Ocupación da Araucania

Na Galipedia, a Wikipedia en galego.
Reconstrución moderna do Forte de Purén, construído durante a ocupación.

A Ocupación da Araucania,[1] territorio que se atopa entre os ríos Biobío polo norte e Toltén polo sur, foi unha invasión militar, colonización e anexión dos territorios dos indíxenas mapuches que iniciou Chile en 1861, durante a presidencia de José Joaquín Pérez, e que se prolongou até 1883, baixo o control de Domingo Santa María.

Antecedentes[editar | editar a fonte]

Nas terras da Araucania habitaban máis de 100 000 indíxenas dos pobos pehuenche e mapuche.[2] Devandito territorio mantívose autónomo a partir dos parlamentos alcanzados durante a denominada guerra de Arauco contra a Monarquía Hispánica.

Logo da independencia de Chile, xa no período republicano, celebrouse un parlamento xeral cos mapuches que habitaban ao sur do río Biobío coa finalidade de acordar o estatuto que regularía as relacións entre a nacente república e o pobo mapuche; realizándose así o Parlamento de Tapihue en xaneiro de 1825, que por non ser ratificado polo Congreso, tal como esixía a Constitución de 1823, nunca tivo validez xurídica. Porén, posteriormente sucederon diversos feitos que obrigaron ao estado chileno a destinar recursos á zona da fronteira.

Durante a Revolución de 1851, o xeneral José María de la Cruz, líder do movemento golpista, recrutou a varios loncos mapuches e os seus clans para alzarse en armas contra o goberno, isto púidoo lograr grazas á relación de amizade que mantiña o xeneral cos caciques, entre eles Maguin.[3] Cando a súa insurrección foi esmagada polo xeneral Manuel Bulnes, os caciques no canto de renderse xunto a De la Cruz replegáronse á fronteira xunto con varios membros descolgados do antigo exército, dedicándose á pillaxe e ao roubo de gando polos seguintes 4 anos. Isto motivou ao goberno a mobilizar ao segundo batallón do segundo de liña, até xaneiro de 1856. Ademais os indíxenas apoiaron aos liberais rebeldes na Revolución de 1859 o que aumento o resentimento contra eles de parte do goberno central.[4]

Cornelio Saavedra Rodríguez.

A mediados do século XIX a posición da poboación chilena, fronte aos aínda independentes mapuches non era favorable. Na prensa da época vertíanse opinións como a seguinte:

[...] Los hombres no nacieron para vivir inútilmente y como los animales selváticos, sin provecho del género humano; y una asociación de bárbaros tan bárbaros como los pampas o como los araucanos no es más que una horda de fieras, que es urgente encadenar o destruir en el interés de la humanidad y en el bien de la civilización [...].
diario El Mercurio, 24 de marzo de 1859[5]

Porén, aínda houbo quen se opuxeron á ocupación e sometemento dos nativos, considerando barbárica a idea de desposuílos das súas terras pola forza:

“Las ideas del Mercurio sólo pueden hallar favorable acogida en almas ofuscadas por la codicia y que han dado un triste adiós a los principios eternos de lo justo, lo bueno, de lo honesto; sólo puede refugiarse en los corazones fríos, sanguinarios, crueles, que palpitan de alegría cuando presencian las últimas convulsiones de una víctima… El hombre civilizado se presenta al salvaje con espada en mano y le dice: yo te debo hacer partícipe de los favores de la civilización; debo ilustrar tu ignorancia, y aunque no comprendas cuales son las ventajas que te vengo a proporcionar, ten entendido que una de ellas es perder la independencia de tu patria; pero, con todo, elije esta disyuntiva: te civilizo o te mato. Tal es en buenos términos la civilización a mano armada"
Respuesta de la Revista Católica a El Mercurio, 1859[6]

Poboación da Araucania previa á invasión[editar | editar a fonte]

A comezos de dita centuria as principais agrupacións indíxenas eran:

