Crioulo caboverdiano

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Crioulo caboverdiano
'kriolu, kriol'
Pronuncia:/kɾiˈolu/, /kɾiˈol/
Falado en: Cabo Verde e en comunidades emigradas en diversos países.
Total de falantes: 926.078[1]
Posición: non está entre as 100 máis faladas
Familia: Linguas Crioulas
 Crioulo de base portuguesa
  Crioulos Afro-portugueses
   Crioulos da Alta-Guiné
    Crioulo caboverdiano
Estatuto oficial
Lingua oficial de: Ningún Estado. Discútese actualmente a súa posíbel oficialización en Cabo Verde.
Regulado por: Dicionarios e Gramáticas
Códigos de lingua
ISO 639-1: --
ISO 639-2: --- (B)cpp (T)
SIL: KEA
Mapa
Status

O caboverdiano é unha lingua crioula de base lexical portuguesa que se fala no arquipélago de Cabo Verde.

O crioulo da illa de Santiago, comunmente coñecido por kriolu ou badiu, fálase na principal illa do arquipélago e é o usado na capital do país, a cidade da Praia. Dentro do crioulo de Santiago é posíbel distinguir aínda entre as variantes rural e urbana, sendo a segunda a que ten maior influencia do portugués contemporáneo.

O crioulo de San Vicente e da "capital cultural de Cabo Verde", Mindelo divulgouse a través dos poemas de Sérgio Frusoni. Polo seu lado, o crioulo da Braba coñécese a través das mornas de Eugénio Tavares, o crioulo de Santo Antón polos contos de Luís Romano de Madeira Melo e o crioulo do Fogo pola colectánea de contos de Clews Parsons.

Orixe[editar | editar a fonte]

O arquipélago de Cabo Verde estaba deshabitado ata que foron poboadas por colonos portugueses a fins do século XV, concretamente en Santiago e Fogo, en 1513 habitaban esas illas 126 homes brancos, 4 mulleres brancas, e 16 mulleres africanas e 16 homes africanos, a fins dese século eran 15.000, nun 80% escravos, unha variedade crioula desenvolveuse moi rapidamente primeiro como un pidgin. As illas de Barlovento poboáronse máis tarde e nelas a proporción de brancos foi maior polo que o produto da crioulización distanciouse en menor grao do superestrato.

Vocabulario[editar | editar a fonte]

No caso do crioulo de Santiago, o único que foi suficientemente estudado, temos que máis do 90% do vocabulario derívase do portugués, sendo o restante de orixe africana. No entanto, a considerábel erosión a que a maioría das palabras foi suxeita e, principalmente, as significativas diferenzas gramaticais tornan extremamente difícil a un falante nativo de portugués estabelecer unha conversación, mesmo básica.

Ortografía[editar | editar a fonte]

Actualmente existe unha convención ortográfica, recoñecida oficialmente polo goberno, chamada ALUPEC que significa "Alfabeto Unificado para a Escrita do Cabo-Verdiano", en crioulo, "Alfabetu Unifikadu pa Skrita di Kabuverdianu", utilizando o alfabeto latino. Ten 23 letras e catro dígrafos: A B S D E F G H I J DJ L LH M N NH N O P K R T U V X TX Z. O ALUPEC representa un compromiso entre unha ortografía fonemática e a ortografía portuguesa utilizada tradicionalmente para escribir o crioulo.

Para superar estes problemas, algúns autores, como Manuel Veiga, defenden un proceso de estandardización dos crioulos do Barlavento en torno da variante de San Vicente e outro proceso de homoxeneización nas illas do Sotavento, tendo o crioulo de Santiago por base. Así sendo, o crioulo cabo-verdiano tería dúas variantes oficiais.

Actualmente só o portugués se ensina nas escolas cabo-verdianas e, como linguas estranxeiras, tamén o francés e o inglés. Un pequeno inquérito estudantil levado a cabo en 2.000 alumnos do 12º ano de catro escolas secundarias públicas de San Vicente e de Santo Antón revelou pouca receptividade ao uso do crioulo nas aulas. A razón principal é que o crioulo é unha lingua de uso privado na vida cotiá. Mais, así que unha conversa se torna formal ou oficial, a lingua portuguesa é sempre a preferida.

