Billions and Billions

Billions and Billions (Miles e miles de millóns, en galego) é o último libro escrito polo astrónomo estadounidense Carl Sagan (1934 - 1996).

Os dezanove ensaios ou capítulos que compoñen a obra brindan a visión de Sagan sobre temas que considera fundamentais «na antesala do milenio», a través do seu estilo habitual para explicar en termos accesibles as cuestións científicas máis complexas. Trátanse temáticas como o quecemento global, a explosión demográfica, a vida extraterrestre, a moralidade e o debate sobre o aborto. O último capítulo ("No val das sombras") é un relato da loita contra a mielodisplasia que finalmente puxo fin á súa vida en decembro de 1996. A esposa de Sagan, Ann Druyan, escribiu o epílogo do libro logo da morte do autor.

A obra é ao mesmo tempo o «testamento» ideolóxico de Sagan e unha reedición de textos xa publicados, incluíndo:

«O xadrez persa»The Secret of the Persian Chessboard en Parade o 5 de febreiro de 1989.
«O mundo que chegou por correo» tribute to Dr. Sagan-SP.PDF The world that came by mail Arquivado 04 de marzo de 2016 en Wayback Machine. publicado en Parade en 1986.
«A cuestión do aborto: unha procura de respostas», publicado na mesma revista o 22 de abril de 1990, serviu como base a un dos artigos da segunda parte do libro.
«O inimigo común», escrito en 1988 para a publicación simultánea en Estados Unidos e a entón Unión Soviética.

Unha das críticas que frecuentemente recibiu o libro desde o punto de vista literario foi este conxunto ecléctico de ideas orixinado no carácter recompilatorio de textos e coñecementos. Con todo, o «fío» unificador é a mensaxe póstuma do autor sobre cuestións fundamentais do universo e do misterio da vida; unha invitación a observar desde un punto de vista científico a realidade, unha constante na carreira de Sagan.

Primeira parte: A forza e a beleza da cuantificación

A primeira parte, titulada "A forza e a beleza da cuantificación", desenvolve en seis capítulos diferentes tópicos relacionados cos grandes números no funcionamento do universo e na nosa vida diaria.

Miles e miles de millóns

Sagan comeza explicando o motivo da frase que titula o libro, que lle fora atribuída popularmente -malia non utilizala nunca- grazas á imitación que durante varios anos fixo Johnny Carson na súa comedia televisiva. Mediante diversos exemplos explica a "actualidade" do concepto, tendo en conta que a evolución tecnolóxica e cultural parece requirir de números cada vez maiores. Así compara por exemplo a poboación mundial na época de Xesucristo (estimada en 250 millóns de persoas) e a existente ao momento de escribirse o libro (6.000 millóns), menciona o crecente número de fortunas millonarias e billonarias, os datos económicos mundiais, onde é habitual falar de miles de millóns de dólares en relación ós gastos, débedas nacionais e orzamentos, ou os avances na astronomía que permitiron crecentes "medicións" en número de estrelas, galaxias e as súas distancias siderais obtendo números cada vez máis grandes e difíciles de representar: a estrela máis próxima, Alpha Centauri atópase a 40 billóns de quilómetros.

Resalta a necesidade da notación científica ou exponencial, polo xeral pouco utilizada fóra dos ámbitos académicos, para manexar comodamente estes grandes números, e amósaos en diversas situacións que ilustran a súa aplicación:

Número aproximado de microbios nunha culleriña de terra: 10⁸.
Estimación da cantidade de grans de area en todas as praias do planeta: 10²⁰.
Seres vivos na Terra: 10²⁹.
Núcleos atómicos no sol: 10⁵⁷.
Partículas elementais (electróns, protóns, neutróns) en todo o cosmos: 10⁸⁰.

O xadrez persa

O segundo capítulo avanza en describir a xeración de grandes números, a través das progresións xeométricas e o crecemento exponencial.

A lenda sobre a invención do xadrez, que é parte da tradición popular, ilustra claramente o concepto de progresión xeométrica: cando o rei ofrece ao visir que inventara tan exquisito xogo unha recompensa adecuada e este solicita un gran de trigo na primeira casa, o dobre na segunda, o dobre na terceira, e así sucesivamente. Unha petición tan humilde produce diversión adicional entre os cortesáns, pero esta vez á custa do aparentemente estúpido inventor. Con todo, a cantidade total de cereal que habería que dispoñer no taboleiro de xadrez equivalería á produción mundial de calquera ano do século XX multiplicada por 150, co que en realidade -e dando por certa a fábula- o rei non puido cubrir a recompensa.