  • Nagches ou abajinos: Ocupaban a Depresión intermedia[7] e estaban gobernados por Lorenzo Colipí no norte (Purén en Malleco) e Venancio Coñoepán no sur (Repocura en Cholchol),[8] ambos combateron a favor dos patriotas na guerra de independencia de Chile[9] e apoiáronse durante a maior parte da Pacificación[10] pero eran rivais entre si polo mellor trato cos militares e o dominio dos nagches.[11] Só cando o exército nomeou aos de Coñoepán como os seus principais aliados, os de Colipí rebeláronse.[12][13]
  • Wenteches ou arribanos: Vivían nos vales da Precordilleira e a inicios de século eran gobernados polos caciques Francisco Marilúan e Juan Mangin Hueno.[10] Pelexaron polo bando realista[14] e eran rivais encarnizados dos abajinos[3] (principalmente cos Colipí[15] e en menor medida cos Coñoepán).[16] Para deter o avance do exército chileno aliáronse con rebeldes federais e liberais, pehuenches e pampas.[17]
  • Pehuenches: Eran nómades araucanizados o século anterior que habitaban á beira da cordilleira entre Chillán e Lonquimay.[18] Colaboraron cos irmáns Pincheira durante a guerra a matar, pero tras a súa derrota a súa participación nas guerras foi bastante secundaria.[19]
  • As tribos da conca do lago Budi, dominadas pola construción do forte de Toltén.[20]
  • Os boroanos, aliados cos nativos de Cholchol e os abajinos, non participaron das guerras contra o exército chileno até a gran rebelión de 1881.[21]
  • Os locais de Huillío a beiras do río Toltén, estaban relacionados cos anteriores (aínda que non sempre conviviron en paz).[22]
  • Os indios de Pitrufquén dedicados ao comercio con Valdivia e estaban relacionados cos de Cholchol.[23]
  • Os de Quepe entre o Toltén e Temuco, aliados con Coñoepán e participaron da rebelión de 1881.[24]
  • Os do Llaima ocupaban a comarca de Villarrica, estaban divididos en varios cacicados independentes aínda que relacionados cos wenteches.[25]

Ademais había outros grupos menores baixo soberanía chilena dende a independencia ou uns anos despois: os lafquenches ou costinos da provincia de Arauco, os huilliches de Valdivia, Llanquihue e San Juan de la Costa (preto de Osorno) e os da Illa Grande de Chiloé. Os primeiros participaron da guerra a matar e da rebelión de 1881; aínda que de forma menor.[26] Esta menor participación no caso dos huilliches do continente, foi a consecuencia da adquisición de parte das súas terras ancestrais no período colonial previo á independencia de Chile; que foi produto do estabelecemento da propiedade de facendas na zona, a que marcou o inicio da diferenza na historia da propiedade no territorio huilliche respecto do acontecido na zona da Araucania. Por iso, logo de estabelecerse a República de Chile, sería a colonización de Llanquihue, e o proceso de crecemento e expansión das cidades e pobos asentados no ancestral territorio huilliche, os feitos que levarían á actual distribución das comunidades huilliches na zona; e que significaron finalmente a diminución dos territorios das comunidades huilliches e o acantoamento da súa poboación cara aos sectores da costa e a cordilleira.[27]

Respecto ao número de habitantes da poboación indíxena desa época en territorio autónomo, a poboación segundo o informe publicado polo Anuario Estatístico de Chile realizado entre 1868 e 1869:[28][29]

Butalmapus Guerreiros
(cifra redondeada) 		Habitantes
(cifra redondeada)
Arribanos ou wenteches 2498
(2500) 		9972
(10 000)
Abajinos ou nagches 3415
(3500) 		13 660
(14 000)
Costinos ou lafkenches 1000 4000
Huilliches do sur do Cautín 8993
(9000) 		35 972
(36 000)
Huilliches do sur do Toltén 1690
(2000) 		6760
(7000)
Total 17 596
(18 000) 		70 364
(71 000)

Pacificación[editar | editar a fonte]

O goberno de Chile tomou a decisión de ocupar a Araucania despois de que o francés Orélie Antoine de Tounens aparecese na zona en 1861. Tounens creou o Reino da Araucania e a Patagonia e foi elixido rexente por importantes loncos da zona, tomando o nome de Orélie Antoine I.

Cornelio Saavedra Rodríguez negociando con loncos mapuches en 1869, durante as primeiras fases da Ocupación da Araucania.

Desta forma, as autoridades decidiron aplicar o plan proposto polo xeneral de Exército Cornelio Saavedra Rodríguez. Devandito plan incluíu non só accións militares, senón ademais a penetración aos territorios mediante o traspaso da cultura chilena alén da fronteira. Buscábase fundar cidades, construír obras públicas tales como camiños, telégrafos e crear escolas e hospitais. As terras conquistadas serían traspasadas a colonos chilenos e europeos sen ningún custo para fomentar o cambio demográfico na zona e desenvolver a produción de trigo.

