marqués de Cañete, e ordenou a fundación de novas poboacións en lugares estratéxicos, a xeito de centros de enlaces coas cidades xa existentes. Era tamén un xeito de dar ocupación aos vagos e aos numerosos españois que viñan ao Perú a buscar fortuna. Mencionaremos as principais poboacións que fundou, por intermedio dos seus subordinados:

• A vila de Arnedo, no val de Chancay, a 65 km ao norte de Lima, fundado por Luís Flores nun día non precisado de entre o 15 e 31 de decembro de 1562, seguindo as instrucións do vicerrei cuxo plan era mudar alí a Universidade de San Marcos co fin de illar aos estudantes do ruído da capital. Recibiu o nome de Vila de Arnedo en recordo dun feudo que o vicerrei posuía en España. É a actual cidade de Chancay.
• A vila de Valverde, no val de Ica, fundado polo capitán Jerónimo Luís de CabreraOutra versión atribuía a fundación desta vila a Cristóbal de Valverde, baseándose no nome do poboado, aínda que hoxe xa temos información suficiente para descartala.sobre as ruínas da antiga poboación de Tacaraca no ano de 1563, descoñecéndose o día e o mes (probablemente o 15 de agosto). O seu nome recordaba ao dun pobo español sobre o cal o vicerrei exercía señorío. Moraron alí ao principio 40 veciños. Foi coñecida tamén como vila de San Jerónimo, en honor ao seu fundador. Destruída durante un terremoto ocorrido entre 1568 e 1571, a vila trasladouse ao lugar onde actualmente áchase. É a actual cidade de Ica.
• A vila de Santiago de Miraflores, no val de Saña, 24 leguas ao norte de Trujillo, no camiño cara a San Miguel de Piura, fundada polo capitán Baltasar Rodríguez, o 29 de novembro de 1563. Este poboado, coñecido simplemente como Saña, pronto prosperou e converteuse nun dos principais centros agrícolas e comerciais do vicerreinado, ata a súa desaparición en 1720, por unha inundación.
• A vila de Nieva (actual San Salvador de Jujuy), no norte da Arxentina, que foi incendiada dous anos despois polos indios omaguaca.

Pouco antes do arribo do vicerrei había xa sido fundada a cidade de Santa Cruz de la Sierra, no extremo sur-oriental da Provincia dos Charcas, na actual República de Bolivia. O fundador foi o capitán Ñuflo de Chaves, o día 26 de febreiro de 1561, tras chegar ao mando dunha expedición vinda desde o Paraguai. O conde de Nieva limitouse a impulsar o crecemento do novo poboado, que hoxe é o máis importante de Bolivia.

Auxe mineiro

Baixo o mandato do conde de Nieva foron ditadas ordenanzas para o traballo dos xacementos de prata de Huamanga. O rendemento destas minas, sumadas ás de Potosí, fixo que a Real Facenda experimentase un crecemento sostido: remitiuse á Coroa un total de 684.287 ducados en metais preciosos.

Nesta época tivo tamén lugar o descubrimento de veas de azougue na rexión de Huancavelica (1563), da que existen varias versións. Unha delas di que uns indios de Angaraes, cuxas mulleres usaban o vermellón (mineral que contén azougue) como cosmético, comunicaron ao encomendeiro Amador Cabrera a existencia dun xacemento próximo ás minas de Palca, explotadas polo portugués Pedro de Contreras. A segunda versión refire que en 1563 un indio chamado Gonzalo de Ñahuincopa, curaca do pobo de Acoria, reveloulle a Cabrera a existencia dos xacementos de cinabrio como mostra de gratitude, pois este perdoara ao seu fillo a perda dun chapeu valioso usado durante as festividades do Corpus Christi.

Cabrera presentou a solicitude da concesión mineira polas minas o 1 de xaneiro de 1564, dándolles o nome de –A Descubridora. Logrou a concesión, outorgándolle o dereito de propiedade. A mina pasou a denominarse posteriormente –Todos os Santos– e finalmente –Santa Bárbara–, e foi durante 150 anos a maior produtora de mercurio do mundo.

O azougue foi un metal de suma importancia pois servía para beneficiar de xeito máis proveitosa a prata que se explotaba en Potosí e noutros lugares, mediante a técnica da amálgama. A regulamentación dos labores mineiras e a implantación do sistema da mita daríase algúns anos despois, xa baixo o goberno de Francisco de Toledo.

Descrédito

Nieva adquiriu fama pola súa tendencia a despilfarrar os caudais públicos, polo que o Rei, en 1563, prohibiu aos oficiais reais de Lima que pagasen os libramentos do vicerrei sen previa licenza real. Era tamén amplamente coñecido polos seus constantes actos de infidelidade conxugal (deixara á súa muller en España), o que obrigou a que na Corte emitísese a Real Cédula do 27 de febreiro de 1563, que por primeira vez cominaba a un vicerrei a vivir con «máis recatadamente».