Sagan subliña con varios exemplos o carácter cotián do crecemento exponencial, e -ao mesmo tempo- as súas limitacións máis aló do concepto teórico:

Xuro composto: un antepasado que depositase 10 dólares hai 200 anos a un xuro do 5% legaríanos 10 · (1,05)²⁰⁰ = 172 925,81 dólares.
Reprodución biolóxica: unha colonia de bacterias que se duplique cada 15 minutos, alcanzaría, se non atopase -como sempre sucede- algún impedimento (falta de comida, cadea trófica alimentaria etc.) o peso do planeta Terra nun día e medio.
Crise demográfica mundial: estimacións do autor para o ano 1996, en que se escribiu o libro. Cunha diferenza diaria de 240 000 entre nacementos e defuncións de seres humanos, non habería solución tecnolóxica algunha para o desaforado (e crecente) crecemento exponencial da poboación.
A reacción en cadea da enerxía atómica.
Todos somos parentes: se consideramos que temos 2 pais, 4 avós, 8 bisavós etc., en 64 xeracións atrás uns 18,5 trillóns de antepasados directos, cifra completamente ridícula en relación á poboación daquela época, ou ata desta, cómpre só unha explicación: a maioría deles son as mesmas persoas.

"Coñecer algo de forma só cualitativa é coñecelo de xeito vago. Se temos coñecemento cuantitativo -captando algunha medida numérica que o distinga dun número infinito doutras posibilidades- estamos comezando a coñecelo en profundidade, comprendemos algo da súa beleza e accedemos ao seu poder e ao coñecemento que proporciona. O medo á cuantificación supón limitarse, renunciar a unha das perspectivas máis firmes para entender e cambiar o mundo."

Carl Sagan, Miles de Millóns, Cap.2

Os cazadores da noite do luns

Neste ensaio Carl Sagan desenvolve unha relación entre os instintos dos nosos antepasados cazadores-recolectores e a forte atracción trastornada moitas veces en fanatismo que encerra a afección deportiva entre a maioría dos homes de todas as culturas do século XX.

O capítulo iníciase cunha cita de William James:

«O instinto de caza ten orixe remota na evolución da raza. O instinto cazador e o de loita combínanse en moitas manifestacións. (...) Posto que o afán sanguinario dos seres humanos é unha parte primitiva de nós, resulta moi difícil erradicalo, sobre todo cando se promete como parte da diversión unha pelexa ou unha cacería.»

William James, psicólogo, 1890.

O autor observa que as estrelas deportivas son a miúdo heroes nacionais e que a maioría dos deportes se atopan asociados cunha nación ou unha cidade, e son considerados como sinónimo de patriotismo e orgullo cívico. Segundo Sagan, «unha competición deportiva é un conflito simbólico apenas enmascarado». Recorda casos nos que a máscara ata caeu, como a recorrente historia das barras bravas ou os hooligans, a guerra do Fútbol de 1969 entre O Salvador e Honduras e outros varios casos nos que a competencia derivou netamente en combate.

Segundo Sagan, o deporte en equipo recorda especialmente o comportamento e a coordinación necesaria para a caza dos nosos afastados devanceiros nómades, característica que nos chegou por un proceso de selección natural: só os bos cazadores sobreviviron na prehistoria deixando descendencia.

Estes instintos son fortes porque o 97% da historia humana transcorreu como grupos de cazadores-recolectores e só no último 3% levamos unha existencia sedentaria.

«Unha parte do noso ser anhela unirse a unha minúscula banda de irmáns nun empeño ousado e intrépido. (...) Os deportes en equipo proporcionan unha vía.»

Carl Sagan, Miles de millóns, Cap.3

A mirada de Deus e a billa que gotea

Aquí o autor relaciona o concepto de luz. A mirada de Deus no antigo Exipto referíase á luz solar, coa percepción que temos do mundo, deténdose en explicacións accesibles sobre o concepto de onda e de frecuencia lumínica.