En pouco tempo, Cornelio Saavedra Rodríguez puido ocupar a zona até o río Malleco, lugar onde refundou a cidade de Angol e o forte de Negrete.[30] Mulchén e Lebu, en 1862. Polo territorio costeiro, alcanzou a avanzar até o río Toltén. Esta primeira ocupación levouse a cabo con relativamente pouca resistencia, pero logo produciuse unha sublevación dos mapuches que habitaban as proximidades do río Malleco, baixo o mando do lonco Quilapán. No ano seguinte máis de 1500 soldados estaban concentrados en Angol para operacións no interior araucano.[31]

Lonco Quilapán, circa 1870.

En decembro de 1867 reuníronse 4000 a 5000 guerreiros mapuches na zona montañosa de Chihuaihue, provenientes de Moquehua, Boroa e La Imperial.[32] Os arribanos de Quilapán lograron coordinar unha rebelión cos abajinos costeiros ao mando de Catrileo, Coñoepán, Marileo e Painemal, con 3000 lanzas cruzando a cordilleira de Nahuelbuta ao poñente de Angol e foron saír ao norte do río Malleco onde uniron as súas forzas e lograron vitorias en Traiguén, Curaco e Perasco grazas á súa combinación do malón con tácticas de guerrilla. Porén, outras fontes, como Saavedra, consideraban que os abajinos e arribanos aínda cos continxentes vindos das pampas non superaban as 4000 lanzas.[33][34]

En xaneiro de 1869, 1500 mapuches son derrotados en Chihuaihue polo xeneral José Manuel Pinto. Os araucanos reorganizáronse e atacaron Angol, ante esta situación o ministro de Guerra, Francisco Echaurren, marchou con reforzos a Cautín. Na costa o coronel Saavedra ocupou Cañete e Tucapel, sufocando a rebelión de 1500 guerreiros en Purén. O 25 de setembro os mapuches e o exército chegaron a un acordo en Angol. Pouco durou o acordo xa que Quilapán volveu rebelarse con 3000 lanzas sendo derrotados o 25 de xaneiro de 1871 por un exército de 2500 soldados en Collipulli.[35] Se en 1869 a guerra ofensiva de Saavedra -consistente en atacar vilas, roubar gando e queimar rucas e provisións- fora un éxito ao tomar por sorpresa aos araucanos, para o verán de 1870-1871 foi un fracaso debido a que os indios se adaptaron e optaron usualmente por retirarse e evitar o combate frontal.[36] As críticas ao método usado polos militares levaron á diminución das operacións ofensivas e a optar por consolidar as conquistas logradas, edificáronse un gran número de fortes e vilas na costa de Arauco e no val do río Malleco-Traiguén.[37] Isto trouxo unha relativa calma na rexión polo seguintes dez anos.[38]

Saavedra organizou tamén varios parlamentos para impedirlle ao seu principal inimigo, Quilapán, reunir forzas con outras etnias. Así, por exemplo, cando o cacique tentou unha alianza cos abajinos e os huilliches do sur do Cautín para poder reunir máis de 8000 lanzas, Saavedra impediullo grazas aos parlamentos do Toltén (24 de decembro de 1869) cos huilliches e de Ipinco (19 de xaneiro de 1870) cos abajinos..[39] Ao final, Quilapán quedou só coas 2500 lanzas que puideron reunir os arribanos pola súa conta.[40]

Tropas do Exército de Chile durante a Ocupación da Araucania.

A guerra do Pacífico, que enfrontou a Chile contra o Perú e Bolivia no norte do país, significou que as forzas do exército de Chile se concentrasen neste conflito en particular, situación que foi aproveitada polos mapuches para lanzar novos ataques aos postos situados nas zonas fronteirizas. Segundo o historiador e antropólogo chileno José Bengoa esa foi a primeira vez en toda a súa historia que os moi descentralizados mapuches se uniron nunha soa insurrección.[41] Esta nova sublevación ocorrida en 1880 materializouse en perdas para ambos os bandos. Pero, unha vez finalizada a guerra que enfrontou a Chile contra Bolivia e o Perú, o exército instruído polo goberno de Domingo Santa María retomou en forma vigorosa a campaña de invasión da Araucania. O coronel Gregorio Urrutia estivo a cargo da anexión do restante territorio.