Situación actual[editar | editar a fonte]

O caboverdiano foi declarado lingua nacional en 1975 despois da independencia do arquipélago mais malia o crioulo ser a lingua materna de case toda a poboación de Cabo Verde, o portugués aínda é a lingua oficial. Como a lingua portuguesa é utilizada na vida cotiá (na escola, pola administración pública, en actos oficiais etc.) o português e o crioulo viven nun estado de diglosia[2]. En consecuencia desta presenza xeneralizada do português, rexístrase un proceso de descriolización en todas as variantes dos crioulos cabo-verdianos.

Fíxese neste texto ficticio:

Variante de Santiago:
Quêl mudjêr cú quêm m’ encôntra ónti stába priocupáda púrqui êl sqêci dí sês minínus nâ scóla, í cándu êl bâi procurâ-’s êl câ olhâ-’s. Alguêm lembrâ-’l quí sês minínus sâ tâ pricisába dí material pâ úm pesquisa, entõ êl bâi encontrâ-’s nâ biblioteca tâ procúra úqui ês cría. Pâ gradêci â túdu quêm djudâ-’l, êl cumêça tâ fála, tâ flâ cômu êl stába contênti di fúndu di curaçãu.
Variante de São Vicente:
Quêl m’djêr c’ quêm m’ encontrá ônt’ táva priocupáda púrq’ êl sq’cê d’ sês m’nín’s nâ scóla, í cónd’ êl bái procurá-’s êl câ olhá-’s. Alguêm lembrá-’l qu’ sês m’nín’s táva tâ pr’cisá d’ material pâ úm pesquisa, entõ êl bâi encontrá-’s nâ biblioteca tâ procurá úq’ ês cría. Pâ gradecê â túd’ quêm j’dá-’l, êl c’meçá tâ fála, tâ dzê côm’ êl táva contênt’ d’ fúnd’ d’ curaçãu.
Tradución para portugués:
Aquela mulher com quem eu encontrei-me ontem estava preocupada porque ela esqueceu-se das suas crianças na escola, e quando ela foi procurá-las ela não as viu. Alguém lembrou-lhe que as suas crianças estavam a precisar de material para uma pesquisa, então ela foi encontrá-las na biblioteca a procurar o que elas queriam. Para agradecer a todos os que ajudaram-na, ela começou a falar, dizendo como ela estava contente do fundo do coração.

Diferenzas entre os crioulos[editar | editar a fonte]