Relaciona o comportamento da luz co do son, e -en ambos os casos- tende unha ponte entre o coñecemento científico e as súas teses morais básicas, reiteradas en toda a súa obra literaria e nos medios, por exemplo:

A comunicación nas interrelacións da familia humana: como o avance tecnologíco permite recuperar a integridade da familia humana limitada durante a maior parte da súa historia evolutiva a un alcance aproximado de 100 m (o rango de comunicación a viva voz) ata a capacidade actual de comunicación a distancias siderais.
A percepción de diferenzas entre persoas, por exemplo a cor da pel, base de tantas posicións racistas, acoutada e desvirtuada por corresponder unicamente á nosa capacidade de percepción no espectro de luz visible. Tal como subliña Sagan «na maior parte do espectro lumínico todos os seres humanos somos negros».

Catro preguntas cósmicas

No quinto capítulo do libro, Carl Sagan desenvolve unha resposta a catro cuestións que denomina «prometedoras» en canto á posible evolución futura do coñecemento científico:

Existiu vida en Marte? O estudo deste planeta próximo suscita dúas cuestións básicas que nos facemos sobre a relativa rareza ou frecuencia da vida no universo: é posible que houbese dous planetas próximos e de ambientes moi semellantes, pero que a vida xurdise en só un deles? Ou quizais evolucionou a vida tamén en Marte, só para extinguirse cando o clima cambiou de forma misteriosa? Sagan describe diversos indicios tanto en meteoritos de orixe marciano achados na Antártida, como as posibilidades que ofrecerán as sondas programadas pola NASA para obter probas de vida antiga ou ata presente no planeta irmán.
É Titán un laboratorio para o estudo da orixe da vida? A lúa do planeta Saturno contén moitos dos elementos esenciais da vida na Terra, xerando a sospeita de se non podería tratarse dun sistema nun estadio similar ao do noso mundo na etapa de orixe da vida. Sagan menciona o proxecto para 2004 da misión Huygens. De feito a sonda Huygens pousouse na superficie de Titán o 4 de xaneiro de 2005 como unha instancia en que se obterán máis datos sobre esta cuestión.
Hai vida intelixente nalgún outro lugar? Alúdese ao sistema de exploración do cosmos mediante radiotelescopios, subliñando que o programa é moi recente e calquera resultado só poderá obterse transcorridas varias décadas.
Cales son a orixe e o destino do universo? Segundo Sagan, "a astrofísica moderna está a piques de chegar a revelacións fundamentais sobre a orixe, a natureza e o destino do universo". Menciona as alternativas sobre as distintas teorías de expansión cósmica, e aclara que -máis aló de suposicións, dogmas relixiosos ou lendas- por primeira vez a Humanidade está preto de obter respostas concretas a esta cuestión baseadas na observación científica.

Tantos soles, tantos mundos

Partindo dunha cita de Huygens sobre a inmensidade do universo, Sagan resume os avances científicos na comprensión da xénese dos sistemas solares e no descubrimento de planetas de sistemas estelares afastados, reiterando o seu convencemento de que é só cuestión de tempo achar «mundos» con características similares ao noso.

Segunda parte: Que conservan os conservadores?

A segunda parte de Miles e miles de millóns, titulada "Que conservan os conservadores?" dedica seis capítulos a cuestións ecolóxicas relevantes sobre o futuro da humanidade no planeta:

O mundo que chegou por correo

A través dun exemplo simple explícanse os conceptos básicos dun ecosistema pechado, onde todos os recursos deben necesariamente reciclarse dun modo ou outro.

«Gústenos ou non, os seres humanos estamos ligados aos nosos semellantes e ás plantas e animais de todo o mundo. As nosas vidas están entrelazadas.»

Carl Sagan, Miles de millóns, Cap. 7

Sagan resalta a necesidade de que aprendamos a pensar a longo prazo, convertendo o noso mundo tecnificado nun ecosistema seguro e equilibrado.

O medio ambiente: Onde radica a prudencia?

Di o autor que «a nosa tecnoloxía fíxose tan potente que -consciente ou inconscientemente- estamos converténdonos nun perigo para nós mesmos». Por iso resulta esencial unha mellor comprensión da ciencia por parte do público.

Sagan explora os distintos camiños entre un pesimismo tráxico e o optimismo cego e ilimitado que tende a minimizar os problemas ambientais.

Algúns datos para entender a fraxilidade da atmosfera terrestre:

Supón só o 0,1% do diámetro terrestre: o espesor da capa de aire equivale ao revestimiento de verniz sobre un globo terráqueo escolar.
O espesor da capa de ozono é 1/4 millóns o diámetro terrestre.