O 27 de xaneiro de 1881, 3000 indíxenas atacaron Traiguén arrasando coas facendas e o gando.[32] Tras ser rexeitadas as súas incursións en Traiguén e o forte de Lebuelmán os mapuches encamiñáronse, sumando cada vez máis lanzas a atacar o forte de Los Sauces, entón tiñan unhas 1500. O seu asalto fracasou e cando atacaron a liña do Malleco que crían desprotexida foron masacrados, con isto as tropas chilenas puideron seguir o seu avance, cruzaron o Cautín, e o 24 de febreiro fundaron o forte de Temuco.[42] Os mapuches responderon atacando dúas caravanas matando 100 persoas, nos cerros de Ñielol, ese mesmo mes.[43]

Tropas chilenas na fase final de campaña durante a ocupación e reconstrución de Villarrica en 1883.

Durante o comezo do mes de novembro produciuse o último alzamento indíxena: uns 6000 a 7000 conas participaron nos combates, resultando mortos ou feridos máis de mil.[44] Segundo Horacio Lara as tribos araucanas naqueles momentos, xa minguadas nos seus números pola guerra constante, podían mobilizar soamente 8000 lanzas: 2.000 dos arribanos, 2.000 dos abajinos, 1000 dos costinos e o resto huilliches. Porén, grazas á hábil diplomacia chilena as tribos xamais actuaron como un só grupo.[45][46]

No caso de Lumaco os ataques iniciáronse o día 5 ao mando de Luís Marileo Colipí con 300 a 1000 lanzas. O forte foi defendido por 45 gardas nacionais e 20 soldados dirixidos polo capitán Juan Barra.[47] O día 15 a batalla xa rematara.[48] Os fortes de Budi e Toltén quedaron pechados[49] mentres que Nueva Imperial foi destruída o día 7 e os habitantes sobreviventes tiveron que fuxir aos outeiros.[50] Ao mesmo tempo, Tirúa foi atacada sen éxito e dende aí lanzáronse varias expedicións punitivas.[51] O forte de Ñielol foi asaltado o 9 de novembro, os mapuches estiveron preto de tomalo pero tiveron que retirarse tras sufrir centos de baixas.[52]

Porén, o maior enfrontamento produciuse na batalla de Temuco, entre o 3 e o 10 de novembro. O forte, dirixido polo maior Bonifacio Burgos, resistiu o embate de 4000 guerreiros (algúns elevan a cifra ao dobre)[43] ao mando do cacique Esteban Romero. Os mapuches retiráronse tras sufrir máis de 400 baixas.[53]

A mediados do mes os combates cesaron e as tropas chilenas levaron varias operacións de castigo para asegurar a rexión. No verán do ano seguinte os pehuenches foron definitivamente sometidos.[54]

Na súa campaña, Urrutia erixiu diversos fortes, chegando até a zona onde se atopa o Lago Villarrica e refundando a cidade do mesmo nome o 1 de xaneiro de 1883. Con esta acción concluíuse realmente a guerra de Arauco como tal, despois de máis de trescentos anos de conflitos.[55]

Consecuencias[editar | editar a fonte]

Familia mapuche (1908).

O fin da guerra de Arauco implicou a ocupación total da Araucania á efectiva soberanía do territorio de Chile. Dese xeito, o goberno chileno levou finalmente a cabo un dos seus principais proxectos de estado, anhelado mesmo dende a época dos españois, quen no período colonial non lograron instalarse na Araucania debido á resistencia levada a cabo polos mapuches. Con iso, o goberno chileno logrou conquistar o territorio mapuche e así unir o territorio ao norte do Biobío cos territorios ao sur de Valdivia que lograra conquistar ou colonizar tras o proceso de independencia.

Tras a súa derrota, os mapuches foron concentrados en «reducións», pequenas reservas xeralmente separadas unhas doutras por áreas ocupadas por colonos chilenos e europeos. En 1929, existían 3078 reservas comprendidas en 525 000 hectáreas que eran consideradas unha concesión do estado chileno e de propiedade comunal para os indíxenas e que recibían o nome de «títulos de mercé». Usualmente, a terra asignada, que representaba o 6,18 % do territorio ancestral mapuche, era de clima severo e infértil[56] o que unido ao antigo estilo de vida seminómade dos mapuches e á súa organización social de clans e familias xeraron conflitos internos entre eles. Porén, os mapuches demostraron unha gran capacidade para adaptarse a esta nova situación.[57]