Crioulo de Santiago Crioulo de São Vicente Crioulo de São Nicolau Crioulo de Santo Antão Crioulo do Fogo Galego
Es fla-m’. [ezflɐ̃] Es dzê-m’. [eʒdzem] Es faló-m’. [ezfɐlɔm] . . Eles dixéronme.
Bu ka ê bunitu. [bukɐebunitu] Bô n’ ê b’nit’. [bonebnit] Bo ka ê b’nit’. [bokɐebnit] Bô n’ê b’nit’. [bonebnit] . Tu non es bonito.
Nau, ka [nɐw] [kɐ] Não, nê, ka [nɐ̃w] [ne] [kɐ] Ka [kɐ] Ên’, nõ, n’ [en] [nõ] [n] . Non
M’ ka sâbi. [ŋˌkɐˈsɐbi] M’ ka sabê. [mˌkɐsaˈbe] M’ ka sabê. [mˌkɐsaˈbe] Mi n’ séb’. [ˌminˈsɛb] . Eu non sei.
Modi ki bu txôma? [mɔdikibuʧomɐ] Manê qu’ê bo nom’? [mɐnekebonom] Qu’manê qu’ê bo nom’? [kmɐnekebonom] Menê qu’ê bo nom’? [menekebonom] Cumodê qu’ê bu nomi? [kumodekebunomi] Como te chamas?
Bu pôdi djudâ-m’? [buˌpodiʤuˈdɐ̃] Bo podê ij’dá-m’? [bopoˌdeiʒˈdam] Bo podê j’dó-m’? [bopoˌdeʒdˈɔm] Bo podê j’dé-m’? [bopoˌdeʒdˈɛm] Bu podê djudâ-m’? [bupoˌdeʤuˈdɐ̃] Podes axudarme?
Djôbi li! [ˈʤobiˌli] Oiá li! [oˈjaˌli] Odjâ li! [oˈʤɐˌli] Oá li! [oˈaˌli] Djobê li! [ʤoˈbeˌli] Olla aquí!
M’ sa ta kánta. [ŋˌsɐtaˈkãtɐ] M’ ti ta kantá. [mˌtitɐkɐ̃ˈta] M’ ta ta kantâ. [mˌtɐtɐkɐ̃ˈtɐ] . M’ sta kantâ. [ŋˌstakɑ̃ˈtɐ] Estou a cantar.
El kánta. [elˈkãtɐ] El kantá. [elkɐ̃ˈta] El kantâ. [elkɐ̃ˈtɐ] . El kantâ. [elkɑ̃ˈtɐ] El/ela cantou.
Mudjêr [muʤeɾ] Am’djêr [amʤeɾ] . Miêr. [mjeɾ] . Muller
Pamodi? [pɐˈmɔdi] ’Mód’ quê? [mɔdˈke] . Pequê? [peˈke] Pamodê? [pɑmɔˈde] Por que?
Skrebi [ˈskɾebi] Skrevê [ʃkɾˈve] . . . Escribir
Góssi [ˈɡɔsi] Grinhassim [ɡɾiɲɐˈsĩ] . . Gossim [ɡoˈsĩ] Agora
Porku [poɾku] Tchuk’ [ʧuk] . . . Porco
Conxi [ˈkõʃi] Conxê [kõˈʃe] . . . Coñecer
Dêxa [ˈdeʃɐ] D’xá [ʧa] . . Dixâ [diˈʃɐ] Deixar
Dixâ-m’ em pás! [diˌʃɐ̃ẽˈpas] D’xá-m’ s’segód’! [ˌʧamsseˈgɔd] . D’xé-m’ s’segód’! [ˌʧɛmsseˈgɔd] . Deixame en paz!
Dóxi [dɔʃi] Doç’ [dos] . . . Doce
Bôta [ˈbotɐ] B’tá [pta] . . Botâ [boˈtɐ] Pór, tirar
Xuju [ʃuʒu] Suj’ [suʒ] . . . Suxo
Ôbi [ˈobi] Uví [uˈvi] . . Ubí [uˈbi] Ouvir
Flâ [flɐ] Dzê [dze] Falâ [fɐlɐ] Dzê [dze] Frâ [fɾɐ] Dicir
Pâpia [ˈpɐpjɐ] Falá [fɐˈla] Papiâ [pɐˈpjɐ] Falá [fɐˈla] Papiâ [pɐˈpjɐ] Falar
Kulpa [kulpɐ] Kulpa [kulpɐ] . . Kurpa [kuɾpɐ] Culpa
Nhôs amigu [ɲozɐmigu] B’zôt’ amig’ [bzotɐmiɡ] . B’zôt’ emig’ [bzotemiɡ] . O voso amigo
Bira [ˈbiɾɐ] V’rá [vɾa] . . Birâ [biˈɾɐ] Virar
Sukuru [sukuru] Skur’ [ʃkur] . . . Escuro
Karu [kaɾu] Kórr’ [kɔʀ] . . Karru [karu] "Carro" (automóbil)

Notas[editar | editar a fonte]