Di Sagan que todos experimentamos algún grao de ansiedade por diferentes motivos, desde o sustento da prole -que fai posible unha nova xeración- ata a preocupación case exclusiva dos científicos por novas catástrofes. Ás veces pásansenos por alto os riscos, pero os primates temos esa capacidade exclusiva de examinar as consecuencias futuras de accións actuais.

Creso e Casandra

A partir do capítulo 9, Sagan dedica varias páxinas a describir algunhas condutas da Humanidade que parecen perigosas, comezando por un paralelo entre os oráculos da antigüidade e as advertencias científicas modernas. En particular, as dúas posicións extremas (e erróneas) respecto da interpretación do futuro:

Malinterpretar as profecías segundo as nosas conviccións previas: co exemplo de Creso, rei de Lidia que interpretou ao seu favor o oráculo de Delfos en relación ao resultado da súa guerra con Persia. Este erro implica supoñer o sentido das respostas ou non facer as preguntas adecuadas para lograr obter respostas válidas ás nosas inquietudes.
Relativizar e descartar de plano todo perigo: representado mediante a historia de Casandra, bendicida por Apolo co don da profecía, pero logo castigada cun destino cruel e enxeñoso: ninguén lle crería, segundo narra Esquilo no Agamenón.

Falta un pedazo de ceo

Unha explicación detallada e accesible sobre o ozono e a incidencia dos clorofluorocarbonados na destrución da capa de ozono, o noso único escudo contra a radiación ultravioleta do Sol.

A luz ultravioleta é antagonista da vida, e Sagan describe os efectos que poden ter lugar sobre toda a cadea trófica e o destino dos seres vivos, incluído o home.

Resalta os logros do Protocolo de Montreal, que permitiu moderar os danos dos CFC, e chama a atención sobre a necesidade de ser máis prudentes en prever as consecuencias das nosas accións, xa que é cada vez maior o poder de destrución en mans da Humanidade.

Emboscada: o quecemento do mundo

Sagan describe a orixe dos combustibles fósiles e como paulatinamente foron descubertos e aproveitados polo ser humano:

«A nosa civilización funciona a base de queimar os restos de humildes criaturas que poboaron a terra centenares de millóns de anos antes de que entrasen en escena os primeiros seres humanos.»

Carl Sagan, Miles de Millóns, Cap. 11

O carbón -e especialmente o petróleo- rexen a economía mundial, xustifican guerras, boicots e invasións, e -en xeral- políticas que sen a adicción ao petróleo serían consideradas ridículas ou temerarias.

A combustión combina os átomos de carbono con osíxeno, formando dióxido de carbono, un dos principais gases responsables do efecto invernadoiro.

Sagan describe como logra a Terra o seu equilibrio térmico, onde o efecto invernadoiro xoga en principio un papel beneficioso para a vida, xa que doutra forma a temperatura media na superficie terrestre sería duns 20 °C baixo cero.

Pero un efecto invernadoiro excesivo, cuxo incremento xérase pola queima de combustibles fósiles e a deforestación, produciría un quecemento global de consecuencias irreversibles.

Fuxir da emboscada

Como corolario dos capítulos anteriores, o autor desenvolve algunhas suxestións prácticas relacionadas co cambio climático, entre elas:

Automóbiles de baixo consumo e maior autonomía.
Automóbiles eléctricos.
Enerxía nuclear baseada na fusión atómica.
Desenvolvemento da enerxía solar.

Relixión e ciencia: unha alianza

«Tanto a relixión como a ciencia occidentais insistiron en afirmar que a natureza non é a historia senón o escenario, e que constitúe un sacrilexio considerar sagrada á natureza.»

Carl Sagan, Miles de millóns, Cap. 13

Sagan subliña aquí as posibilidades de integrar esforzos entre as relixións e o mundo científico para mellorar a relación da familia humana co seu medio natural, detallando o chamamento realizado en xaneiro de 1990 aos dirixentes relixiosos de todo o mundo,«Preservar e amar a terra, unha chamada para o establecemento dunha comisión conxunta de ciencia e relixión»^{[Ligazón morta]} e as posibilidades que brinda a súa posta en práctica.

Terceira parte: alí onde chocan corazóns e mentes

Os últimos cinco capítulos de Miles de Millóns desenvolven tópicos que mostran o choque entre razón e sentimento, entre instinto e racionalidade e entre dogma e relativismo.