Posteriormente nos territorios ocupados, de forma similar ao realizado na zona de Llanquihue, procedeuse tamén a realizar unha colonización na cal se lles entregaron terras a colonos chilenos e europeos, principalmente españois, alemáns, franceses, ingleses, italianos e suízos. En total, até 1901 chegaran 36 000 europeos, 24 000 contratados pola axencia de colonización e 12 000 chegados polos seus propios medios.[58]

Máis tarde, só ocorrerían rebelións menores, como a ocorrida en 1934, na cal 477 campesiños e mapuches (que se rebelaron contra o que consideraban, abusos por parte dos administradores dos serradoiros instalados na recentemente aberta rexión de Biobío) foron asasinados polo Carabineros de Chile no chamado masacre de Ránquil. Outros 500 foron feitos prisioneiros e, segundo denunciou o senador por Temuco Juan Pradenas Muñoz, só 23 foron conducidos á capital para ser sometidos a xuízo sendo os restantes presumiblemente desaparecidos.[59][60][61]

Porén, malia que a «pacificación» foi realizada na rexión, os feitos acontecidos neste proceso propiciarían posteriormente o actual conflito mapuche na zona entre o goberno chileno e algunhas comunidades mapuches.

Comunas agrupadas por fechas en las cuales fueron fundadas, las comunas del siglo XIX fueron fundadas como fuertes. Y las de Curarrehue y Teodoro Schmidt fueron organizadas de poblaciones previas ya en 1981.
As distintas ondas de colonización chilena na Rexión da Araucania quedan mostradas a partir das datas nas cales foron fundadas as cidades e poboados. Así como tamén a integración dos espazos limítrofes e interiores como comunas xa na segunda metade do século XIX.

Notas[editar | editar a fonte]