  1. Ethnologue
  2. Duarte, D. A. (1998)

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

  • Quint, Nicolas (2001). "Vowels as a morphological tool in Santiago Creole Portuguese (Cape Verde)". Journal of African Languages and Linguistics (JALL), Leiden, 22 (1): 69–80. (require subscrición (?)). 
  • Os dialectos românicos ou neo-latinos na África, Ásia e América (F. Adolpho Coelho – 1880; capítulo 1: "Crioulo da Ilha de Santiago")
  • O crioulo de Cabo Verde. Breves estudos sobre o crioulo das ilhas de Cabo Verde (Joaquim Vieira Botelho da Costa & Custódio José Duarte - 1886)
  • Dialectos crioulos-portugueses. Apontamentos para a gramática do crioulo que se fala na ilha de Santiago de Cabo Verde (A. de Paula Brito - 1887)
  • Folk-Lore from the Cape Verde Islands (Parsons, Elsie Clews - 1923: Contos de Cabo Verde; livro 1: em inglês, livro 2 em crioulo do Fogo)
  • O dialecto crioulo de Cabo Verde (Silva, Baltasar Lopes da - 1957)
  • Cabo Verde. Contribuição para o estudo do dialecto falado no seu arquipélago (Dulce Almada Duarte - 1961)
  • Renascença de uma civilização no Atlântico médio (Luís Romano de Madeira Melo, 1967: Colectânea de poemas e de novelas em português e em crioulo de Santo Antão)
  • O dialecto crioulo-Léxico do dialecto crioulo do Arquipélago de Cabo Verde (Fernandes, Armando Napoleão Rodrigues - 1969)
  • Negrume/Lzimparin (Luís Romano de Madeira Melo - 1973: Contos em crioulo de Santo Antão com tradução portuguesa)
  • "Textos crioulos cabo-verdianos" – crioulo de São Vicente -(Sérgio Frusoni in Miscelânea luso-africana - 1975 coord. Marius F. Valkhoff)
  • Vangêle contód d'nôs móda (Sérgio Frusoni: Fogo - 1979; Novo Testamento - crioulo de São Vicente)
  • A linguistic approach to the Capeverdean language (Macedo, Donaldo Pereira - 1979)
  • O crioulo de Cabo Verde - surto e expansão (Carreira, António - 1982)
  • Left-dislocation and topicalization in Capeverdean creole (Braga, Maria Luiza: Ph.D. Dissertation, University of Pennsylvania - 1982; Exemplos em crioulo de São Vicente)
  • Variation and change in the verbal system of Capeverdean crioulo (Silva, Izione Santos -1985: Análise da fonologia cabo-verdiana)
  • Bilinguismo ou Diglossia (Duarte, Dulce Almada - 1998)
  • O crioulo da ilha de S. Nicolau de Cabo Verde (Eduardo Augusto Cardoso - 1989)
  • Kabuverdianu: Elementaria seiner TMA-Morphosyntax im lusokreolischen Vergleich (Thiele, Petra. Kabuverdianu: 1991)
  • A Poética de Sérgio Frusoni - uma leitura antropológica (Mesquitela Lima: Lisboa - 1992: poemas em crioulo de São Vicente)
  • "O princípio da parcimónia em crioulo de Cabo Verde" (Pereira, Dulce - 1992: in Actas do II. Colóquio sobre Crioulos de base lexical portuguesa, pp. 141–151)
  • O crioulo de Cabo Verde: Introdução à gramática (Manuel Veiga - 1995; crioulo de Santiago e de São Vicente)
  • Le créole du Cap-Vert. Etude grammaticale descriptive et contrastive (Manuel Veiga - 2000; exemplos em crioulo de São Vicente e de Santiago)
  • Le Cap-Verdien: Origines et devenir d'une langue métisse (Nicolas Quint - 2000)
  • Grammaire de la langue cap-verdienne: Étude descriptive et compréhensive du créole afro-portugais des Iles du Cap-Vert (Nicolas Quint, 2000)
  • Dictionnaire Cap-Verdien/français (Nicolas Quint, 2000: Crioulo de Santiago)
  • Dicionário do Crioulo da Ilha de Santiago - Alemão (ed. por Jürgen Lang: Tübingen 2002)
  • The syntax of Cape Verdean Creole. The Sotavento Varieties (Baptista, Marlyse - 2002)
  • Dicionário Prático Português Cabo-verdiano - Variante de Santiago (M. Mendes, N. Quint, F. Ragageles, A. Semedo: 2002)
  • O Cabo-verdiano em 45 Lições (Manuel Veiga, 2002: Crioulo de Santiago e de São Vicente)
  • Parlons capverdien : Langue et culture (Nicolas Quint, Aires Semedo, 2003: Crioulo de Santiago e um capítulo sobre o crioulo de São Vicente)

Ligazóns externas[editar | editar a fonte]