O inimigo común

Partindo da invitación que recibiu en 1988 para escribir un artigo sobre as relacións entre Estados Unidos e a Unión Soviética para publicarse simultaneamente nas principais revistas de ambos países, Sagan desenvolve un ensaio sobre «o inimigo común» como analoxía para explicar a posibilidade dun esforzo conxunto da familia humana.

O improbable inimigo común, unha invasión alienígena hostil, dá paso rapidamente no texto de Sagan ao inimigo real: os excesos da nosa capacidade tecnolóxica que danan o ambiente en que vivimos: os combustibles fósiles, a contaminación industrial, a carreira armamentista, as armas atómicas... En palabras do mesmo Sagan:

"É posible que os malévolos extraterrestres apenas tivesen motivo para atacar a Terra: logo dun exame preliminar talvez decidisen ter un pouco de paciencia, e agardar a que nós mesmos nos destruísemos."

Carl Sagan, Miles de Millóns, Cap. 14

Aborto: é posible tomar ao mesmo tempo partido por "a vida" e "a elección"?

Ecografía dun feto humano de sete semanas de xestación, cuxa lonxitude é de 12,5 mm

O texto deste capítulo foi escrito en conxunto coa súa esposa Ann Druyan, e publicado en 1990 «A cuestión do aborto: unha procura de respostas», editado o 22 de abril de 1990 por primeira vez. É unha análise lúcida sobre as implicaciones dun tema tan polémico e -ao mesmo tempo - de tanta incidencia social, onde as opinións se polarizan e as mentes se pechan.

A cuestión inicial que suscita o autor é cal é a resposta razoable á pregunta sobre se é lícito, e en que circunstancias, interromper un embarazo. E esta pregunta lévalle a outras máis esenciais:

Cales son as nosas responsabilidades mutuas?
Debemos permitir que o Estado interveña nos aspectos máis íntimos e persoais da nosa vida?
Que significa "ser humano"?

A abstracción máis común desta problemática reduce frecuentemente a cuestión a dous extremos enfrontados: o bando "provida" e o bando "proelección".

O bando "provida" pretende en realidade defender a vida humana, xa que non hai dereito á vida neste momento na Terra, nin existiu en ningunha sociedade do pasado, con excepción quizais dos jainistas da India. A cuestión entón pasa por definir con exactitude que é un ser humano no camiño entre un espermatozoide e un óvulo e un recentemente nado.

Nesta liña, segundo Sagan, a mala interpretación do que constituía o espermatozoide ao avanzar as técnicas microscópicas, retomando o concepto tradicional do "homúnculo", fixo que recentemente en 1869 o aborto comezase a ser causa de excomuñón na Igrexa Católica.

Se un mata deliberadamente a un ser humano, dise que cometeu asasinato. Se o morto é un chimpancé -noso mais próximo parente biolóxico, co que compartimos o 99,6% de xenes activos- calquera, entón non é asasinato. Ata a data, o asasinato aplícase só ao feito de matar seres humanos. Por iso resulta clave no debate sobre o aborto a cuestión do momento en que xorde a personalidade (ou se se prefire, o alma) ¿Cando se fai humano o feto? ¿Cando emergen as calidades distintivas do ser humano?

Carl Sagan, Miles de millóns, Cap.15

A análise da evolución fetal dentro da nai leva a Sagan a elixir como mellor opción, máis aló de integrismos de calquera signo, o parámetro de madurez en coherencia co fallo da Corte Suprema dos Estados Unidos, -caso Roe contra Wade- que xerou a seguinte xurisprudencia:

Primeiro trimestre de embarazo: considérase que o feto non ten a arquitectura cerebral necesaria para "pensar" e xa que logo non pode ser aínda considerado "humano". Aborto permitido sen limitacións a petición da muller.
Segundo trimestre: aborto autorizado con certas restricións para protexer a saúde da nai.
Terceiro trimestre: autorízase aos estados a prohibir o aborto, salvo cando exista unha seria ameaza para a saúde ou a vida da muller.

De todos os xeitos, a diferenza do fallo da corte, Sagan non basea a súa opción na "viabilidade" do feto, xa que -nas súas palabras- "a moral non pode depender da tecnoloxía", pero si do primeiro atisbo de pensamento humano, que é a única característica mensurable que parece diferenciarnos dos animais.