  1. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para araucano.
  2. ↑ Bengoa, 2000: 253
  3. ↑ 3,0 3,1 Bengoa, 2000: 87-88
  4. ↑ Bengoa, 2000: 185
  5. ↑ Teun Adrianus van Dijk, "Racism and discourse in Spain and Latin America", páx. 125.
  6. ↑ Correa y Mella. "EL TERRITORIO MAPUCHE DE MALLECO: LAS RAZONES DEL ILLKUN" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 8 de marzo de 2023. Consultado o 18 de marzo de 2023. 
  7. ↑ Bengoa, 2000: 72
  8. ↑ Bengoa, 2000: 73
  9. ↑ Bengoa, 2000: 74-77
  10. ↑ 10,0 10,1 Bengoa, 2000: 81
  11. ↑ Bengoa, 2000: 80
  12. ↑ Bengoa, 2000: 76
  13. ↑ Mansilla Vidal, Luis (1904). Relación genealógica de varias familias de Chiloé. Santiago de Chile: Imprenta de San José, pp. 323. El cacique Juan Lorenzo Colipí, hijo de Lorenzo Colipí y padre de Luis Marileo Colipí podía movilizar un millar de lanzas.
  14. ↑ Bengoa, 2000: 83
  15. ↑ Bengoa, 2000: 130
  16. ↑ Bengoa, 2000: 131
  17. ↑ Bengoa, 2000: 88
  18. ↑ Bengoa, 2000: 92
  19. ↑ Bengoa, 2000: 94
  20. ↑ Bengoa, 2000: 108
  21. ↑ Bengoa, 2000: 108-109
  22. ↑ Bengoa, 2000: 113-119
  23. ↑ Bengoa, 2000: 119-122
  24. ↑ Bengoa, 2000: 122
  25. ↑ Bengoa, 2000: 122-125
  26. ↑ Bengoa, 2000: 125-126
  27. ↑ "Informe de la Comisión Verdad Histórica y Nuevo Trato". I - Primera Parte: Historia de los pueblos indígenas de chile y su relación con el estado, El pueblo mapuche. Capítulo tercero. Los huilliches del sur. 2003. 
  28. ↑ Estanislao Severo Zeballos (1878). La conquista de quince mil leguas: estudio sobre la traslación de la frontera Sud de la república al Río Negro, dedicado á los jefes y oficiales del ejército expedicionario. Buenos Aires: Imprenta de P. E. Coni, pp. 380-381. Véase Edición digital del 2000 Arquivado 16 de abril de 2015 en Wayback Machine. (pp. 413-414).
  29. ↑ Conrad Malte-Brun (1881). Nueva geografía universal. Tomo II. Barcelona: Montaner y Simon Editores, pp. 997 (cifras redondeadas de población); André Bresson (1997). Visión francesa del litoral boliviano, 1886. La Paz: Embajada de Francia en Bolivia, pp. 65 (de guerreros).
  30. ↑ 'Ocupación de la Araucanía', de Tomas Guevara
  31. ↑ Encina & Castedo, 2000: VII, 26
  32. ↑ 32,0 32,1 Vitale, Luis. Medio milenio de discriminación al pueblo mapuche. Arquivado 11 de xullo de 2009 en Wayback Machine. Mesa Redonda Etnías indígenas y diversidad cultural del Encuentro de Investigación 2000 de la Universidad de Chile. Santiago de Chile: SECH. pp. 34.
  33. ↑ Bengoa, 2000: 200
  34. ↑ Mella Seguel, Eduardo (2007). Los Mapuche Ante la Justicia: La Criminalización de la Protesta Indígena en Chile. Santiago de Chile: Lom Ediciones, pp. 37. ISBN 978-9-56282-905-2.
  35. ↑ Vitale, 2000: 35
  36. ↑ Bengoa, 2000: 240
  37. ↑ Bengoa, 2000: 249 y 251
  38. ↑ Bengoa, 2000: 249
  39. ↑ Encina, Francisco Antonio (1950). Historia de Chile desde la prehistoria hasta 1891. Santiago de Chile: Nascimiento, pp. 559
  40. ↑ Encina, 1950: 559
  41. ↑ René Kuppe,Richard Potz "Law & Anthropology: International Yearbook for Legal Anthropology" páx. 116
  42. ↑ Encina & Castedo, 2006: VIII, 55
  43. ↑ 43,0 43,1 Vitale, 2000: 36
  44. ↑ Bengoa, 2000: 321
  45. ↑ Horacio Lara (1889). Crónica de la Araucanía: descubrimiento i conquista, pacificación definitiva i campaña de Villa-Rica (leyenda heroica de tres siglos). Tomo II. Santiago: Imprenta de "El Progreso", pp. 322-324.
  46. ↑ Jorge Pavez O., compilador (2008). Cartas mapuche. Siglo XIX. Santiago: Libris & Ocho Libros, pp. 454-455. Colección de Documentos para la historia mapuche. Tomo II. Fuente: Álvaro Barros (1975) [1872]. Fronteras y territorios federales de las Pampas del Sur. Buenos Aires: Hachette, pp. 80-81. Colección El pasado argentino. Carta de Bernardo Namuncurá al coronel Álvaro Barros. Se decía que Quilapán, en 1869, podía enviar hasta 3.000 hombres a las Pampas y aun tendría 5.000 en lago Colico. Su aliado Renquecurá tenía 3.500 lanzas en Choele-Choel.
  47. ↑ Bengoa, 2000: 297-299
  48. ↑ Bengoa, 2000: 300
  49. ↑ Bengoa, 2000: 300-303
  50. ↑ Bengoa, 2000: 305-306
  51. ↑ Bengoa, 2000: 306-310
  52. ↑ Bengoa, 2000: 313-314
  53. ↑ Bengoa, 2000: 315-321
  54. ↑ Bengoa, 2000: 323
  55. ↑ Bengoa, 2000: 324
  56. ↑ René Kuppe,Richard Potz "Law & Anthropology: International Yearbook for Legal Anthropology" páx. 117
  57. ↑ Bruce G. Trigger,Wilcomb E. Washburn...(varios autores)"The Cambridge history of the native peoples of the Americas, Volumen 3; Parte 2" páx. 774
  58. ↑ "Etapa de la emigración alemana en Chile.". Archived from the original on 14 de abril de 2009. Consultado o 27 de xullo de 2023. 
  59. ↑ Mario Cannobbio "Cronicón histórico: testimonios de la historia política, 1920-1994" páx. 111
  60. ↑ Levantamiento campesino en Ranquil, Lonquimay.
  61. ↑ La exactitud y desarrollo de los hechos son cuestionados por algunos historiadores chilenos como Ricardo Donoso en su libro "Alessandri, Agitador y Demoledor".

Véxase tamén[editar | editar a fonte]

Outros artigos[editar | editar a fonte]

Bibliografía[editar | editar a fonte]

Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ocupación_da_Araucania&oldid=6458527»