O descrédito deste vicerrei ante o Consello de Indias foi en aumento na medida que se coñeceu que el e o seu fillo Juan recorrían a actos de corrupción e de suborno para incrementar os seus recursos económicos. Sábese que os mellores oficios públicos foron confiados ao séquito de corenta cabaleiros criados que chegaron con este vicerrei de España. Todo iso desatou o odio do grupo de conquistadores e os fillos destes, quen vían ao vicerrei como un advenedizo imbuído de suma arrogancia.

Morte misteriosa

O conde de Nieva e a súa rúbrica, segundo un gravado de Evaristo San Cristóbal, 1891.

A morte do vicerrei tivo lugar no medio de estrañas circunstancias. Sucedeu na madrugada do 19 de febreiro de 1564, e a versión que circulou ao principio foi que faleceu dun fulminante ataque cerebrovascular, que lle sobrevino cando se achaba durmindo no seu leito. Con todo, pronto se soubo que a súa morte non fora natural e circulou a versión de que o atoparon agonizante, esa mesma madrugada, na rúa de Trapitos, próxima ao Palacio Virreinal (hoxe cadra 2 da Avenida Abancay). Segundo esta versión, fora golpeado rudamente logo de deslizarse furtivamente desde o balcón dunha casona mediante unha escala de man, tras haber ter un encontro galante con Catalina López de Zúñiga, esposa de don Rodrigo Manrique de Lara e á vez curmá do vicerrei. Os asasinos serían os criados do esposo burlado, quen o golpearon con pequenos sacos de area ata deixarlle desvanecido. A única testemuña foi un cabaleiro que vivía na beirarrúa da fronte e que nese momento tomaba o fresco no balcón da súa casa (era verán), un tal Pedro Ortiz de Zárate (fillo do oidor da primeira audiencia de Lima), quen enviou aos seus escravos para que pescudasen o que pasaba. Estes recolleron o corpo caído e levárono ante Pedro, quen impactado ao recoñecer ao vicerrei, informou de inmediato aos oidores. Levárono ao seu Palacio e estando aínda case exánime deitárono no seu leito, onde terminou por falecer..

Moitas outras versións xurdiron en torno a esta estraña morte. Pedro de Mexía de Ovando, na súa obra inédita Memorial Político afirmou que a morte do vicerrei foi provocada por un landre ou tumor venéreo que lle deu nos seus xenitais, consecuencia da súa vida libertina, e que a versión dos golpes con saquillos foi un invento para difamarlo. Á marxe de todas as conxecturas que se viñeron tecendo a través dos séculos, é posible afirmar agora que non foi Rodrigo Manrique de Lara o seu asasino, nin por causa da súa esposa Catalina, pois ningún deles estivo no Perú neses días, de acordo ás investigacións feitas polo historiador José Antonio do Busto.

O conde de Nieva foi sepulto provisionalmente na igrexa de San Francisco de Lima. Despois, o seu fillo don Juan de Velasco solicitou permiso ao cabido para extraer o corpo e levarllo a San Juan de Estrela en España. Así se fixo, co beneplácito do Arcebispo Jerónimo de Loayza.

O gobernador Lope García de Castro, quen veu ao Perú a substituír o conde de Nieva (aínda que sen o título de vicerrei), decidiu non continuar coas investigacións iniciadas pola Audiencia de Lima en torno á morte do vicerrei, ao ver que o asunto comprometía non só o prestixio e o nome do mesmo, senón tamén dalgunhas familias poderosas de Lima.

Véxase tamén

Outros artigos

• Real Audiencia de Galicia
• Vicerreinado do Perú

Bibliografía

• Del Busto Duthurburu, José Antonio:

- El conde de Nieva, virrey del Perú'. Lima, Instituto Riva Agüero, 1963.

- Los trece de la fama - Fundadores de ciudades en el Perú (siglo XVI). Lima, Empresa Editora El Comercio, 2011. ISBN 978-612-306-080-0

• Hampe Martínez, Teodoro: La caída del imperio inca y el surgimiento de la colonia. Primer tomo del Compendio histórico del Perú. Editorial Milla Batres. Tercera Edición. Lima, 2005. ISBN 9972-58-108-X
• Inca Garcilaso de la Vega: Historia general del Perú. Tres tomos. Lima, Editorial Universo S.A., 1972.
• Tauro del Pino, Alberto: Enciclopedia Ilustrada del Perú. Tercera Edición. Tomo 11. MEN-OJE. Lima, PEISA, 2001. ISBN 9972-40-160-9
• Vargas Ugarte, Rubén: Historia General del Perú. Tomo II. Editor: Carlos Milla Batres. Lima, Perú, 1981. ISBN 84-499-4813-4
• Varios autores: Grandes Forjadores del Perú. Lima, Lexus Editores, 2000. ISBN 9972-625-50-8
• Varios autores: Historia General de los peruanos. Tomo 2. Obra editada co auspicio do Goberno Revolucionario do Perú. Lima, 1973.

Predecesor: Pedro de Navarra y de la Cueva	Gobernador e Capitán Xeneral do Reino de Galicia 1553-1559	Sucesor: Rodrigo Pacheco Osorio y de Toledo
Predecesor: Andrés Hurtado de Mendoza	Vicerrei do Perú 1561-1564	Sucesor: Hernando de Saavedra Como Presidente da Audiencia